Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 4397 0 pikir 1 Nauryz, 2011 saghat 03:54

Beken Qayratúly. Qamyt

(әngime)

Biz ne kórmedik. Qazaq júrty, qazaq halqy ne kórmedi. Búl oqighalar sonyng bir ýzigi ghana.

* * *

Sәbet ýkimeti bórkin teris ainaldyryp kiyip, ómirden ozghan kýni bizding auyl qatty qayghyrdy. Ásirese soghys ardagerleri kenesining tóraghasy sol kýni-aq tósek tartyp jatyp qaldy.

Auyldy auyr múng basty.

Osy sovhozgha bayaghyda kolhoz túsynan enbegin sinirgen әjelerimiz, qabyrshaq erinderi dirildep, bir-bir tamshy kóz jastaryn yshqynyp shygharyp tastady. (bayaghyda Stalin ólgende bir jylaghan). Osy sәtti kýtip túrghan enbekshi qauym, úiymdasqan týrde ýsh dýrkin ''Oy, bauyr-em...'' dep dauys saldy.

Oqighanyng sharyqtau kezeni bolsa kerek, mektep oqushylary men balabaqshadaghy beykýnә sәbiyler ata-analarynyng qatty abyrjuyna tandanyp, pysyqtau bireuleri joramal jasap ana qoy auyldaghy Ángelek ata ólgen ghoy dep túspaldady. Joq, jaghday odan da qiyn eken. Kýlli adamzatty ''Zor baqytqa keneltushi'' Sәbet ýkimeti ólipti. Jaghday qiyn...

Auyldy erteninde de auyr múng basyp túrdy.

(әngime)

Biz ne kórmedik. Qazaq júrty, qazaq halqy ne kórmedi. Búl oqighalar sonyng bir ýzigi ghana.

* * *

Sәbet ýkimeti bórkin teris ainaldyryp kiyip, ómirden ozghan kýni bizding auyl qatty qayghyrdy. Ásirese soghys ardagerleri kenesining tóraghasy sol kýni-aq tósek tartyp jatyp qaldy.

Auyldy auyr múng basty.

Osy sovhozgha bayaghyda kolhoz túsynan enbegin sinirgen әjelerimiz, qabyrshaq erinderi dirildep, bir-bir tamshy kóz jastaryn yshqynyp shygharyp tastady. (bayaghyda Stalin ólgende bir jylaghan). Osy sәtti kýtip túrghan enbekshi qauym, úiymdasqan týrde ýsh dýrkin ''Oy, bauyr-em...'' dep dauys saldy.

Oqighanyng sharyqtau kezeni bolsa kerek, mektep oqushylary men balabaqshadaghy beykýnә sәbiyler ata-analarynyng qatty abyrjuyna tandanyp, pysyqtau bireuleri joramal jasap ana qoy auyldaghy Ángelek ata ólgen ghoy dep túspaldady. Joq, jaghday odan da qiyn eken. Kýlli adamzatty ''Zor baqytqa keneltushi'' Sәbet ýkimeti ólipti. Jaghday qiyn...

Auyldy erteninde de auyr múng basyp túrdy.

Arghy kýni de osylay boldy. Oblys, audan jaqtan eshqanday núsqau bolmaghan son, bizding auyl beldi bekem buyp, tayly-tayaghymen aqyldaspaqqa Mәdeniyet ýiine jinaldy. Jinalystyng kýn tәrtibine: ''Endi ne isteymiz?'' jәne ''Kimge bas úramyz?'' degen eki mәsele qaralatyn boldy. Kezekten tys auyl qúryltayynyng tóraghalyghyna saylanghan búrynghy partkom ornynan auyr qozghalyp, bar denesimen búrylyp tórde ilinip túrghan oraq pen balghanyng alqyzyl beynesine qarap úzaq kýrsindi. Júrt kýnirendi. Partkom asa ayanyshty ýnmen bylay dedi: ''Ua, halqym qayghylaryna ortaqpyn, ólmekting arnynan ólmek joq''... Sóz osymen tәmәm. Kýn tәrtibindegi birinshi mәsele sheshilgen siyaqty.

Ekinshi, mәsele ''Kimge bas úramyz?''. Týsinikti. Bizding auyl bireuge bas úrmasa ózdiginen ómir sýre almaydy. Kompartiya joq, Lenin joq, Sovet odaghy joq, qaytpek kerek. Jinalys eki kýnge sozyldy. Kórshi auyl, audangha attanghan shabarmandar esh janalyq әkelmedi. Olarda kýizeliste eken...

Jiynnyng ýshinshi kýni. Týski ýzilis jariyalandy. Júrt japyrylyp syrtqa shyghyp jatqan. Partkomnyn: ''Taptym, halqym '' - degen quanyshqa toly ashy dausy qara týnekti tilip, jaryq etken nayzaghayday estildi. Júrttyng sanasyna ýmit sәulesi oyandy. Jasauraghan janarlarynda úshqyn oinap, bayaghyday ''úly patriottyq'' qandary qyzyp sala berdi. Auyldyng kәnigi aryzqoyy, júrt ''shpion'' atap ketken bәkene shal ''Ura'' - dep úrandady. Ásirese, ''Uranyn'' dausyn estise es-týsten aiyrylyp otqa týsip ketetin soghys ardagerleri tayaqtaryn laqtyryp jiberip barlyghy sahnagha shyghyp ketipti. Entigip әreng túr. Júrt bir mezet tynyshtalghanda bayaghy partkom ''Taptym''- dedi. Júrt birauyzdan ''Neni''- dedi, entigip. Partkom siqyrly jýzin qúbyltyp, masattanyp, maqtanyp, súq sausaghyn shoshaytty. Artyna búrylyp kók tirep túrghan súq sausaghyn jaymen týsirip tórdegi oraq pen balghagha baghyttady. ''Osy''- dedi: - búdan bylay ólgen odaqty eske saqtau ýshin ''oraqty'' iyip dogha jasap, ''balghany'' bau istep Qamyt kiyemiz. Bizdi osy Qamyt qútqarady. Júrt sәl oilanyp qaldy. Mektepte tarihtan sabaq beretin auyl ''qynyr Qadyr'' atap ketken múghalim: ''Ua, partkom qamyttyng janasyn jasap qaytemiz búrynghy qamytymyzben jýre bersek bolmas pa?''- dep saual tastady.

Búryn bayqamaghan ekenbiz-au, qarasaq býkil auyl qamytpen jýrippiz. Ony qashan, qayda, nendey sebeppen kiyip alghany eshkimning esinde joq. Júrttyng biletini Kókirek-ata әuletining qamytyna 300 jylgha tayaghan eken. 1981 jyly osy qamyttyng kiygizilgenine 250 jyl bolghan úly qúrmetti Respublika bolyp 30 kýn toylaghany el esinde qalypty.

Kim bilgen ''oraq-balghaly'' qamyttyng jalpy formasy birdey bolghanymen, ýlkendi-kishili әr týrli eken. Eng ýlken, eng әdemi, altyn jalatqan, eginning bidayyghymen kómkergen ''Altyn qamytty'' el aghalary, qúrmettiler ghana kiuge qúqyly. Osy ''Altyn qamyt'' ýshin kýlli Qazaq dalasyna asa kýshti joyqyn maydandar úiymdastyrylypty. Maydan alanynda qalamgerler, ghalymdar, óner adamdary, erekshe kózge týsip, qyrghyn talas-tartys bolyp túrypty. ''Altyn qamytqa'' aitylghan madaq-maqtaular, oda-dastandar jeldey jýikip, kóldey kólkipti. Qara halyq bolsa ózderining ''Qara qamytyna'' shýkir etip óser úrpaghyn ''Altyn qamyt'' maydany ýshin oqytyp-toqytyp, óskende qyzyghyn kórudi múratym dep ishtey tynghanda qoyghan...

Osy kýnnen bastap auylda ''Qamyt janalau'' nauqany bastaldy. Aqsaqaldar:''Qaraqtarym! Bizdi qaytesinder, eski qamytymyz jetip jatyr''- dep bas tartty. Ústazdar qauymynan bayaghy ''qynyr Qadyr'' bastama kóterip: ''obshem qamyt kiymey ómir sýreyik''- degen eken. Ony partkom sol kýni atyp jaralady. El bolsa: ''Ózine de obal joq, bayaghyda Ahan, Jaqang degender qamyt kiymeymiz dep atylyp ketken edi''- dep, jaralynyng betine auyl týgeldey týkirip shyqty.

Besinshi kýni degende auyl tynyshtaldy. Árkim ózining búrynghy qamyttaryn qayta kiyip, iske kiristi. Auyldaghy sayasy ahualdan seziktengen kompartiya mýsheleri komissiya qúryp, mektep oqushylarynyn, balabaqshadaghy sәbiylerding qamytyn tekserip shyqty. Bәri dúrys. Qamytta túrghan eshtene joq, tek qarnymyz toysa boldy...

Bir kýni oqys oqigha boldy. Auyldyng shet jaghyndaghy Ýshkirding ýlken balasy eski qamyt kiuden bas tartypty. Ony qolgha týsiru ýshin attanghan ''Auyldyq kenes'' mýsheleri ornyn sipap qaldy. Audangha qashyp ketipti. Onda da toqtamay, Almaty arqyly Týrkiyagha ótip ketken. Elden úyat boldy. Masqara boldy. Ol bala qamytsyz qalay ómir sýredi, ә!...

Búl basy ghana eken. Eki kýn ótpey taghy janalyq boldy. Brigadr Mәmbetting qaladaghy balasy sheteldik bir úiymgha kiripti de solardyng qamytyn kiyipti. Ózining qamytyn bireu-mireuge kerek bolar dep auylgha berip jiberipti. Qajeti joq bolsa temir jinaushygha ótkize salsyn! Múny estigen ýlken әjesi dauys salypty. Qansha degenmen zamana aghymyn payymdaytyn, eski men janadan habary mol brigadr Mәmbet kónil aityp kelgenderge: ''Búl basy keshikpey әr shanyraq shayqalady, dayyn bolyndar''- depti taysalmay tike qarap.

* * *

Arada alty jyl ótkende brigadrdyng aiqany ainymay keldi. Auylgha aldymen Ýshkirding Stambulde oqityn balasy at basyn búrdy. Birden meshitke baryp uaghyz aitypty. Esigender aitady, әngimesi әserli eken dep. Ózimen birge birneshe móshek qamyt ala kelipti."Islam - din, bauyr - týrik qazaqtyng dosy" - taqylettes әserli sózderine eltigen keybireuleri búrynghy qamyttaryn tastap, jana qamyt kiyip alypty. Auyl ony "Týrik qamyt" - dep atap ketti. Shynynda búl әdemi qamyt. Búrynghy qamytty (auyl ony qamyt týri kóbeygendikten, "Orys qamyt" dep ataghan edi) bosatyp jerge qoygha, monshagha barghanda uaqytsha ýige qaldyrugha eshkimning qúqysy joq bolatyn. Týrik qamyt olay emes eken. Úiyqtaghanda sheship tastaysyn. Ári jenil, tipti keybir qysyltayang jaghdayda oryndyq etip otyrugha da bolady. Rahat. Ári arzan.

Osylay kýn ótken sayyn qamyttyng ne bir týrlerin auylgha әkelushiler kóbeydi. Qamyt tandaytyn dәrejege jettik. Rahat. Qytaydan tauar tasityn saudagerler arqyly "Qytay qamyty" keldi. Ony moynyna ajyrghylap jatpaysyng súq sausaghyna kiygize salasyn. Auyldaghy alyp-satarlar eshkimge dabyra qylmay-aq bayaghyda sausaqtaryna ilip alypty. Jenil-jelpi osy qamyt ontayly siyaqty dep, jýr auyldaghylar. Ári bolashaghy zor deydi. Sinirgen enbegine qaray, jýzik - bilezikke, bilezik - alqa qamytqa ainalady eken. Bәrekeldi.

Sodan bir kýni bayaghy Qadyr múghalim bir әuletting qamyt janalau toyynda býirekten siraq shygharyp bylay depti: - Bizding qazaqqa qamytsyz ómir sýretin zaman kelgen  joq pa, egerde qamytsyz ómir sýre almaytyn bolsandar ózimizding "Qazaq qamytty" nege kiymeske... Jana qamytqa qoly jetpey, eski "Orys qamytty'' qomsynyp jýrgen bir top:  "Kiyemiz, "Qazaq qamytty'' qazaq emespiz be, atalarymyz batyr bolghan''... - dep óre týregelipti.

Halyqtyn  sýiispenshiliginen quat alghan Qadyr múghalim, erteninde-aq eldegi eng ýlken qalagha attanyp ketti. "Qazaq qamyt'' tauyp kelmek ýshin. Qanday, patriot shirkin. Jiyrma kýn ótkende aryp - sharshap, jýdep - jadap sýiegin sýiretip auylgha әreng keldi.

Eki úrty opyrylyp ortasyna týsipti. Búrynghy "qazaghym" degende úshqyn atatyn kózindegi shoq sónip, kýlimsi kýlge ainalypty. Sebebi: Qadakeng ýlken ýmitpen, ýlken qalagha barghan. Ýlken kisilerge óldim-taldym degende kirgen. Sodan ne deysiz ghoy, últtyq "Qazaqy qamyt''turaly aita bastaghanda-aq sózining artyn tyndamay mandayynan bir-aq úryp taldyrghan. Esin týrmede jinaghan. Ýlken qaladaghy, ýlken kisiler bizding auyldyng týsine kirmegen gauhar tastan jasalghan qamyttar kiyip alypty. "Amerikan qamyt'', "Aghylshyn qamyt'', "Evrey qamyt'', "Kәris qamyt'', "Resey qamyt'', óte kóp.  Tipti keybir qoly jetkenderde ekiden-ýshten bar eken. Qajet kezinde, qajetti jerge, qajetti elge auystyryp kie beredi.

Qadyr múghalim osylay dedi.

* * *

Sodan bir kýni Tәuelsizdikting taghy bar dóngelek datasy toylandy. Bizding auyl týrli-týrli qamytqa sartyldap úzaq biyledi...

«Abay-aqparat»

0 pikir