Shynjandaghy 1,5 mln qandastyng sol elding zanyna baghynuy kerektigi biz moyyndaymyz. Alayda biz bólingen otbasylardyn, kóship kelgenderding zeynetaqylarynyng toqtatyluyna, studentterding jaghdayyna, zansyz tәrbiyeleu lagerlerine jiberiluine, tólqújattarynan aiyryluyna qalay beyjay qaraymyz?

Qytay ókimeti kezinde halyqaralyq qauymdastyqtyng aldynda oryndauy tiyis óz mindettemelerin qabyldaghan. Qazaqstan men Qytay arasynda Syrtqy ister ministrligi, konsuldyq mekemeler, kóshi-qon qúrylymdary dengeyinde ekijaqty qújattar qabyldanghan. Soghan oray biz qandastar mәselesin talap etuge qúqylymyz, ekinshiden, Qytaydyng zang aldynda oryndauy tiyis óz mindettemeleri bar.

Qytay Konstitusiyasy boyynsha barlyq últtyng qúqy teng saqtalyp, tildik, nәsildik, әleumettik túrghydan kemsitilmeui kerek. Mәselen, AQSh-qa, Europagha kóshken hanzu azamattary zeynetaqylaryn alyp, studentterine esh shekteu bolmay, eki arada emin-erkin jýredi, al nege etnikalyq qazaqtardyng qúqy búzylady? Reseydi, Týrkiyany, Germaniyany, ózge de elderdi qaranyz, әr qandasy ýshin kýresip jatyr. Syrttaghy qandastar ýshin biz de alandaymyz.

BÚÚ-nyng adam qúqyqtary jónindegi konvensiyasynda әrbir azamattyng ózi qalaghan eline kóshuine, shekaradan emin-erkin ótuine, onyng óz otbasy mýshelerinen sebepsiz bólinbeuine, qayda túrudy tek ózi sheshuine qúqyly ekeni jazylghan. Qytay múnday qúqyqtyq kelisimderge mýshe bola otyryp, ony óz tarapynan óreskel búzylyp otyr. Búghan Batys Europa elderi men AQSh jәne adam qúqyghy jónindegi memlekettik emes halyqaralyq úiymdar jaydan-jay qarap otyrghan joq.

AQSh biyligi Qytay ýkimetinen adam qúqyqtarynyng qorghaluyn jii talap ete bastady. Eger búl әlemning sayasy sahnasynda qarqyndy kóterile beretin bolsa, onyng arty sanksiyalargha jetui mýmkin. Qytay ekonomikalyq quaty bar alyp el bolghanymen, múnday kelispeushilikter olargha da kerek emes. Sondyqtan Qytay biyligi últaralyq jaghdaydy odan әri úshyqtyryp almaudy oilaytyny anyq.

Preziydent Núrsúltan Ábishúlynyng ózi Dýniyejýzi qazaqtarynyng Qúryltayynda: "Qazaqstan – dýniyedegi qazaqtardyng atamekeni, taryday shashylghan qandas­tarymyzgha pana bolu, qorghau Tәuelsiz Elding boryshtarynyng biri" dep qadap aitqan bolatyn. Áriyne, әr el ýshin birinshi kezekte memleketting túraqtylyghy qymbat, alayda bәri zang ayasynda, asyra silteushilikke jol berilmey rettelui kerek. Qalyptasqan jaghdaydy sheshu eki jaqqa da manyzdy, eki jaqtyng da resmy taraby mýddeli. Búl mәselening ushyghuy, Qytaygha degen teris kózqarastyng qalyptasuy eki taraptyng ózge salalardaghy qarym-qatynasyna syzat týsiredi. Tiyisti is-sharalardyng jetispeushiliginen búl mәsele ushyghyp ketti. Qazaqstannyng Syrtqy ister ministrligi birneshe ret resmy nota da joldady. Biraq oghan QHR-nyng resmy jauaby óz dengeyinde berilmegendikten qoghamdyq pikir qalyptasyp, elding narazylyghy órship, halyqtyq diplomatiyanyng aralasuyna deyin alyp keldi.

Osy jolghy sapar barysynda mening týsingenim – Qytay tarapy tym artyq qadamdargha baryp jatqanyn seze bastaghan sekildi. Múnda birneshe ishki faktor – qauipsizdik, qatynau, birizdilik, tәrtip, jýiege keltiru mәselesi bar. Biz osy saparda biraz jaghdaygha resmy biylikting kózin jetkizgenimizben, keybir talaptarymyz oryndalmady. Mәselen, tәrbiyeleu lagerlerin kóru, qazaq ziya­lylarymen kezdesu degen sekildi.

Shynjandaghy jaghday songhy jarty jylda halyqaralyq dengeyde talqylanyp jatyr, tipti BÚÚ-nyng minbesinen aityldy. Sebebi Qytay óz zandaryn ghana emes, BÚÚ-nyng adam qúqyqtaryna qatysty halyqaralyq konvensiyalardy da búzyp otyr. Bir ghana resmy sottyng ýkiminsiz bas bostandyqtarynan aiyrudyng ózi ýlken janjalgha әkelui ghajap emes. Múndaygha ýshinshi bir memleketterding aralasuy qauipti. Olar damyp kele jatqan Qytaydy әlsiretudi, kishi últtardyng basyndaghy qayshylyqtar esebinen halyqaralyq dengeyde úpaylardy týgendeudi kózdeydi. Olar Shynjandaghy nemese Tiybettegi jaghdaylargha jany auyryp otyrghan­dyqtan emes, ózderining sayasy mýddeleri bar. Sol sebepti Qytay tarapy da búl jaghyn oilamay jatqan joq.

Rasul Júmaly

Abai.kz