Beysenbi, 9 Mamyr 2024
Biylik 4213 1 pikir 18 Mausym, 2018 saghat 15:39

Cyrtqy sayasattaghy Elbasynyng reformatorlyq batyl sheshimderi

Kezinde AQSh preziydenti Richard Nikson men әlemning basqa da iri túlghalarynyng ómirbayandyq portretin jasaghan Úlybritaniya Parlamentining búrynghy deputaty, belgili qalamger әri qogham qayratkeri Djonatan Aytkenning «Núrsúltan Nazarbaev jәne Qazaqstannyng qaryshty qadamdary» (Jonathan Aitken «Nazarbbayev and making of Kazakhstan») atty, 2009 jyly London men Niu-Yorkte aghylshyn tilinde, izinshe, orys jәne qazaq tilderinde jaryq kórgen tartymdy tuyndysy oqyrman qauymnyng nazaryna birden ilikti. Kitap avtory últ kóshbasshysy Núrsúltan Nazarbaevtyng dala qazaghynyng otbasynda dýnie esigin ashyp, enbek jolyn bolat qorytushy bolyp bastap, eseye kele, strategiyalyq túrghydan óte manyzdy memleketting irgetasyn qalap, tútqasyn ústap kele jatqan passionar-qayratker dep qysqa qayyrady. Odan әri Qazaqstannyng túnghysh Preziydenti taghdyrynyng soqtyqpaly-soqpaly tar jol, tayghaq keshulerden túratyn tarihy drama ekenin tamyrshyday dóp basyp, aghylshyn tildi әlemge pash etedi.

Kitap týpnúsqasyn ashqanda oqyrman kózine aldymen shalynatyn әlgi joldardy shygharmanyng mәnin ashatyn toqsan auyz sózding tobyqtay týiini dese de bolady. Qalamy qarymdy qayratker pikirining ózeginde óz otandastarymyzgha búrynnan mәlim, al, qazir әlem kenistigindegi ózge júrttar da moyyndap ýlgergen shyndyq jatyr. Ol shyn­dyq – býgin býkil jer jýzine tanymal bolghan Qazaqstannyng qysqa da bolsa ghasyrgha tatyrlyq egemen tarihy men sol tarihty halqymen birge somdap kele jatqan Elbasynyng syndarly sayasatynyng nәtiyjeleri. Olar kózi ashyq, kókiregi oyau ziyaly qauymgha taygha tanba basqanday әser qaldyrady.

Bir sәt sheginis jasap Elimizge egemendik әkelgen 1991 jylgha oralsaq, ol kezde, bir jaghynan, ata-babalarymyzdyng san ghasyrlar boyy «egemen bolmay el bolmas, etekten kesip jeng bolmas» dep saryla kýtken tәuelsizdikke ózimiz qol jetkizip, quanyshymyzdy qoynymyzgha syighyza almay, bórkimizdi aspangha atyp jat­saq, ekinshi jaghynan, egemendikting jalynan jana ghana ústaghan jas memleketimiz ýshin әl­gi mezgilding naghyz syn saghaty bolghany esimizde. Óitkeni, qúramynda Qazaqstan men ózge de respublikalar bolghan búrynghy alyp Kenes Odaghy ruhany toqyraudyng saldarynan sayasi, әleumettik jәne ekonomikalyq alapat daghdarysqa úshyrap, óte qysqa merzim ishinde qiiy ketip, kýirep qalghan-dy. Búryn myzghymastay bolyp kórinetin, atauynyng ózinen әlem ýrketin totalitarlyq imperiya qas qaghymda kelmeske ketti. Búdan jalghyz ortalyqtyng auzyna qarap, aidauynda bolghan tәueldi ekonomikalyq qatynastardyng tamyry kesilip, bir sәtte kýrt ýzilip qaldy. Múnyng saldarynan halyqtyng әl-auqaty qúldyrap, azyq-týlikting jetimsizdigi men júmyssyzdyq beleng aldy. Inflyasiya sharyqtap, qarjy jýiesi túiyqqa tireldi. Mine, osynday qara qúiyn ýiirgen aumaly-tókpeli zamanda, әzer degende jetken egemendikting etegi men jaghasyna jarmasqan shaqta memleket tizginin qolgha alyp, El taghdyryn arqalaghan Elbasynyng tóniregine el-júrt júdyryqtay júmylyp, batyl qadamdaryna tirek boldy. Býgingi egemen memleketimizding kók bayraghynda beynelengen altyn kýn astynda samghap úshyp kele jatqan aspan sermendesindey, tez týlegen Elimiz ben Elbasy bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharyp, kenestik jýie búghauynan jyldam arylugha jәne egemen memleketting negizin qúrugha, ekonomika men sayasy jýiening jana qúrylymdyq ózgeristerin tez iske asyrugha bilek sybana kirisip ketti. Biraq, búl maqsat-mýddelerding naqty iske asyryluy onay bolghan joq. Opyrylyp qalghan imperiyanyng synyghynan mýlde jana memleket ornatu Elbasy men otandas­tarymyzdan orasan zor passionarlyq kýsh-quat pen ruh jankeshtiligin talap etken bolatyn. Eng bastysy, halqymyz jan-jaghyna jaltaqtamay, Elbasy úsynghan strategiyalyq baghyt pen últ mýddesinen shyghatyn Qazaqstannyng ózine tәn joldy tandady.

Elbasynyng reformatorlyq batyl sheshimderining nәtiyjesinde, eng aldymen, otandyq aqsha men bank jýieleri iske qosylyp, shala-jansar el ekonomikasynyng kýre tamyryna qayta qan jýgirdi. Elimizding damu prosesi qayta jandana bastady. Dәl sonday almaghayyp kezende Eline sengen Elbasy otandastaryn tarihy tendesi joq taghy bir alyp jobagha júmyldyrdy. Búl Euraziya kenistigining qaq ortasynda bastalghan Qazaqstan memleketining jana Elordasynyng qúrylysy bolatyn. Shyndyqty aituymyz kerek, ekonomikanyng әli onala qoymaghan kezinde, qarajatty kóp qajet etetin múnday iri jobanyng iske asatynyna kýmәndanushylardyng sany jetip artylatyn. Biraq, bertin kele ol kýmәn seyildi. Búryn-sondy ónimiz túrmaq týsimizde de kórmegen qúrylys júmystarynyng ghalamat qarqynmen jýrgizilgendigi sonshama, bas-ayaghy on jyl ótken kezde otanymyzdyng jýregi – Astana halqymyzdyng san ghasyrlar armandap jetken kiyeli egemendigining simvolyna ainalyp shygha keldi. Ózimiz ghana emes, ózgeler de sýiinetin ghasyrlar toghysynyng úly jobasy degen aibyndy aidardy iyelenip, әlemdik mәni bar halyqaralyq sayasi, ruhany jәne ekonomikalyq forumdardyng astanasyna ainaldy. Al, songhy kezderde kýlli týrki әlemining mәdeny astanasy degen ataqty da iyelendi. Býgingi tanda múnyng bәri aitugha jenil, biraq tarihy túrghydan, jogharyda Djonatan Aytken aitpaqshy, tabystyng ózeginde El men Elbasynyng dramatizmge toly, әri eshqanday tarazymen ólshenbeytin tolaghay erligi men manday teri jәne eshnәrsemen salystyrugha kelmeytin passionarlyq eren enbegi jatqanyn týisinu qiyn emes.
Osy aitylghandardyng dәlelindey, «Euraziya jýreginde» atty ózining tól tuyndysynan Elbasynyng Saryarqa tósine Otanymyzdyng jana Elordasyn salu turaly týbegeyli sheshimge birden kelmegeni, kerisinshe, memlekettik mәni de, jauapkershiligi de mol búl úly mýdde tóni­reginde saryla oilanyp, kóp tolghanghany, tarihta óz astanalaryn auystyrghan ózge el­derding is-tәjiriybelerin jan-jaqty zerttegeni, atap aitqanda, Resey, Braziliya, Avstraliya, Qytay, Japoniya, Amerika Qúrama Shtattary, Ispaniya, Týrkiya syndy memleketterding astana almastyru tәjiriybelerin oy eleginen múqiyat ótkizip, onday sayasy sheshimderding tek qana memlekettik mýddelerden tuyndaghanyna jәne әlgi memleketterding ekonomikalaryna tyng serpin berip, olardyng qarqyndy damuyna óte tiyimdi yqpal etkenine kózin әbden jetkizip alghan song ghana nar tәuekelge bel baylaghany anyq bayqalady. Sosyn, búl sheshimning ómirshendigine el ziyalylarymen qatar qoghamnyng konservativtik ústanymgha taban tiregen ózge pikirdegi túlghalardyng kózderin qosa jetkizip, olardan qoldau tabudyng ózi de kezinde Elbasyna onay soqpaghany anyq.
Elorda qúrylysymen baylanysty Elbasy kóregendigining taghy bir qyryna toqtalu artyq bolmas, sirә. Astanany salu men damytudy, ony HHI-ghasyrdyng eng sәuletti qalalarynyng biri emes biregeyine ainaldyrudy, Preziydent tek osy qalanyng Ákimining ghana sharuasy dep eseptemeydi. Kerisinshe, elimizding Bas qalasyn túrghyzudyng jauapkershiligi óte auyr, naghyz memlekettik, әri Preziydent at salysatyn auqymdy is dep qaraydy. Sondyqtan da kýndelikti búqaralyq aqparat qúraldary Astanany: Otan jýregi; últtyq ruh pen sananyng nәri; elimizding janaruynyng nyshany; jasampaz kýsh-quattyng kuәsi; jastarymyzdyng bolashaqqa degen zor ýmitining kórinisi; matematikalyq sheshim; geografiyalyq ortalyq; toghyz joldyng toraby; strategiyalyq oilar men úmtylystardyng jemisi; ózgeris lokomotiyvi; kýshti preziydenttik biylikting tuyndysy; memleketting simvoly degen jandy epiytettermen beker aishyqtap jýrgen joq. Óitkeni, bolashaq Elordanyng ornyn tandaghanda Elbasy onyng ajarly boluyn, túrghyndargha jayly, estetikalyq túrghydan minsiz, sәndi de sәuletti, ekologiyalyq ziyany joq, kólik jýiesi jaqsy damyghan, mәdeny jәne sport keshenderimen qamtamasyz etilgen, halyqqa tolyqqandy qyzmet kórsetetin infraqúrylymy jasaqtalghan, densaulyq saqtau jýiesi, bilim beretin ziyatkerlik mektepteri men astanagha layyq zamanauy uniyversiytetteri bar, syrttan resmy nemese turistik saparmen, iya bolmasa qyzmet babymen halyqaralyq forumdargha keletin meymandardy týgeldey qabyldap alatyn sapaly qonaqýileri jetkilikti, bir sózben aitqanda, adam parasaty men erkine mýlde tәuelsiz, óz betimen júmys istep túratyn zamanauy dengeyi bar bolashaq megapolis bolyp qalyptasuyn kóregendikpen josparlaghan. Ol ýshin kóp izdengen, ózimizding de, әlemning eng әigili degen sәuletshilerining enbekterimen de jaqyn tanysyp, qalanyng jogharyda sipattalghan talaptargha say keluin birinshi oryngha qoyyp, bolashaq astana ortalyghyn damytudyng bas josparynyng eskiyz-iydeyasyna ashyq halyqaralyq konkurs ótkizuge úigharym jasaghan.
Búl jóninde Preziydent óz tuyndysynda bylay deydi: «Jariyalanghan konkurs jetekshi ónirlik jәne әlemdik sәulet-qala qúrylysy ortalyqtary arasynda shyn qyzyghushylyq tudyrdy. Konkursqa aituly sәulet derjavalarynan jәne búl túrghydan әlemge jayylghan ataqtary bar: Japoniya, AQSh, Avstraliya, Italiya, Fransiya, Germaniya, Resey, Finlyandiya, Koreya, Bolgariya, Pәkistan, Polisha, Chehiya… siyaqty elderden eluden astam joba týsti. Barlyq jobalar Kongress-hollgha qoyyldy, sóitip olarmen әrkimning tanysuyna tolyq mýmkindik tudy. Úsynystar toptamasynyng ishinen 27 jobalyq әzirleme bedeldi juriyding qarauyna irikteldi. Sóitip, konkurs qorytyndysy boyynsha, Qazaqstannyng bas astanasyn saludyng bas jospary retinde zamanymyzdyng asa kórnekti sәuletshilerining biri – japon konseptualiysi Kiyse Kurokavanyng jobasy qabyldandy».

Elbasynyng bastamasymen qabyldanghan Qazaqstannyng 2030 jylgha deyingi damu strategiyasynda elimizding últtyq qauipsizdigin qamtamasyz etu turaly ýlken sayasy mindet qoyylghan bolatyn. Onda búl mindetting oryndaluy memlekettik egemendikti saqtaudyn, aumaqtyq tútastyqty jәne shekaranyng myzghymastyghyn qamtamasyz etuding kepili retin­de atap kórsetilgen. Mine, sondyqtan da, 20 jyl ishinde elimizding qol jetkizgen úlanghayyr tabystarynyng biri – el aumaghynyng tútastyghyn bekitken әri ony myzghymastay etip shegendegen shekarasy bolyp tabylady. Býgingi tanda búl – býkil әlemge tanylghan, tanylyp qana qoymay, qaltqysyz moyyndalghan faktor. Sonymen qatar búl – últymyzdyng tarihynda búryn-sondy bolmaghan, memlekettigimizdi aishyqtaytyn qún­dylyq. Biraq búl qúndylyqqa qol jetkizu joly onay bolghan joq. Búghan tarih kuә.

Mәselen, egemendik alghan sonau 1991 jyly búrynghy Kenes Odaghy kezinde belgilengen shekaralarymyz týgeldey ashyq-shashyq jatqan bolatyn. Sondyqtan da, tәuelsizdikting bastapqy jyldarynda Preziydent Nazarbaev belgilegen syrtqy sayasattaghy basymdyqtardyng ishinde, әsirese, shekaralardy mejeleu, olardy halyqaralyq túrghydan zandastyryp alu eng kezek kýttirmeytin mәsele bolatyn. Ózining 1996 jyly halyqqa arnaghan Joldauynda tәuelsizdikting alghashqy bes jylyn qorytyndylay kele, Elbasynyn: «…Halyqaralyq auqymda tanylmayynsha, әlemdik qoghamdastyq tarapynan qauipsizdik, aumaqtyq tútastyq pen shekaralardyng myzghymaytynyna kepildik almayynsha, memlekettilikting qalyp­tasuy, egemendik, ekonomikalyq reformalar, әleumettik salany damytu turaly әngime qozghau qúrghaq sóz bolyp qala beredi», – deui sonyng dәleli.
Osy qaghidany basshylyqqa ala otyryp, bizding El búrynghy Kenes Odaghy tarap ketken sәtte shekaralardy rәsimdeu ýshin Qytay Halyq Respublikasymen, Qyrghyzstan Respublikasymen, Resey Federasiyasymen, Týrikmenstanmen jәne Ózbekstan Respublikasymen kelissózderge belsene kirisip ketti әri búl jauapty júmysty belgilengen merzim ishinde sәtti ayaqtady. Iya, bir qaraghanda búl nәtiyjege de op-onay qol jetken siyaqty bolyp kórinui mýmkin. Al shyndyghyna kelgende, búl – naghyz jankeshti erlikke túratyn Elbasynyng súnghúla da syndarly, kópvektorly syrtqy sayasatynyng jemisi ekendiginde kýmәn joq. Búlaysha týiindeuge ýlken negiz bar. Olardyng bәrin tәpishtep jatpay-aq, bir ghana mysalgha at basyn búrayyq.

Qytaydyng ishki-syrtqy sayasatyn tereng biletin, 1995-2001 jyldary Qazaqstannyng Qytaydaghy Tótenshe jәne Ókiletti Elshisi, al keyingi on jylda Senat deputaty, al qazir Mәjilis deputaty, belgili sayasatker, tanymal qogham jәne memleket qayratkeri, Quanysh Súltanovtyn: «Qazaqtyng jana dәuiri» («Elorda», 2010) atty saraptamalyq tuyndysymen tanysqan oqyrman jogharyda Elbasyna qatysty aitylghan pikirlerge dәlel bolatyn sony maghlúmattardy kezdestiredi. Mysaly, jýzdegen jyldar boyy moyyndalmay kelgen bizding territoriyalyq tútastyghymyzdy Qytaydyng moyyndap, shekaralyq kelisimge qol qoyghany tanghaldyrmay qoymaydy. Sebebi Qytaymen shekaralas 15 memleketting ishinde Qazaqstan Qytay ýkimetining kelisimimen jýz payyz shekara aumaghyn tiyanaqtap alghan jalghyz memleket ekenin angharasyn. Sosyn tarihta ózimen shekaralas elderding eshqaysysymen shekaralyq kelisim jasaugha Qytaydyng eshqashan mýddeli bolmaghany atalmysh enbekte óte tiyanaqty bayandalady. Tipti dýniyejýzinde eng quatty, eng qaruly, barlyq soghystarda jenimpaz atanghan Kenes Odaghymen eki aradaghy dostyqty ýnemi nasihattap, onymen 74 jyl boyy jýzdegen mәrte shekaralyq kelissózder jýrgizse de, jeme-jemge kelgende, birde-bir shekaralyq kelisimge qol qoymaghan. Osy bir kýrmeui qiyn mәseleni óte qysqa merzim ishinde sheship alghan Elbasynyng mәmilegershilik sheberligine eriksiz bas iyesin.

Qylyshynan qan tamghan kenestik imperiyanyng ozbyr sayasatynyng saldarynan qazaq jastaryn qyrghyngha úshyratqan jeltoqsan uaqighasynyng azaly taby 1989 jyly Semey yadrolyq synaq poligonyn jabugha baghyttalghan «Nevada – Semey» qozghalysynyng qúryluyna serpin berdi. Biraq, Kenes ókimetining ortalyq biyligi qozghalys maqsatynyng oryndaluyna mýmkindik bermedi. Ol arman tek egemendik alghan – 1991 jyly ghana iske asty. El senimining arqasynda memleket tizginin qolgha alghan Núrsúltan Nazarbaev halqymyzgha esepsiz radiasiyalyq nәubet әkelgen, jer asty men ýstinde jәne atmosferada 40 jyl boyy 500-ge juyq yadrolyq synaqtar ótkizilgen, ekologiyalyq zardaby әli tolyq tyiylmaghan, óktemshildikten әli aryla qoymaghan búrynghy ortalyqtyng tegeurindi qarsylyghyna qaramastan, Semey yadrolyq poligonyn óz pәrmenimen japty. Búdan keyin ile-shala el aumaghynda ornalasqan yadrolyq zymyrandar jýiesin joigha da birden kirisken bolatyn. Búl jay ghana erlik emes, býkil әlemning sanasyn selt etkizip, kilt ózgertti.

Elbasynyng syndarly sayasatynan tuyndaghan antiyadrolyq búl qadamnyng eshqashan mәnin joymaytynyna senim mol. Óitkeni, yadrolyq lankestik qaupi beleng alyp túrghan myna almaghayyp zamanda, әri planeta betinde jinaq­talghan yadrolyq zymyrandar jýiesining jalpy sanynyng 8400-ge jetkenin bylay qoyghanda, tek beybit atom ayasynda elektr quatyn óndiretin reaktorlardyng sanynyng ózi de búl kýnde 440-tan asyp, tayau jyldary odan beter kóbeyetini kórinip túr. Onyng ýstine tehnogendik nemese tabighy sebepterding saldarynan jarylghan Chernobyli jәne Fukusima sekildi atom elektr stansalarynan taraghan radiasiya saldary býkil әlemning tóbe shashyn tik túrghyzyp, әli alandatyp otyrghany jasyryn emes. Sonymen qatar, beybit atom obektileri men olardan shyghatyn myndaghan tonna yadrolyq uly qaldyqtardyng ózderi de lankesterding qolyna týsse, әlem qauipsizdigine tónip túrghan aibalta ekeni dau tudyrmaytyn shyndyq. Jalmauyzgha da jan kerek demekshi, әlgi qaterlerding aldyn almasa, isting mýlde nasyrgha shabatynyn yadrolyq alpauyttardyng ózderi de tereng sezinip, keyingi kezde jiyi-jii bas qosyp, tónip kele jatqan yadrolyq lankestikting jolyn kesetin sharalar qabyldaugha mәjbýr bolyp otyr.

Osy aitylghannyng dәlelindey, keyingi 65 jyldyng ishindegi yadrolyq qauipsizdikke baghyshtalghan eng iri jahandyq sammit 2010 jyly Vashingtonda ótkizilgen edi. Oghan әlemning 47 memleketining basshylary men BÚÚ, MAGATE jәne Europa Odaghy syndy ýsh halyqaralyq úiymdardyng jetekshileri qatysyp, kýn tәrtibine engizilgen: atom qaruynyng lankesterding qolyna týsip ketu qaupin boldyrmau jәne yadrolyq materialdardy saqtau turaly manyzdy mәselelerdi talqylaghan bolatyn. Búl sammitke Núrsúltan Nazarbaev AQSh preziydenti Barak Obamanyng arnayy shaqyruymen kelip, sammit minberine birinshi bolyp kóterilip, yadrolyq otyn bankin qúru, yadrolyq materialdardy saqtau jәne yadrolyq qarulardy taratpau jónindegi búryn qabyldanghan kelisimdi qayta qarap, týzetuler engizu qajettigi turaly syndarly pikirlerin ortagha salghan bolatyn.

2011 jyly Seulde ótken antiyadrolyq sammitke qyzyghushylyq tanytqan memleketterding sany 53-ke jetip, jogharyda atalghan eng bedeldi halyqaralyq úiymdardyng qatarynan Interpol da tabyldy. Seulde ótken sammitting negizgi nysanasy kýnnen-kýnge qarqyn alyp kele jatqan yadrolyq terrorizmmen kýresting negizgi baghyttaryn belgileu jәne әlem qauymdastyghynyng qauipsizdigine tónip kele jatqan atalmysh qaterding jolyn kesudi oilastyru bolatyn. Demek, jahandyq mәni men manyzdylyghy jaghynan búl sammit 2010 jyly Vashingtonda ótken antiyadrolyq sammitpen teng týspese, kem týsken joq. Búl sammitke El­­ba­sy Núrsúltan Nazarbaev taghy da AQSh preziydenti Barak Obamanyng jәne Ontýstik Koreyanyng preziydenti Ly Men Baktyng arnayy shaqyruymen kelgen bolatyn. Atap aitu kerek, Qazaqstan liyderine degen qúrmet Vashington sammiytinde qanshalyqty joghary bolsa, Seul sammiytinde de sonshalyqty biyik boldy. Seulding alqaly jiyndar men manyzdy kórmeler ótetin SOEX ortalyghyndaghy dóngelek ýstel basyna jinalghan әlem kóshbasshylarynyng arasynan, onyng ishinde, AQSh pen Qytay syndy eki alyp yadrolyq memleket basshylarynyng ortasynan yadrolyq qarudan әldeqashan bas tartqan beybit Qazaqstan Preziydentine oryn berildi. Álemdik sayasat sahnasynda eshnәrse jaydan-jay bolmaytynyn eskersek, býkil әlem nazaryna ilikken Qazaqstangha kórsetilgen búl qúrmetti Elbasy men Elimizding úzaq jyldar boyy jýrgizip kele jatqan syndarly sayasatynyng jemisi deuding reti kelip túr.

Birinshiden, múny әlemdegi alyp yadrolyq arsenaly bola túra, odan óz betimen bas tartqan jәne әlemdegi eng qaterli yadrolyq poligondy óz pәrmenimen jauyp, ózgelerge ýlgi kórsetken Qazaqstan Preziydentine berilgen әlem qauymdastyghynyng әdil baghasy dep qabyldaghan lazym. Olay deuge tolyq negiz bar. Óitkeni Semey yadrolyq poligonyna dәl sol kezde Elbasy tyiym salmaghanda AQSh-taghy Nevada, Qytaydaghy Lobnor jәne Úlybritaniya men Fransiyanyn, jer sharynyng basqa aimaqtarynda ornalasqan yadrolyq synaq alandarynyng jabyluy ekitalay bolar edi. Demek, Qazaqstannyng batyl qimyly әlemning antiyadrolyq sanasyn oyatugha ýlken týrtki bolghan basty faktor ekenin erekshe atap aitu paryz.

Ekinshiden, múny tek beybit atom sayasatynyng útymdylyghyn ghana emes, polietnikalyq jәne kópkonfessionaldy memleket ishinde etnosaralyq, mәdeniyetaralyq, dinaralyq tatulyqtyng ýlgisin keyingi 20 jyl ishinde býkil әlemge pash etip otyrghan, eshkimdi shettetu men kemsitudi bilmeytin, ishki sayasaty syndarly, syrtqy sayasaty kópvektorly, ekonomikasy túraqty damu jolyna týsken Qazaqstan memleketine kórsetilgen zor senim dep qabyldaghan abzal.

Ýshinshiden, BÚÚ-nyng Bas Assambleyasynyng 64-sessiyasy 2009 jyly әlemdik mәni bar sheshim (64/35) qabyldap, 29 tamyzdy Yadrolyq synaqtargha qarsy is-sharalardyng halyqaralyq kýni dep jariyalaghan edi. Búl úlaghatty sheshimning qabyldanuyna úsynys berip, bastamashy bolghan Qazaqstan memleketi ekenin de әlem qauymdastyghy jaqsy bilip otyr. Demek, atalmysh sheshimning Elbasy men Elimizding biyik abyroyyna taghy da abyroy qosqanyn joqqa shygharugha bolmaydy.

Tórtinshiden, 2010 jyly Qazaqstan preziydentining Vashington sammiytinde kótergen zalalsyz dengeyde bayytylghan yadrolyq otyn bankin bizding elge ornalastyru turaly úsynysyna MAGATE birden qoldau kórsetip, әlemning energetikalyq qauipsizdigine tikeley yqpal etetin búl jobany Qazaqstanda iske asyrudyng naqty joldaryn belgilep te ýlgerdi. MAGATE búl basymdyqty yadrolyq qarugha ie alpauyt elderge emes, nege bizding elge berip otyr? (IYә, búl siyaqty súraqtardyng tuyndaytyny әbden mýmkin.) Sebebi kenestik zamanda atom qasiretin bastan keshirgen Qazaqstangha MAGATE ýlken senim artady jәne qoyylatyn talaptardyng bizding Elding tarapynan búljymay oryndalatynyna da eshbir kýmәn keltirmeydi.

Sosyn, uran qory jaghynan әlemde Avstraliyadan keyingi ekinshi oryndy, al, ony óndiru boyynsha birinshi oryndy iyelenetin bizding elge әlgindey bankting ekonomikalyq tiyimdiligi de az emes. Óitkeni qazirding ózinde ózderine qajet elektr energiyasynyng sýbeli mólsherin atom elektr stansalarynan alatyn memleketterding iri toby yadrolyq otyndy bizding elden alady jәne elektr energiyasyn óndiretin onday atom reaktorlarynyng sany juyq arada Aspan asty elinde de kýrt ósetini belgili bolyp otyr. Onyng ýstine, yadrolyq fizikamen ainalysatyn ghalymdardyng pikirine qaraghanda, yadrolyq energetika salasynyng nәtiyjeleri metallurgiya, medisina, biotehnologiya, aqparat tehnologiyalary, t.s.s. salalarda da keninen qoldanylatynyn eskersek, sol salalarda iske asyryluy jaqyndap qalghan halyqaralyq jobalardyng nәtiyjeleri memleket sayasatynyn, ekonomikasynyng jәne últtyq qauipsizdigining nyghangyna da ong yqpalyn tiygizetini kýmәn tudyrmaydy. Demek, atalmysh bankting tiyimdiligi de keleshekte úlghaya beretinine senim mol.
Jogharydaghylardy eskere otyryp, bolashaq antiyadrolyq sammitter men beybit atomgha nemese jappay qyryp-joyatyn qaru-jaraqtardy taratpau, iya bolmasa, yadrolyq qarudan ada aimaqtardyng sanyn úlghaytu mәselelerine baghyshtalatyn alqaly jiyndardyng birde-biri Qazaqstansyz ótpeytinine kóz jetkizuge bolady. Múnyng dәleli retinde Seul sammiytinde Preziydent Nazarbaevtyng naqty saraptamalargha negizdelgen, sony iydeyalargha toly, qysqa da núsqa sózining ýlken yqylaspen tyndalyp, әlem kóshbasshylarynyng kónilinen shyqqanyn jәne sheteldik aqparat kózderinde onyng keninen talqylap, ong bagha berilip jatqanyn aitsaq ta jetkilikti. Demek, osydan 21 jyl búryn Elbasy qabyldaghan antiyadrolyq sheshimderding jalpy planetalyq qúndylyqqa ainalyp otyrghan syndarly sayasat ekenin HHI ghasyr qayta dәleldep, yadrolyq lankestikten qútyludyng jalghyz ghana joly yadrolyq qarulardan jappay bas tartu ekenine de әlem qauymdastyghynyng kózin jetkizip otyr. Sosyn búl shyndyqty jappay qyryp-joyatyn qaruy qambasynda túrghan BÚÚ-nyng Qauipsizdik Kenesining túraqty mýsheleri bolyp tabylatyn alpauyt bes memleketting basshylary týsinbey otyr deuge de negiz joq. Solay bola túra, әlgi tajal qarudy birjolata joyyp jiberu, birinshiden, olardyng qaperine de kirmeydi, ekinshiden, onday sheshim qabyldaugha olardyng batyldyqtary da jetpeydi. Sebebi, bir-birine senbeydi. Sondyqtan, olardyng qazirgi tirligi bir-birining nemese qoldarynda atom qaruy bar ózge memleketterding yadrolyq zymyrandar jýiesin nysanagha alyp, kýndiz-týni baqylau jasau men yadrolyq qarugha iyelik etuge belsendilik tanytyp otyrghan ózge memleketterge mýmkindik bermeuding joldaryn qarastyrudan әri aspay otyr.

Egemendik alghaly beri Elimiz ben Elbasy kópjaqty memleketaralyq qarym-qa­ty­nastargha airyqsha mәn berip, sayasi, әskery jәne sauda-ekonomikalyq әriptestikti damytugha әri integrasiyalyq bastamalardy iske asyrugha jәne eng bastysy, jahandyq jәne aimaqtyq qauipsizdikting túraqtylyghyna kepil bolyp otyrghan Birikken Últtar Úiymy (BÚÚ), Europadaghy Qauipsizdik jәne Yntymaqtastyq Úiymy (EQYÚ), Europa Odaghy (EO), Shanhay Yntymaqtastyq Úiymy (ShYÚ), Keden Odaghy (KO), Euraziyalyq Ekonomikalyq Qauymdastyq (EurAzEQ) jәne Islam Yntymaqtastyq Úiymy (IYÚ), Újymdyq Qauipsizdik Shart Úiymy (ÚQShÚ) syndy iri halyqaralyq úiymdarmen óte tyghyz baylanys ornatty. Jәne olardyng keybirine tóraghalyq jasap ta ýlgerdi.
Býgingi tanda Qazaqstan jogharyda atalghan abyroyly halyqaralyq forumdardyng tolyqqandy mýshesi ghana emes, ózining útymdy bastamalarymen olardyng júmystaryn jandandyrugha da barynsha atsalysyp keledi. Mәselen, BÚÚ-nyng Bas Assambleyasynyng 1992 jyly ótken 47 sessiyasynyng minberinen sóz sóilegen Núrsúltan Nazarbaev BÚÚ-nyng planeta betinde beybitshilikti qamtamasyz etu ýshin 1992 jylgha deyin bar bolghany 8,3 milliard AQSh dollaryn júmsaghanyn tilge tiyek etip, búl qarjynyng qorghanysqa júmsalatyn Úiymgha mýshe elderining bir jyldyq jiyntyq budjetining bir payyzyna da jetpeytinin, kerisinshe, búrynghy onjyldyqta atalmysh elderding qaru-jaraqqa bólgen qarjysynyng bir trillion dollargha juyqtaghanyn syngha alghan bolatyn. Al býgingi әlem qaru-jaraqqa on jyl emes, tek bir jyldyng ishinde ghana 1,5 trillion dollardan asa qarajat júmsaytyny belgili. Osyghan oray, әlgindey olqylyqtyng ornyn toltyru maqsatynda Núrsúltan Nazarbaev BÚÚ-nyng Beybitshilik qoryn úiymdastyru qajettigin jәne sol qorgha BÚÚ-gha mýshe mem­leketterding jyl sayyn qarugha júmsaytyn jyldyq budjetterining bir payyzyn audaryp otyrudy úsyndy. Búl iydeyagha BÚÚ-nyng Bas hatshysy Pan Gy Mun da qoldau kórsetken-di. Sol sessiyanyng minberinen Elbasy Aziya kenistiginde beybitshilik pen qauipsizdikti qamtamasyz etuge baghyttalghan Ózara Is-qimyl jәne Senim Sharalarynyng Kenesin shaqyru iydeyasyn jәne әlemdik ekologiyalyq apatqa ainalghan, Semey yadrolyq poligony men adamy faktorlardyng saldarynan arnasy keuip qalghan Aral tenizining qaterli saldaryn jongdyng BÚÚ-nyng qarjylay qoldauynsyz iske aspaytyn jobalar ekenine mýshe-memleketterding kózderin jetkizgen bolatyn. Qysqa qayyryp aitar bolsaq, BÚÚ ayasynda ótkizilgen jahandyq mәni bar alqaly forumdardyng birde-biri, aitalyq: Bas Assambleyanyng ýshinshi mynjyldyqtyng basynda (2000 jyly) ótkizgen Sammity bolsyn, 2005 jyly Almatyda ótken BÚÚ Qauipsizdik Kenesining Lankestikpen kýres jónindegi komiytetining arnayy jiyny bolsyn, Bas Assambleyanyng 2007 jylghy alpys ekinshi jәne 2011 jylghy alpys altynshy sessiyalary bolsyn Elbasynyng qatysuynsyz ótken emes. Sosyn Elbasy úsynystarynyng bәri derlik halyqaralyq qauymdastyqtyng tarapynan tek qana qyzyghushylyq emes, naqty qoldau da tauyp jatady.
Mәselen, Aziyadaghy Ózara Is-qimyl jәne Senim Sharalary Kenesin erekshe atap ótuding qisyny bar.Óitkeni Elbasynyng óz bastamasymen ómirge kelgen búl Kenes Elimizding syrtqy sayasatynda erekshe basymdyqqa iye. Onyng negizgi maqsaty – Aziya memleketterining arasyndaghy yntymaqtastyqty kýsheytip, beybitshilik pen qauipsizdikti jәne túraqtylyqty qamtamasyz etu. Býgingi tanda búl forumgha Aziya territoriyasy men halqynyng 90 payyzyn qamtityn 22 memleket mýshe. Sosyn búl Kenesting kele-kele EQYÚ, ShYÚ nemese IYÚ siyaqty óte abyroyly halyqaralyq úiymgha ainaluy da әbden yqtimal. Sebebi búl Kenesti qazirding ózinde EQYÚ-nyng Aziyadaghy analogy dep jýrgender az emes. Óitkeni, eki forumnyng da maqsat-mýddeleri óte úqsas. Ekeuining de kózdeytini jer sharynyng iri kenistikterinde ornalasqan memleketterding tynyshtyghy men túraqtylyghyn jәne qauipsizdigin saqtau jәne sonyng negizinde mәdeniyetaralyq, órkeniyetaralyq jәne din­aralyq tatulyqty nyghayta otyryp, oryn aluy mýmkin shiyelenisterdi tek ýnqatysu arqyly, yaghni, diplomatiyalyq jolmen sheshu bolyp tabylady.
2010 jyly BÚÚ-nan keyingi әlemdegi eng iri halyqaralyq forum – EQYÚ – úzaq tal­qylaudyng nәtiyjesinde tóraghalyq tizgindi Úiymgha mýshe Aziya memleketteri, TMD jәne músylman elderining arasynan birinshi bolyp tandalghan Qazaqstangha jýktegen edi. Búl bizding El men Elbasyna kórsetilgen ýlken senim bolatyn. Jauapkershiligi auyr sol senimning ýdesinen shyghu ýshin, Úiymnyng ýsh ólshemi boyynsha iske asyrylugha tiyisti qyruar isting qay-qaysysy da Elbasynyng tikeley basshylyghymen múqiyat oilastyrylghan baghyt-baghdargha sәikes jýrgizildi. Qazaqstan tóraghalyghy Úiymnyng bedeline qylau týsirmey, Elbasy úsynghan tórt qaghidagha: senimge, dәstýrge, ashyqtyqqa jәne tózimdilikke negizdeldi. Aytylghan sóz atylghan oq demekshi, әlgi qaghidalar jyl boyy Úiym aumaghynda Qazaqstan tóraghalyghymen ótkizilgen kýlli sharanyng ózegine ainalyp, EQYÚ-gha mýshe memleketterding jappay qoldauyna ie boldy. Sonyng arqasynda, Qazaqstan óz sózin­de túratyn, zayyrly memleket ekenin әlem qauymdastyghy aldynda jәne bir ret dәleldep shyqty. Sonymen qatar, El men Elbasynyng abyroyyna abyroy qosyp, bedelin asqaqtatqan jәne bir faktor mynau: bizding aldymyzda Úiymgha tóraghalyq jasaghan mýshe memleketterding birde-biri 1999 jyldan beri, әrbir ýsh jylda ótip túrugha tiyisti, Úiymnyng kezekti sammitterin ótkize almaghan-dy. Al, bizding memleket bolsa, Elbasynyng halyqaralyq arenadaghy biyik bedelining arqasynda, Úiymgha mýshe 56 memleketting kelisimimen, kezekti sammitti óte joghary dengeyde ótkizip qana qoymay, konsensuspen qabyldanghan Astana deklarasiyasyna da Úiymnyng qolyn jetkizdi. Egemen Qazaqstan tarihynyng altyn әrippen jazylatyn betterining birine ainalghan Úiymnyng Astana sammiyti men Astana deklarasiyasy keyingi jyldary toqyraugha úshyray bastaghan Úiym bedelining qayta qalpyna keluine de ýlken septigin tiygizgenin atap aitu lazym.

Álemdik dengeyde keninen tanylyp, búl kýnde din kóshbasshylarynyng naghyz jahandyq ýnqatysu alanyna ainalghan, 2003 jyldan beri әr ýsh jyl sayyn Astanada túraqty ótkizilip kele jatqan Preziydentting parasatty bastamalarynyng biri – Álemdik jәne dәstýrli din liyderlerining sezi. Býgingi tanda Elimiz ben Elbasynyng syrtqy sayasatynyng ózekti baghyttarynyng birine ainalyp ýlgergen búl forumnyng keyingi on jylda qabyrghasy qatayyp, búghanasy bekidi. Mәselen, 17 elding delegasiyalarynyng ghana bastaryn qosqan birinshi sezben salystyrghanda, ekinshi jәne ýshinshi sezderge qyzyghushylyq tanytqan memleketterding sany men olardan keletin ókilderding sapasy da ósip, nәtiyjesinde, ýstimizdegi jyly Astanada ótken tórtinshi sezge planetanyng 40 elinen 85 delegasiya, onyng ishinde, tek din liyderleri ghana emes, belgili sayasatkerler de, iri halyqaralyq úiymdardyng ókilderi de óz ýlesterin qosty. Sóitip, o bas­ta Elbasynyng kóregendik sayasatymen negizi qalanghan atalmysh forum qazir jahandyq órkeniyetarlyq, mәdeniyetaralyq jәne dinaralyq ýnqatysu prosesining jandanuyna, kýshengine, әlemdegi qauipsizdik, beybitshilik jәne kelisimning ornyghuyna sýbeli yqpalyn tiygizetin ruhany ýnqatysu alanyna ainalyp otyr.

Búlay deuge tolyq negiz bar. Óitkeni búl forumgha bir emes, birneshe ret nemese túraqty qatysyp kele jatqan әlemdik din liyderlerining arasynda bir-birine degen syi­lastyq pen senim ornap qana qoyghan joq, sonymen qatar kýlli dinderding ózeginde jatqan adamzatty birlikke, sabyr men tózimdilikke tәrbiyeleytin ruhany ortaq qúndylyqtardy dәripteudi ózining maqsat-mýddesi men múratyna ainaldyrghan sezding ózine degen biyik qúrmet te qosa qalyptasyp otyr. Múnyng naqty dәlelin Izraili memleketinen kelgen sefardtyq Bas ravvin Shlomo Amardyn: «Preziydent Nazarbaev әlemdik din liyderlerining Birikken Últtar Úiymyn ashty» degen metaforalyq teneuinen de angharugha bolady. Sol baghanyng aiqyn kórinisindey, endi mine, Tórtinshi sezde forumnyng eng jogharghy basqarushy organy – qúramy 15 kóshbasshy túlghadan túratyn Álemdik jәne dәstýrli din liyderlerining Kenesi qúryldy. Sóitip, әlemdik halyqaralyq úiymdardyng qataryna beybitshilik pen kelisimdi tu etip, ony adamzat tandauyna ainaldyrudy múrat tútqan, Elbasynyng ózi somdaghan Álemdik jәne dәstýrli dinderding sezi kelip qosyldy. sezding shtab-pәteri de býgin әlemge tanymal. Ol – Astanada Elbasy arnayy saldyrghan, Elimizding túraqty damuynyng simvolyna ainalyp kele jatqan piramida syndy Beybitshilik jәne kelisim sarayynyng ghimaraty.

2007 jyly әlemdik qarjy instituttary tyghyryqqa tirelip, sonyng saldarynan Qazaqstan ekonomikasy daghdarysqa úshyraghan sәtte Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng bastamasymen atalmysh daghdarystan shyghudyng joldaryn izdestiru maqsatynda Euraziya kenistigining jetekshi ghylymy úiymdarynyng basyn qosugha baghyttalghan «Ghalymdardyng euraziyalyq ekonomikalyq kluby» dep atalatyn qauymdastyq dýniyege kelgen bolatyn. 2008 jyly búl Qauymdastyq әlemning 45 elining jetekshi ekonomist-ghalymdary men sayasy qayratkerlerining jәne isker toptarynyng qatynasuymen birinshi Astana ekonomikalyq forumyn ótkizgen-di. Odan keyingi ýsh jylda ekonomikalyq daghdarystyng saldaryna, әlemdik ekonomikanyng keleshegine, halyqaralyq valuta jýiesining taghdyryna jәne ekonomikalyq teoriya men praktikasynyng kókeykesti mәselelerine baghyshtalghan taghy da ýsh alqaly forum ótti. Al, ýstimizdegi jyly ótkizilgen besinshi Astana ekonomikalyq forumy ózining halyqaralyq arenada keninen tanylghan ghalamdyq ekonomikanyng ýnqatysu alanyna ainalghandyghyn bayqatty. Forumnyng mazmúny men sapasynyng jyldan-jylgha artyp kele jatqanynyng dәlelin alystan izdeuding qajeti joq. Mәselen, 2011 jyly Astana ekonomikalyq forumyna әlemning 80 elinen 5000-nan asa adam qatysyp, forumnyng jana qúrylymy – Nobeli syilyghy laureattarynyng kluby ashylsa, biylghy besinshi forumnyng әrtýrli seksiyalarynyng júmysyna qatysu ýshin 90 elden 8000 úsynys kelip týskeni jәne Nobeli syilyghynyng 12 laureaty men «Qazirgi zaman oishyldary» atty jahandyq reytingke ilikken tórt túlghanyn, el tizginin ústaghan búrynghy jәne býgingi memleket qayratkerlerinin, halyqaralyq úiymdar men aimaqtyq birlestikterding basshylarynyng belsendi qatysuy forum dengeyining qanday biyikke kóterilgenin aiqyn bayqatsa kerek.

Elbasynyng qay bastamasyn almasaq ta, olardyng tereng bilim men biliktin, tәjiriybe men izdenisting jemisi ekenine kóz jetkizemiz. Egemendikting bastapqy jyldarynda Elbasy ekonomikalyq basymdyqtargha airyqsha mәn berip, «aldymen ekonomika, tek sodan keyin ghana sayasat» degen ústanymgha taban tiregen bolatyn. Búl ústanymnyng ómirshendigine búl kýnde ózimizding de ózgelerding de kózderi anyq jetip otyr. Elbasynyng batyl jýrgizgen ekonomikalyq sayasatynyng arqasynda Elimizge әlemdik biznesting flagmandary әri eng iri investorlar bolyp tabylatyn Shevron, British Petroleum, ArselorMittal Stiyl, Samsung, Djeneral elektriks, Djeneral Motors jәne basqa da iri halyqaralyq kompaniyalar kelip, múnay-gaz, metallurgiya jәne ekonomikanyng salalaryn da tez damytugha mýmkindik ashyldy.

Tikeley tartylghan sheteldik investisiyanyng arqasynda 1999-2007 jyldar arasynda Elimizding jalpy ishki ónimi orta eseppen jylyna 10 payyzgha ósip, memleketimizding 2030 jylgha deyingi damu strategiyasy alghashqy nәtiyjelerin bere bastaghan bolatyn. Úsaq jәne orta bizneske de jan bitti. Tarihy qysqa merzim ishinde jan basyna shaqqanda ishki jalpy ónim 700-den 12000 dollargha deyin nemese 16 ese ósti. 20 jyl ishinde Ontýstik Aziya jolbarystarynyng birde-birinde múnday ósim bolghan emes. Búl túrghydan, 1998 jyly Elbasynyng bastamasymen qúrylghan Sheteldik investorlar kenesining El ekonomikasyn qarqyndy damytuda atqarghan rolin erekshe ataghan lazym. Býgingi tanda egemen jyldar ishinde Elge tartylghan sheteldik investisiyanyng jalpy kólemi 150 milliard AQSh dollaryn qúraydy. Tek ótken bir jyl ishinde ghana Elge 20 milliard dollar tartylghany memleketimizdegi investisiyalyq klimattyng joghary dengeyde ekenin bildiredi. Búlay deuge tolyq negiz bar. On tórt jyldan beri túraqty júmys istep kele jatqan Sheteldik investorlar kenesining qúramyna engen aituly halyqaralyq kompaniyalardyng sany búl kýnde otyzgha jetken. Búl orayda, juyrda ghana ótken osy Kenesting jiyrma besinshi alqaly jiynynda Elbasy jogharyda atalghan on tórt jyl ishinde Qazaqstangha tartylghan 150 milliard dollardyng Orta Aziya aimaghyna kelgen tura investisiyanyng 80 payyzyn qúraytynyn erekshe atap ótti. Búl sóz joq, әr azamatty maqtanyshqa bóleytin jetistikter ekeni dau tughyzbaydy. Alayda múnday nәtiyjelerding qay-qaysysy bolmasyn Elbasynyng tolaghay enbegi men diplomatiyalyq sayasatynyng arqasynda ghana mýmkin bolghan dýniyeler ekenin moyyndau kerek…

Sonymen, egemendikke osydan 20 jyl búryn ghana qol jetkizgen Qazaqstan býgin naryqty ekonomikasy damyghan, әleumettik sferalary túraqty, halyqaralyq prosesterding abyroyly oiynshysyna ainalghan zayyrly memleketke ainaldy. Búlay deuge dәlel bolatyn uәjder jetkilikti. Eng aldymen, 1997 jyly memlekettikting jana jýiesin qalyptastyrugha baghyttalghan auyr reformalar ayaqtalghan kezde, ózining tikeley basshylyghymen Qazaqstannyng bolashaq damuynyng baghyt-baghdaryn aiqyndaytyn, memlekettik mәni zor «Qazaqstan – 2030» atty ayasy auqymdy strategiyalyq jospardy últymyzdyng liyderi Núrsúltan Nazarbaev alghash ret halyqqa joldaghan bolatyn. Úzaq merzimge arnalghan kóp nysanaly búl qújat Ýkimetting osy uaqytqa deyin satylap iske asyryp kele jatqan ekonomikanyng barlyq salalaryn qamtityn baghdarlamalaryna negiz boluda. Olardyng ishinde: El damuynyng industriyaldy-innovasiyalyq strategiyasy, memlekettik agrarlyq azyq-týlik, auyldyq territoriyalardy damytu, densaulyq saqtau men bilim salasyn damytu, halyqty әleumettik jaghynan qorghau jýiesin reformalau, «Mәdeny múra», túrghyn ýy qúrylysy, t.s.s. baghdarlamalar bar.
Tarihy túrghydan, «Qazaqstan – 2030» strategiyasy úzaq merzimdi josparlaudyng eng sәtti shyqqan ýlgisi deuge tolyq negiz bar. Óitkeni, birneshe jyl boyy tiyanaqty dayyndalghandyqtan, búl jospar Elimizding strategiyalyq sayasatynyng ózegine ainalghan Elbasynyng jyl sayyn halyqqa arnaytyn Joldaularynyng da irgetasy bolyp otyr.

Jiyrma jylda qol jetken tabystar osynday bolsa, Elimizding keleshegi de jarqyn bolatynyna senim mol. Óitkeni, qazir qarqyn ala bastaghan industriyaldy-innovasiyalyq baghdarlamalar men Batys Europa – Batys Qytay nemese El ishinde nәtiyjeli iske asyrylyp jatqan temir jol jýieleri tolyq iske qosylghan kezde halqymyzdyng dәuleti tasitynyna tittey de kýmәn joq. Endeshe, iske sәt! Elin bastaghan Elbasynyng syndarly sayasaty jalghasa bergey!

Ádil Ahmetov, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

Abai.kz

1 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1803
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1806
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1516
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1409