Aghymdaghy jyl - qazaq tarihy ýshin asa aityluy jyl bolyp otyrghan anyq. Biyl - qazaq handyghynyng qúrylghanyna 550, Han Abylaydyng tughanyna 300, Jeltoqsan kóterilisine 25, Tәuelsizdikke 20 jyl tolady. Jәne tarihymyzdaghy mandayy jarqyraghan alyp túlgha Álihan Bókeyhannyng tughanyna 145 jyl. Qazaq memleketining tegin, qalyptasu joldaryn ótkerip jәne jer kólemi jóninen әlemde toghyzynshy oryndy alatyn úlanghayyr dalany saqtap, zamanauy kóshten qalmay azat el boluymyzdyng negizin qalaghan úly túlghalarymyz ben memlekettilik ornaghan eldikting toyyn mәrtebesi men biyigine say memlekettik dәrejede bir atanyng balasynday ótkeru barshamyzgha paryz.

Mine, osynday sәtte baghzydaghy tarihymyzdyng qoynauyna kóz salyp, býgingi kýn túrghysynan salystyra qarap, tarihy jadymyzdy qayta bir janghyrtu paryz. Osy orayda memleket tarihy institutynyng diyrektory, professor Býrkit Ayaghan myrza internet-konferensiyamyzdyng qonaghy bola otyryp, oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha tolyq jauap berip otyr.

«Abay-aqparat»

Qúrmetti, azamattar! Sizderding qoyghan súraqtarynyzgha qaytaryp jatqan jauaptardyng kesheuildegenine keshirim súraymyn. Sebebi, aimaqtarda is-saparda bolghan edim.

Aghymdaghy jyl - qazaq tarihy ýshin asa aityluy jyl bolyp otyrghan anyq. Biyl - qazaq handyghynyng qúrylghanyna 550, Han Abylaydyng tughanyna 300, Jeltoqsan kóterilisine 25, Tәuelsizdikke 20 jyl tolady. Jәne tarihymyzdaghy mandayy jarqyraghan alyp túlgha Álihan Bókeyhannyng tughanyna 145 jyl. Qazaq memleketining tegin, qalyptasu joldaryn ótkerip jәne jer kólemi jóninen әlemde toghyzynshy oryndy alatyn úlanghayyr dalany saqtap, zamanauy kóshten qalmay azat el boluymyzdyng negizin qalaghan úly túlghalarymyz ben memlekettilik ornaghan eldikting toyyn mәrtebesi men biyigine say memlekettik dәrejede bir atanyng balasynday ótkeru barshamyzgha paryz.

Mine, osynday sәtte baghzydaghy tarihymyzdyng qoynauyna kóz salyp, býgingi kýn túrghysynan salystyra qarap, tarihy jadymyzdy qayta bir janghyrtu paryz. Osy orayda memleket tarihy institutynyng diyrektory, professor Býrkit Ayaghan myrza internet-konferensiyamyzdyng qonaghy bola otyryp, oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha tolyq jauap berip otyr.

«Abay-aqparat»

Qúrmetti, azamattar! Sizderding qoyghan súraqtarynyzgha qaytaryp jatqan jauaptardyng kesheuildegenine keshirim súraymyn. Sebebi, aimaqtarda is-saparda bolghan edim.

- Sәlemetsiz be, Býrkit agha! Júmysynyzgha sәttilik tileymin! Altynbek Sәrsenbayúly «Tandau jasar sәt tudy» degen kitabynda Siz jayly: «Tәuelsiz oily jigitter meni quantady. Onyng ishinde Erlan Qariyn, Býrkit Ayaghan degen jigitter bar» degendey jazyp edi. Oqyghan shygharsyz? Al mening kókeyimnen ketpey jýrgen bir súraq bar edi. Siz de tarihshysyz ghoy. Qatysy bar súraq dep oilaymyn. Keybir týisiksizder: «Qazaqta tarih bolmaghan! Tipti shekara da bolmaghan!» dep jatyr. Osy ras pa?

Almaty. Jayyq.

- Qazaq - tarihy terennen bastau alatyn halyq. Al memlekettik shekara mәselesine kelsek, tarihymyzda búl súraqtardyng bәri memlekettik dengeyde zandastyrylghan, mór basylyp kelisilgen qújattargha negizdelgeni belgili. QR qazirgi shekara mәseleleri de sheshimin tapqany belgili, múnday sheshimderdi BÚÚ siyaqty mәrtebeli halyqaralyq úiymdar moyyndaghan, tәuelsizdik jyldary Elbasy N.Á. Nazarbaevtyng basqaruymen belgilengeni shyndyq.

- Men tarih ghylymynyng kandidaty boldym. Sizding institutqa ghylymy qyzmetker bolyp júmysqa ornala alamyn ba? Sizder konkurs jariyalap kadr tandaysyzdar ma, әlde, sizge "otmetka" jasau kerek pe? Eger otmetka jasau kerek bolsa, stavkanyz qansha?

Shymkenttik múrtty jigit

-IYә, «stavkam» bar. Ol - bilimdilik pen adaldyq.

-Býrkit agha, 2010 jyly jalpy oralmandargha baylanysty Preziydentimiz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev: «Olar әli eshqanday da enbek sinirgen joq!» degen edi. Shynymen de oralmandar Otangha oralghanmen de, әli aita qoyarlyqtay ter tókpegenin bәrimiz de bilemiz. Elbasymyz da búl sózderin bir nәrsege sýienip aitady ghoy, kelisesiz be? Sebebi eshkim de: «Men Qazaqstangha keldim! Maghan ýy ber! Maghan aqsha ber! Maghan júmys tauyp ber! Maghan kólik mingiz!» deytindey dәrejege jetken joq. Preziydentimizding búl sózin qatelikke balamaymyz. Bәrimiz de qosylamyz. Basshymyzdyng sarabdal sayasatynyng arqasynda bizdi әlem tanydy. Shýkir! Al siz qalay der ediniz? Oralmandar Elge enbek sinirdi me? Tarihshy retinde jauap berseniz.

- Qazaqstannyng әr azamaty qolynan kelgenshe enbek sinirude. Oralman qandastarymyzdyng da elimizding kórkeyip, ekonomikasynyng damyuyna, mәdeniyetining qarqyn jangyna qosyp jatqan ýlesi az emes.

- Býrkit myrza! Siz búryn «Qazaq ensiklopediyasyn» basqardynyz. Sizding túsynyzda biraz daular tudy. Biraq bәri de jabuly kýiinde qaldy. Sosyn siz sol shudan keyin ol jaqtan kettiniz. Sonyng sebebin aityp berseniz? Basshylyqtyng biraz dәmin tattynyz ghoy. Qúdayshylyghyn aitynyzshy. Halyq aldynda elining adal perzenti retinde: «Qolym taza, arym taza!» dey alasyz ba? Ertengige ýlgi bolsyn.

- Ósek-ayangha ergenning qansha qajeti bar? «Qazaq ensiklopediyasy» újymy «Qazaqstan ensiklopediyasy» atty baslymnyng qazaq tilindegi 10 tomyn, orys tilinde 5 tomyn, aghylshyn tilinde kitaptar, basqa da 4-tomdyq «Kórkemsuretti Qazaqstan tarihy» siyaqty sýbeli enbekter dayyndap shyghardy.

- Býrkit! «Búl әn búrynghy әnnen ózgerek!» degendey, biylghy saylaugha senesiz be? Tipti preziydent bolmaytynyna kózi jetse de, esh dauys jinay almaytynyn bilse de saylaugha týsip jatyr. Mysaly - Duambekov. Ol ózining saylaugha ne ýshin týsip jatanyn týsindirip jatyp: «Men Preziydentti qoldaymyn! Onyng 98 payyz dauys jinaytynyn da bilemin. Men de qosylamyn», -depti. Au, sonda búl quyrshaq bәsekeles bola almasyn bilse, eline senbese, eli senbese nege 5 myng AQSh dolloryn shyghyndap otyr? Odanda ol aqshasyn jetimder ýiine nege bermeydi? Saylaugha eshbir oppozisiya ókili qatyspay, baykot jariyalap jatyr. Endi әlem aldynda kýlki bolmaymyz ba? Syrt kóz: «Demokratiyaly elde eshbir oppozisiya adamdarynyng saylaugha týspeui - paradoks, kýlkili jaghday! Al kóshe kezgender, qazaq tilin bilmeytinder, kandidattardyng týsip jatqany - Qazaqstandaghy jaghdaydyng qiyn ótkelde túrghanyn bildiredi!» dep jatyr shetel baspasózderi. Al sizding tәuelsiz Oiynyz ne deydi?

- Elbasyn syilaytyn jeke adamdar emes, halyq qoy. El qalauy biledi dep oilaymyn.

-Assalamaleykum,Býrkitbay agha!Men jaqynda birnesh ret óz úsynysymdy jasaghan edim.Ol úsynys mynaday: Qalay oilaysyz, eger biz Últ Kósemi Álihan Núrmúhammedúly BÓKEYHANdy ALASh-ATA (Alashata)dep atap,tarihta osynday atpen qaldyrsaq?

Alash balasy Erlan AHMEDI, Kókshetau qalasy, Qazaqiya eli.

- Kelispeymin. Álihan Bókeyhanúly qazaq tarihynda óz atymen qaluy kerek.

- Siz memleket tarihy instituty degen aty darday úiymdy isi barday basqara aldym dep bolashaq tarih aldynda betiniz býlk etpey aitugha dәtiniz bara ma? Ótken jyly bir ghana adamdy madaqtaghan asa kólemdi, fotolary tym jyltyraghan, mazmúny qaltyraghan kitapty qymbat baghamen bastyryp túsaukeser ótkizgeninizdi bilemiz. Basqa tyndyryp jatqan birdemelerinizdi men kózi qaraqty oqyrman retinde kórmeppin de bilmeppin. Ár jerde Elbasyna jaghympazdanyp, kelsin-kelmesin oda aityp, júrttyng altyn uaqytyn rәsua etip jýrgeninizdi kóremiz. Kenes kezindegi KPSS tarihy instituttary siyaqty kýni erteng shygharghan sapasyz әri mәni tómen suy sorghalaghan kitaptarynyz maklaturagha attanyp jatsa, elge ne betinizdi aitasyz? Osy saualyma oqymysty adamsha saliqaly jauap berinizshi!

Sizge degen erekshe qúrmetpen,

Sharapat Astyqbaev

- Búlay sóilegeninizge jol bolsyn! Kózinizdi kenirek ashyp, ainalanyzgha jiti qarasanyz dúrys bolar! Bizding újymnyng ghalymdary jazghan kitaptarymyz adal әri tereng jazylghan enbekter. Olar tarihy bilim beru men oqytu salasy ýshin qajet enbekter dep sanaymyn.

- Býrkit myrza, sәlemetsiz be! Shataspasam, osy Astana men Almatyda Abylqayr hannyng eskertkishi de, ozining atymen atalghan kóshe de jóq. Tarihy túrghydan qaraghan da, búl dúryspa? Qalay oilaysyz?

Sizge qatyssyz súraq shyghar. Biraq qazirgi shyghyp jatqan kitaptardyng sapasy syn kótermeydi. Búl sizdi alandatpay qoymaytyn shyghar? Qazaqstandaghy kóp baspalar jekelerding qolyna ótip jatyr. Al sapasyz kitaptardyng sanynda shek joq. Astanada qanday baspalar bar? Olargha kóniliniz toya ma? Bir-eki mysaldar keltirsem jekilikti shyghar. Mәselen Astana qalasynda «Foliant» baspasy kitaptar shygharady. Biraq avtorlargha bir tiyn da qalamaqy bermeydi. Ol turaly qyzylordalyq Bazarbay Isaev degen aqyn "Ýsh qonyr" gazetine jazdy da. Óleng kitabym shyghady, al qalamaqymdy bermeydi dep jazdy. Sonda búl qalay?

- Ábilqayyr hanymyzgha eki astanada da eskertkishter ornatylyp, kóshelerding aty berilui tiyis.

Basqa adamnyn, ne baspalardyng qyzmeti turaly eshtene aita almaymyn.

«Memleket tarihy» pәni qanday kezendi qamtidy? Tәuelsiz Qazaqstandy ma, Kenestik Qazaqstandy ma, Qazaq handyghyn ba, Qypshaq qaghanaty ma? týrkilik dәuirdi me, saq-ghún zamanyn ba?

Akademiyalyq tarihshylar men әuesqoy tarihshylardyng birikken enbegi boluy mýmkin be?

Tarihshylar senzuradan qanshalyqty tәuelsiz?

«Júmysqa tek tanys-tamyr, tuysqandy ghana alu kerek!» degen jazylmaghan zandylyq baryn biletin shygharsyz? Mәselen óziniz basqaryp otyrghan institutta 100 qyzmetker bolsa sonyng 55-i Sizben tuysqan ba, nemese jerles pe?

-Ýkimetting qaulysyna sәikes «Memleket tarihy instituty» qazirgi zaman tarihyn, yaghny elimizding tәuelsizdik kezenining tarihyn zertteydi. Al siz aityp otyrghan basqa kezenderdi basqa ghylymy mekemeler, sonyng ishinde Sh. Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya instituty, R. Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu instituty, Á. Marghúlan at. Arheologiya instituty, t.b. zertteydi.

Belgili dәrejede әbden mýmkin.

Tәuelsiz. Biraq kez-kelgen ghylymy izdenisterding nәtiyjesine, ghylymy enbekterge saraptama kerek dep oilaymyn.

Búl pikiriniz qate. Institutqa kelip óz kózinizben kóruinizge bolady. Institutqa shaqyramyn, sizdi nauryz aiynyng ishinde kýtemin, mindetti týrde keliniz!.

- Siz basqaryp otyrghan mekemening missiyasy qanday?

- Tәuelsiz Qazaqstan tarihyn zertteu, onyng teoriyalyq-metodologiyalyq negizin týzu.

- Býrkit Ayaghan, jaghympazdyq degenge qalay qaraysyn? Zamanbekti qadirleysiz be?

Altynbek Sәrsenbayúly turly maqala jaza alasyz ba? Ony «Egemen Qazaqstan» gazetine bere alasyz ba? Tek shynynyzdy aitynyzshy.

- Zamanbek aghamen aralasymyz bolmady. Altekenmen jaqsy aralastyq. Jazghan kitaptarymda Altekeng turaly aityp otyramyn. Altekenning ólimi el ýshin orny tolmas qaza.

- Altynbekpen aralastynyz ba? Qogham qayratkeri ekenin moyyndaysyz ba?

Qazaqstandyq sot sarapshylarynyn: "Zamanbek - óz-ózine qol júmsady. Bir ret jýreginen atty. Ekinshi ret taghy da atty. Ólmedi. Sosyn basynan atty", degenimen kelisesiz be? Búl Qazaqstan Respublikasyndaghy әdiletsizdikting kórinisi dep aita alasyz ba?

"Imanghalidy auyldastary preziydent saylaymyz dep jantalasypty. Ábish Kekilbay da boldy ishinde. Sosyn sol ýshin ornynan ketti" degenmen kelisesiz be? Búl kózi tiri klassik aghamyzgha jaghylghan kýie emes pe?

- Zamanbek aghanyng isine ne aita alamyz? Uaqyt kórseter. Uaqyt minshi de synshy ekeni belgili ghoy. Anau keldi, mynany aitty degen әngimeler ósek-ayangha jaqyn. Sondyqtan búl súraqqa jauap ta bergim kelmeydi.

- Saylaugha týsu oiynyzda joq pa?

- Joq.

- Bireulerge qiyanat jasap kórdiniz be? Bireulerden qiyanat kórgen keziniz boldy ma?

«Jas Alash" gazetining tilshisi Janbolat Mamaydyng maqalalaryn oqisyz ba? Sýiinesiz be? Kýiinesiz be?

- «Jas Alash» gazetin ýzbey oqyp otyramyn. Áriyne, ómirde әr adamnyng ókinetin isteri bolady.

-Qansha ýiiniz bar? Jek mýlkinizdi qoryqpay jariya ete alasyz ba oqyrmandargha?

- Búl súraq mәdeniyetti adamnyng qoyatyn súraghyna jatpaydy.

- Eger M.Shahanov saylaugha qatyssa, qansha payyz dauys jinaay alar edi dep oilaysyz?

-Naqty aitu qiyn.

- Oljas aljasty deytinder kóbeyip jýr, keyingi kezder, sizshe sol ras pa? Úrpaq Oljasty tarihy túlgharetinde eske alsa, onyng anau qylyqtary men sózderine qalay bagha berui mýmkin?

- Oljas Sýleymenov - qazaqtyng úly perzenti. Keybir qatelikteri bar. Ony ózine gazet arqyly da, jeke kezdesken uaqytta da aitqanbyz. Ómirde qatelespeytin, qalt ketpeytin adam bolmaydy ghoy.

-Qanday ataqtarynyz bar? Agha, Sizdi býgingi biylikti ayausyz synaydy degen әngime estidim. Biylik nege qolayynyzgha jaqpay jýr sonda?

-Alghan ataqtarymyz shamaly. Men elding bolashaghyn oilaymyn.

-Sheksiz biylikti únatasyz ba?

- Joq.

- Býgingi qoghamdaghy ne mәsele qatty tolghandyrady?

- Geosayasy jaghynan iri alpauyttar arasynda, kýrdeli zamanda túryp jatqan elmiz. Sondyqtan meni elimizdin, ana tilimizdin, dәstýrli dinimizding bolashaghy oilandyrady.

- Sizshe Abylay men Álihandy jәne Núrsoltandy salystyrsa qaysysy qazaq tarihynda eng sheshushi oryn alar edi?

- Olardyng barlyghy da úly túlghalar. Tarih tarazysy -uaqyt. Ol tabighi, tipti tarihy zandylyq. N. Nazarbaevqa beriletin tarihy baghanyng da bolashaqtyng enshisinde ekeni sózsiz. Búl da zandylyq. Árbir tarihy kezende memleket basshysynyng atqaratyn róli zor ekenine eshkim talaspas. Elbasy N. Á. Nazarbaevtyng qiyn-qystau zamanda eldi basqaryp, talay kýrdeli soqpaqtardan alyp shyqqanyn ózderiniz kórip otyrsyzdar.

- Ghany Qasymov: «Sammitting qúrmetine elshilerge jer beru kerek, jer bolghanda da úyat bolmaytynday, Astananyng ortalyghynan beru kerek! Tek jer emes, mal-mýlik te beruimiz kerek! Jaghdaylaryn jasau kerekpiz! Qazaqtyng jeri bolsa da ken, qúr jatyr ghoy, bәrine taratayyq, solar paydalansyn! Kimge jer kerek bolsa, ol sheteldik pe, orys pa, evrey me, qaramau kerek. Bәrimz bos jatqan jerdi iygeru kerepiz» dep deputattyq mәlimdeme jasaghan bolatyn. Siz oghan qosylasyz ba?

- Joq.

-Mekemenizde kez kelgen qyzmetker oramal taghyp kelse, (hidjapty aityp otyr dep qalmanyz) «birtýrli» qaraysyz ba?

- Bizding újymda әr adamgha syilastyqpen qaraydy. Mening haqym da joq «birtýrli» qaraugha. Kez-kelgen adamnyng qúqy, tandauy memlekettegi qabyldanghan zandar men qoghamdyq normalar ayasynda saqtalady jәne qorghalady. Qyz balalardyng ibaly, jabyq kiyimmen, músylmandyq sharttargha say jýrgenin qúptaymyn.

- Sharapat Astyqpaevtyng sózining jany bar siyaqty. Nege sizding artynyzdan osynday sózder eredi de jýredi? Álde olar kóre almay ma?

- Kóre almaytyndar da bar shyghar. Ókinishke qaray, ósen-ayangha, jeleu sózge qúmar «qayretkerler» de joq emes. Bekerden-beker sóz teru jigittikke jaraspaytyn qylyq dep sanaymyn.

- Sizdi nómir birinshi jaghympazdan atadan keyingi adam dep jatyr myna qonaqtar. Preziydentting jetistikterin aitqanynyz dúrys. Qoldaymyz. Biraq ózindik pikir aitugha kelgende sarandyq tanytatynyzdy týsine almadym? Nege Toqtar Áubәkirov sekildi tilip aitpaysyz?

- Qonaqtargha siltep qaytesiz? Óz oiynyz qayda?

- Yujandardy jek kóresiz be?

- Men ýshin bar qazaq ten. Manghystaulyq aqyn Sabyr Aday aitqanday: «Ár qazaq - mening jalghyzym!».

- Qaramaghynyzda qanday ataqty ghalymdar júmys isteydi?

- Kóp qoy. H. Ábjanov, J. Qydyralina, Á. Auanasova, G. Núrymbetova, S. Seliyverstov, A.N. Qashqymbaev., t.b. Sonymen qatar, bizding újymda jas ghalymdar, mamandar óte kóp. Újymnyng jartysynan kóbi jastar desek bolady.

- Jogharyda birqatar mereyli datalardy atapty ghoy. Soghan taghy da qosyp qoyatyn eki qasiyetti oqigha bar:

1) 1361 jyly Úrys han, yaghny Aqniyaz han Aq Ordanyng taghyna otyrdy. Aqniyaz han - Qazaq memleketin qúrghan Kerey men Jәnibek handardyng úly babasy bolady. Aqniyaz hannyng Aq Ordasy bolmasa, Qazaq handyghy da bolmas edi. Aqniyaz handy Qazaq halqynyng anyzdarynda Alasha han dep ataydy da, onyng halqyn "Alty Alash". "Alash júrty" dep ataydy. Sonda biyl Alash júrtynyng eng alghashqy hany Alasha hannyng (Úrys hannyn) taqqa otyrghanyna 650 jyl tolady. Búl mereytoydy Alasha hannyng mazary túrghan "Qazaq jerining kindigi" Úlytauda úiymdastyrugha bolady.

2) 551 jyly Kók Týrikterding alghashqy hany Bumyn qaghan Han bolyp saylanghan. Jәne ol dәl osy jyly Qytaydaghy Toba Vey memleketine elshi jibergen. Osy jyly qaghan taghyna otyrghanda Bumyn qaghannyng atyna qosylatyn "Ilihan" degen ataq alghan. Sonymen biyl Kók Týrikterding eng alghashqy hany Bumyn qaghannyn, yaghny Ilihannyng taqqa otyrghanyna 1460 jyl tolady. Nemese basqasha aitqanda Kók Týrikterding memleketi qúrylghanyna 1460 jyl tolady. Jer betindegi Týrki halyqtary әlemi týgel toylaugha tiyisti búl toydy, Kók Týrikterding alghash tu tikken jeri, "Týrikterding kindik kesken besiginde", yaghny Altayda atap ótuge bolady. Ony toylaugha Qytay men Mongholiya, Resey ózderining Altaylaryn bermes, qazir tórt Altay bar ghoy. Qazaqstannyng da Altayy bar. Altaydyng eng biyik shyny Múztaudyng manayynda atap ótuge bolady. Keyin ol jer әlemdegi Týrki halyqtarynyng basyn qosatyn jer retinde qalyptasyp, dәstýrge ainalyp ketedi.

Sizge qoyatyn súraghym. Bizding elding atyn "Qazaqstan Respublikasy" dep atamay, "Qazaq Respublikasy" dep ataugha qalay qaraysyz. Tipti mýlde ózgertip, elimizding atyn endigi jerde "Alash Respublikasy" dep atasaq bolmas pa edi.

Russiyagha qosyldyq (Kedendik odaq arqyly) búghan janynyz qinalmay ma?

Erteng el betime týkiredi dep qoryqpaysyz ba? Nege jaghympazdana beresiz, agha? Álde Myrzatay Joldasbekovten artyqpyn deymisiz ózinizdi?

Joldasbekovpen qalaysyz?

- Kelisemin.

Kelisemin.

Kelispeymin.

Adam adal jýrse, neden qorqady? Ár adam óz isine jauapty. Jala jabu, ghaybat sóileu úyat bolady. Sózinnen bilimi, ruhany tayazdyq seziledi.

- Qansha kitabynyz jaryq kórdi? Ol ne jayly? Jazushylar ne Jurnalister odaghynda barsyz ba?

- Men jazushy emespin. 30-dan astam kitap jazyldy. Kitaptardyng deni tarihy jәne ensiklopediyalyq jinaqtardan, oqulyqtardan túrady.

- Múhtar Qúl-Múhammedting ornyna barmaysyz ba? Agha sizdey shynshyl adamdar bizge qashanda kerek. Mәdeniyet ministrligin basqaru oida joq pa?

- Múhtar Qúl-Múhammed óz ornynda otyrghan azamat. Men biylikke onsha qyzyqpaytyn adammyn.

- Bir kezde, Mansurov SQO-da akim bolyp túrghanda, Siz Qyzyljargha kelgende, Tayyr Mansurov sizge «Abylaydyng aq ýii» turaly aitqanda, «bilmeymin» dep aita almadynyz. «Men maqala jazam, Tayshybekovtiki qate. Ol tarihshy emes», degeninizdi estidik. Mansurov soghan mәz bolyp, sizding súraghan aqshanyzdy berip jiberdi. Biraq, Siz maqala jazbay qoydynyz. Anyghyna kóziniz jetpedi me, әlde Abylaydyng «Aq ýii» turaly eshtene bilmeysiz be? Jaqsybay Samrattyng osy turaly jazyp jýrgenine qalay qaraysyz? Bizge Tayshybaydyng pikiri dúrysyraq kórinedi. Qúday aldynda shynynyzdy aita alasyz ba?

- Súraghynyzda grammatikalyq qateler kóp eken. J. Samratty qostap, kitabyn shygharyp bergen azamat men edim («Biteu jara», «Ózgelendi búl ghalam»). Oghan ne deysin?

- Elimizde osyghan deyin 2500 doktor, 11000 kandidat ghylymy dissertasiya qorghaghan eken. Qalyng qazaqqa payda keltirer ghylymy janalyqtar ashylmasa, últqa iygilik әkelmese, janaghy sansyz doktor men qaptaghan kandidattardan ne payda? Estuimshe, siz basqaratyn instituttyng janynda da dissertasiyalyq kenes bolghan, qazir ghylym turaly jana zangha baylanysty jabyldy. Ghylymgha ýsh qaynasa da sorpasy qosylmaytyn qaydaghy bireulerding ghylymy dissertasiya qorghauyna jol berdiniz, solay ma? Aqiqatyn aitynyz. Kókbóri

- Aqiqaty sol- әrbir dissertasiya  qorghaghan adam QR BGhM Joghary attestasiyalyq komissiyanyng talaptaryna say bolghanda ghana qorghaugha jiberiledi. Qorghaugha deyin birneshe talqylaulardan, saraptamalardan ótedi. Al ózing qorghaugha shygha almaghan, «ókpeli» bireu emessing be? Olay bolsa, әli de dayyndal, oqy.

- Tәuelsizdikke 20 jyl degenge kelisesiz be. Sonda 1991 jylgha deyin Qazaqstan tәueldi bolghany ma?

2. 1929-31 jyldardaghy KazSSR-inde әleumettik әdilettilikti talap etip, Goloshekin men sol kezende Ýkimet basqarghandardyng elde jýrgizgen sayasatyna qarsy qaruly kóterilister bolghan. Biraq osy kóterilisterding eng iri degen onshaqtysyna bolsa da tarihy bagha berilgen joq. OSY sender siyaqty Basshy taqta otyrghan funksionerler-tarihshylardyng qorqaqtyghynan emes pe. NEGE búl taqyrypty ainalyp óte beresinder.

3. Tәuelsizdik jyldary (songhy 20 jyl) JEKE adamnyng basyna tabynudyng Qazaqstanda ÓRShIGEN jyldary dep oilamaysyz ba. Jaghympaz, jaltaq, jәdigóy úrpaq dayyndalyp jatqan joq pa?

- IYә. 1991 jylgha deyin Qazaqstan Mәskeuge baghynghan, Reseyge tәueldi el boldy.

2. Sizdi kóp oqymaytyn, Otan tarihynan bilimi tayazdau adam ba dep qaldym. Óitkeni, siz aityp jatqan taqyryptar zerttelip te jazylyp ta jatyr. Mektep oqulyqtarynyng mazmúnyna da engizildi.

3. Joq. Jeke adamgha tabynu ne tabynbay ótu әr adamnyng jeke tandauy.

-Armysyz, BÝRKIT Myrza!

Ótkende Kerey men Jәnibek hannyng eskertkishi turaly dau bolghanda, sizder ótirik sebep aityp, eskertkishti aqyry kýresinge tastattynyzdar. Ornyna basqa mýsin qoyyldy... Al, Alash arystarynyng eskertkishin Astanagha jolatatyn emes. Shynynyzdy aitynyzshy, Mem Tarihy instituty nege osy mәselelerge shynayy tarih túrghysynan qarsylyq bildirip, ýn qatpaydy?

- Osydan biraz jyl búryn joghary dengeydegi jinalystarda búl mәseleni kóterip, Kerey men Jәnibek handargha Astanada eskertkish qoydy talap etkenbiz. Inshalla, sol eskertkish qazir Astana tórinen oryn aldy. Bolashaqta Alash kósemderine de eskertkish qoyylatynyna senimim mol.

- Tarihshy retinde El tarihyndaghy eng úly 3 túlghany aityp bere alasyz ba?

MÓDE

- Siz el tarihyn, yaghny qaza eli turaly aityp otyrsanyz, onday túlghalar kóp. Kerey, Jәnibek, Qasym, Aqnazar, Tәuke, Abylay, Ábilqayyr, Bógenbay, Rayymbek... Jana zamannyng túlghalary Á. Bókeyhan, N. Nazarbaev der edim.

- Qúrmetti Býrkit myrza!

Siz basqaratyn memleket tarihy instituty tek 1991 jyldan keyingi kezendi zertteydi. Oghan deyingi kezende memleket bolmaghan ba? Nemese 20 jyldyq tarihty zertteytin bolsanyzdar atyn nege ózgeshe qoymadynyzdar?

- Qazaq memleketining bastauy saq-týrki-qypshaq zamanyn sanamaghanda, qazaq handyghynyng qúrylghan uaqytynan (XVgh.) bastau alady. Qalghan súraqtargha jauap berilgen.

- Qazirgi kezde (búrynghy kenestik kezende Ýkimet basqarghandar qazaqtar da solay edi) qazaq elining tarihynda oryn alghan qaruly kóterilister jayly JAZGhANdy, pikir AYTqandy, әdil bagha bergen enbekterdi jaryqqa shygharudy KÓP qoldamaydy. Aytynyzshy osy TARIH ghylymy shyndyq aqiqat derekterdi paydalanuy kerek pe? joq әlde BIYLIK ústap otyrghan ADAMgha GhANA únaytyn tarihty jazugha tiyis pe.

2)1930-31 jyldary Qazaqstan tarihynda oryn alghan Sozaq, Batpaqqara, Qazaly jәne Aday kóterilisteri turaly kózqarasynyz qanday. Búl kóterilister Qazaqstan Ýkimetining sayasy jәne úiymdastyru qatelikterining kesirinen tuyndaghan әleumettik әdiletsizdikke qarsy shyqqan qaruly kóteriliske jata ma?

3)Siz basqaryp otyrghan QR tarih instituty osy (2- súraqtaghy) kóterilisterge ÓZ aldyna Egemendi bolghan, Tәuelsizdik alghan qazaqstan qoghamynyng atynan nege tarihy bagha bermey otyr dep oilaysyz?

4)Qazaqstanda bolghan 1929-31 jyldarda ÝKIMET basqaryp otyrghandardyng elde jýrgizgen sayasatyna qarsy bolghan 272 qaruly kóterilister men ereuildi tolqulardyng kezinde beybit ómir sýrip, Kenes ýkimeti bizdi jarylqaydy dep ýmittenip otyrghan qarapayym qazaq halqy milliondaghan qyrghyngha úshyrady. Soghan kinәli Qazaqstan Ýkimeti me, joq SSSR Ýkimeti me? jәne tarihshy retinde sol Ýkimetterding osy qazirgi kýndegi zandy iyegerleri bar ma, bolsa KIMDER dep oilaysyz?

-Ár azamat, әr tarihshy AQIQATYN aitu kerek.

1. Áriyne, olar kóterilister ghoy.
2. Búl oqighalargha qatysty Institut ghalymdary enbekterinde ghylymi, tarihy әdil baghasy berilip jatyr
3. Ol qyrghyngha kinәli kenes ýkimeti men Kommunistik partiyanyng solaqay sayasaty

- Halyqtyng pikirlerin qarap otyrsaq eshbri de jibi týzu súraq qoymaghan eken. Býrkit myrza, nelikten olay dep oilaysyz?

- Kósh jýre týzeledi. Biraq, týzelmey osylay kete beruimiz de mýmkin.

- Institutynyz erteng taraydy eken. Sonda ne istemeksiz? Qyzmetkrelerinizge júmys tauyp bere alasyz ba? Eger jana preziydent saylayp qalsa tarihty 2011-ynshy jyldan bastaysyzdar ma?

Erkin.

- Saspanyz! Tarasaq ta taramasaq ta bizding qyzmetkerler dalada qalmaydy.

- Agha, núrly kezennen keyin de tirshilik bar ghoy. Siz de pendesiz. Eteng osy kýngi qylyqtarynyz ýshin úyalmaysyz ba? El betine qalay qaraysyz? Preziydentti maqtamay kitap shyghardynyzdar ma? Nege Altynbek Sәrsenbayúly jayyndaghy kitabynyzdy baspagha bermey jýrsiz? Ol kýn de alys emes deysiz be әlde?

- Jauap berilgen.

- Býrkit myrza, basqanyzdy qoya túrayyq, bayaghyda Kýltóbede "Qazaq qorqaq halyq, moyyndayyq ta jigitter" dep qoyyp qalghan ediniz, respublika aumaghyna taraytyn, býkil halyq kóretin arnadan. Keshirim súrau oida joq pa?

- Ne ýshin? Ne qazaq shetinen batyr ma? Talay qorqaq, ez, jalqaulardy  jii kórip jýrmiz ghoy. Ol ótirik pe?

- 1991jylghy Jayyq oqighasyn Qazaqstannyng kәzirgi aumaghyn (sol tústaghy bes oblysty) saqtaugha baghyttalghan aituly oqigha retide moyyndaugha bola ma?

- Aytuly oqigha dep talay jazylghan.

- Býrkit myrza! Jaqynda Astanada Alashtyng arysy Smaghúl Sәduaqasovtyng qayratkerligine qatysty ótken konferensiyada qysqa da núsqa sóz sóilediniz. Sonda Goloshekinnin, basqa da sol kezdegi adamdardyng «kógildir» (goluboy) ekenin aittynyz. «Mine, osynday adamdar bizding arystay azamattarymyzdy qorlaghan, qúrtqan», - dediniz. Búl ne sonda, júrt búdan da iri, manyzdy oidy kýtip otyrghanda tausylghanynyzdyn, oiynyzdyng toqyraghanyn kórsete me? Janaghynday sózdi aitu tarihshy atynyzgha layyq pa?

- Nege aitpaymyz ondaydy? El bilsin. Sol kezdegi onday soraqylyqtardyng bolghanyn.

-Astanada ornatylghan Kerey men Jәnibek handardyng eskertkishi turaly ne aitasyz? Jәnibekting basynda qalpaq, qolyna dulygha ústap túrghany qalay?

- Eskertkish tamasha qoyylghan.

- Biyl qazaqtyng songhy hany Kenesary Qasymúlynyng tuylghanyna 170 jyl tolady. Qazaqtyng birtuar osy túlghasyn ardaqtaugha baghyttalghan is-sharany ótkizudi de úmytpau kerek.

- Óte dúrys.

- Arheologiya turaly zang qashan qatayady, qanshama syltau aitylghanmen dalamyzdaghy zirattar iyesiz qaluda?

2.Arhivke dostup alu ýshin qanday erekshelikter boluy kerek dep oilaysyz jәne avtorlyq qúqyq, jeke zertteushiler nemese jeke arhivter jóninde memleketimiz ne sebepti nemqúray qarap otyr

3.Úly Otan soghysynyng shyghyny men qúny jóninde pikiriniz?

4. Soghys tútqyndary jónindegi kitabinizding túsaukeseri qashan bolady (qarasiyr)

- 1-2  súraqtargha jauap joq.

3.Úly Otan soghysynda qazaq halqy mol qyrghyngha úshyrady. Búrynghy jazylghan derekterde 400.000 deytin. Osy sandy eki kóbeytuimiz kerek siyaqty. «Qazaq jauyngeri Úly Otan soghysynda» atty jana kitapta kóp mәsele qamtylghan.

4.Ol kitap 2006 jyly shyghyp, taratylyp ketken.

- Qúrmetti Býrkit Ayaghan! Byltyrghy jyly sizder «Tәuelsizdikting núrly tany» atty kitap shygharypsyzdar. Preziydent Nazarbaev turaly, tәuelsizdik, Otan turaly, Astana turaly ólenderdi, shetten kelgen qandastardyng jyrlaryn sol kitapqa basypsyzdar. Sol kitapty qarap otyrmyz, 10 myng taralymmen shyghypty. Tәuba, barlyq jerge taratylghan bolar. Súrayyn degenimiz - bizding avtorlyq qúqyghymyzdy daulaugha qaqymyz bar shyghar. Sondaghy ólenderimizge qalamaqymyzdy qashan tóleysiz?

- Avtorlyq qúqyghynyz búzylghan joq. Árbir shygharmagha jәne onyng avtory turaly berilgen silteme bar.

- «Álemde talay qyzyq bar» dep atalatyn ensiklopediya sizding redaksiyalyq basqaruynyzdan ótipti! Ishinde adam maymyldan jaratylghan, Qúrandaghy topyraq pen sudan adam payda boldy degen әngime sandyraq, t.b. degen syndy әngimeler qazaq balasynyng kózine ottay basylyp jýr býginde. Ne deysiz?!

- Ol kitap kenes zamanynda jaryq kórgen kitaptyng qayta basyluy. Baspa óz betimen kitap mazmúnyn ózgerte almaydy, avtorlyq qúqyq búzylmau qajet.

- Býrkit agha! Sizge densaulyq tileymin! Men súraq qoymaymyn, tek myna jәitti anyqtap bilgim keledi. Siz basqaryp otyrghan institutta orynbasarynyz Hangeldi Ábjәn degen tarihshy kisi qolayyna jaqpay jýrgen 3 jigitti jәne bir qyzdy júmystan shygharghysy kelip jýrgen eken. Zansyz shyghara almaytyndyqtan tek auyzsha aityp jýrgen kórinedi. Eger olardy shygharghysy kelse, o basta nege aldy Hangeldi aghamyz júmysqa? Ýsh ailyq synaq merzimnen tolyq ótken adamdardy qalay kýresinge tastay salugha bolady?! Olar da bala-shaghasyn asyrap otyr ghoy. Eng bolmasa solardyng kóz jasyna qalamyn dep qoryqpaysyz ba? Eger H.Ábjәn olardy júmystan shygharu kerek dep sizge búiryqty әkelip berse, Siz oilanbastan qol qoya beresz be? Myna zamanda júmys tabu degen onay emes qoy. Eng bolmasa sizderde júmys istep, bizdi asyrap otyrghan adamdardy quu bizge onay soqqy bolyp otyrghan joq. Nemese búl әngime ótirik pe? Mening tuysyma әdeyi aitylghan qoqan-loqqy ma búl? Qalay bolghanda da jaydan jay aityla salmaghan ósek dep oilaymyn. Endi búlardy qashan júmystan shygharyp jiberedi eken dep kýnde alandap, Alladan jәrdem súrap otyratyn boldyq. Qymbatshylyq zamanda janynyz ashysa bolady ghoy, agha! Eger mening tuysym júmystan shyqsa, anau 3 adamda júmystan shyqsa amal joq men barlyq jerlerg baryp aryzdanugha tura keledi. "Jas Alashqa" jazamyn. Biz siyaqty siniri shyqqandardyng qorghanyshy "Egemen Qazaqstan" emes, osy gazet qana bolyp otyr búl kýnde. Songhy sóz ózinizde Agha!

- Qysqartylghan eshkim joq. Biraq júmysqa tósele almaytyn adamdardy ústamaymyz.

- «DAT» degen gazetti oqisyz ba? Gazet shygharu oiynyzda joq pa?

- Jana gazet shygharu oiymda joq. «Topjarghandy» oqyp túramyn.

- Oljas Sýleymenovting til turaly aitqan pikirlerimen kelisesiz be?

- Joq. Ony ózine institut újymymen kezdeskende aitqanbyz.

- Mening atym Asqar. Kýndiz-týni komputerden týspeytin, sayt aqtarghyshtardyng birimin. Sizding óziniz turaly bilgim kelip, komputerden izdep kórdim. Institut sayty qanday eken dep kirip kórip em, Qúday basqa salmasyn, múny múghalim Myrzatay kóretin bolsa, 2 týgili, qoyatyn bagha tappay qalar edi. Sayttarynyzda «Siz qalay biz úiymnyng júmysynyng nәtiyjeleri baghalaysynyz?»degen sóilem túr, siz osyny maghan týsindirip berinizshi. Búl ne sóilem ózi? «Arhiv novostiydi», «Poleznye ssylkiydi» audarugha tiliniz jetpedi me? «Týiisken mәlimet» degeniniz «sýiisken birdene» degendey oqylady eken. Ayypqa búiyrmanyz, maghan solay әser etti. «Jurnal» «Memleket tarihy», «Gazeta» «Tarih jәne sayasat», «Normativtik-qúqyqtyq akter», «Saytynyng kartasy» - mine osynday tildik aqaular mening janyma batty. Óitkeni, osylay jasau arqyly qazaq tilin mansúq etkisi keletinderding talayyn kórgenmin. «Dissertasiyalyk kenes» degen tirkestegidey jarymjandyqqa qalay jol berdiniz? Tól tengemizge «banq» dep jazatyn Sәidenov qúrly bolmaghanynyz ba? Obshym, saytynyzdyng qazaqshasy iske alghysyz, týkke tatymaydy. Bizding elde «Til polisiyasy» joq, bolghanda osy saytynyzdy sotqa tartugha bolar edi. Men aittym, jauap sizden.

- Eskertuiniz dúrys. Jauapty adamgha sógis jariyalandy.

Sony

«Abay-aqparat»