Býgingi Qazaqstan ýshin eng manyzdy qos mәsele - Kóshi-qon men demografiyalyq ósim ekeni týsinikti. Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng sarabdal sayasaty da atalghan mәseleni ontyly sheshuge qarata baghyttalyp otyrghany jayly jazyp kelemiz.

Qazaq halqy nebir almaghayyp kýnderdi bastan keshti. Dese de, halqymyz «qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan» býgingidey baqytty, beybit kýndi eshqashan kórmegen bolar. Babalarymyzdyng aq nayzanyng úshymen, aq bilekting kýshimen qorghaghan baytaq dalasy bizge qalay miras bolsa, osy el men jerding tәleyine tughan Núrsúltan Nazarbaev alystaghy aghayyndy Otan qúshaghyna oraltyp, qazaq tarihynda altyn paraqtar ashty.

1999 jylghy  sanaq jýrgizilgen kezde Qazaqstan Respublikasynyng әkimshilik-territoriyalyq bólinisine sәikes, onyng әkimshilik-territoriyalyq birliginen 84 qala jәne 200 kent, 2036 okrug jәne 7684 auyldyng eldi mekkender kiredi. Resmy statistikalyq mәlimetter boyynsha Qazaqstan túrghyndarynyng 56%-i  qalalyq eldi mekemeerde, 44%-i auyldyq eldi mekenderde túrady.

Ádette qazaqtardyng kópshiligi auyldyq jerlerde túrady. Sondyqtan onjyldyqtaghy olardyng qalalyqtargha ainalu qarqyny joghary.

Konsuldyq qyzmet departamenti basqarmasynyng songhy mәlimeti boyynsha, әrbir ýshinshi qazaq shet elderge túrady. Alys jәne jaqyn shetelderdegi jalpy qazaqtyng sany 6 mln 100 myng adam.

Qazaqtardyng 2000 jyldyng basyndaghy barlyq sany:

Qazaqstannyng ózinde 8 mln 590  myn. Búrynghy postkenestik, qazirgi derbes respublikalarda 3 mln 837 myn.

Shalghay shetelderde 2 mln 263 myn. Al 1999  jyldyng ayaghy men 2001 jyldyng basyndaghy ótpeli Marginaldar men metisteri qosqanda iysi qazaq sany 15 mln-gha tolady. Sonyng 12,5 mln taza qazaqtar qalghandary últtyq mentalisti anyqtalmaghan dili shala qazaqtar.

Olardyng ornalasuy boyynda sanyn kórsetsek: Alys shetelderde jәne jaqyn shet elderdegi qazaqtar:

Ózbekstanda                        2560 myn

Reseyde                               1000 myn

Týrkimenstanda                 140  myn

Qyrghystanda                      95 myn

Ukraynada                          15 myn

Belorussiyada                     5 myn

Azerbayjanda                    4 myn

Gruziyada                             3  myn

Molavada                            3 myn

Pribaltikada                    2,5 myn.

Qytayda                           2000 myn

Mongholiyada                    100 myn

Aughanstanda                    30 myn

Týrkiyada                         25 myn

AQSh-ta                          14 myn

Iranda                            10 myn

Almaniyada                      9 myn

Kanadada                         7  myn

Fransiyada                      9 myn

Irakta                             5 myn

Alys jәne jaqyn sheteldegi qandastarymyzdyng sany 6 mln 100 myng (metis pen marginaldarymyzban birge).

Qazaqstangha migrasiyalyq aghym osy Respublika men elder jaghynan birtindep kýsheye týsude.

Bizding esepteuimiz boyynsha soghystan bergi songhy jyldary Qaraqalpaqstandaghy qazaqtardyng ýshten biri, Týrkimenstandaghylardyng ýshten ekisi ózderi shyqqan atamekeni Qazaqstangha qaytqan. Búl proses osylaysha stihiyaly týrde jýre otyryp 2020-2030 jyldary qazaqtyng etek jeni birshama jinalyp qalady. Bizding esepteuimiz boyynsha aldaghy on jyldyqta Qazaqstangha 300 mynday qazaq qaytuy yqtimal, 1996 jyly Monghoiyadan 130 myngha jeterlik bauyrlarymyz kóship kelgen eken.

Osynday migrasiyanyng 12-17 myndyq mólsheri jyl sayyn alda saqtala bermek. Dәl býgingi kýni jyl sayyn búrynghy Odaqtas Respublikalardan Qazaqstangha 10-15 myngha jyq qazaqtar qaytyp oraluda. Ol 1992 j 24 myngha deyin jetti. Alda osy siyaqty óz eline bereke molshylyq ala keletin “Maytabandar” kóshi-qony búdanda keng etek joyady. Búl qozghalys jaqyn bolashaqta Respublikamyzdaghy qazaqtar sany kelesi ghasyrdyng ortasyna deyin 4-5 mln qomaqty ýles qosa alady.

Qazirgi tanda Preziydengtimizding joldauy boyynsha әr jyl sayyn memlekettik kvotanyng kólemin keng degende 15 mynnyng ýstinde ústap otyryp, ekonomikamyzdyng damuyna oray kvotalar sanyn búdan 2 esege kóbeytu josparlanyp otyr.

Ýkimetting josparlap otyrghan  jylyna 15000 kvota men biz shete elderdegi qandasatrymyzdy jaqyn arada kóshirip alu mýmkin emes. Shet elderdegi qandastarymyz jaghdayy kelgenderi yaghny óz kýshimen kóship kele alatyndary kvotagha qaramay óz qarajatarymen keleude.

Oralmandar óz tarihy otanyna kelu ýshin kóptegen qiynshylyqtargha kezdesedi:

—Túrghylyqty jerinen otanyna qaytu ýshin  rúqsat aluy kerek. Ol memleket Qazaqstan Respublikasymen  Kóshi-qon turaly kelisim shart jasasqan bolsa onda qandasymyzgha viza alu kóp qiyndyq bolmaydy. Al eger de onday kelisim-shart jasalmasa onda  viza alu da kóp qiyndyqtar bolady.

—Qazaqstangha kelgennen keyingi azamattyq alu qiyndyqtary. Azamattyq alghannan keyin berilmeytin jәrdem aqynyng toqtatyluy. Mamandyghy boyynsha júmys tabu, egerde mamandyghy bolmasa júmys tabu qiyndyghy, әleumettik jaghdayynyng nasharlauy t.b.

Kóship keluding týrli qiyndyqtaryna  qaramastan  kóshti toqtatpau kerek.Ýkimetting osy maqsatta jýrgizilip jatqan júmystary da oralmandardy qoldau maqsatynda jýrgizilude. Shet elderdegi úandastarymyzdy kóshirudegi maqsattyng biri ol ómir  sýrip jatqan halyqqa sinisip ketu qauipi. Mysalygha: Ózbekstandaghy qazaqtardyng kópshiligining ózbek bolyp jazylyp ketude.   Qarjy qiynyqtaryna baylanysty ol eldegi mektepterding jabyluy, Songhy uaqyttaghy eki el arasyndaghy salqyndyqta eki el arasyndaghy kóshi-qon mәselesin tejeude. Osy mәselelerdi sheshude  eki jaqty kelisózder jýrgizilude.

Qytay Respublikasynyn  batysty iygeru maqsatynda jýrgizilip jatqan sayasaty yaghny qytaylardyng sany azdau  batys aimaghyn iygeru búl.Batysty meken etetin qazaq últyna qiyndyqtar tuda, óitkeni sany kóp qytaylyqtar   az sandy qazaqtardy jútyp jiberui mýmkin . Mine osy jaghdaylardy eskere otyryp Qytaydaghy qandastaymyzdy tez arada kóshirip alu joldaryn qarastyruymyz kerek. Osy eldermen qatar taryday shashylghan qandastarymyzdy kóshirip әkele alsaq. Preziydentimiz aitqanday 2020 jyly Qazaqstandaghy halyqtyng sanyn 20 mln adamgha jetkizuge bolady. Qandastarymyzdy әkelu óz respublikasynda   sany az qazaq últynyng kóbengine  yaghny ýles salmaghynyng artuyna әkeledi.

Ər memleket halqynyng qúramy turaly məlimetterge múqtaj

Qazirgi kezdegi memlekettik biylik kýnnen kýnge halyq sanynyng ósip-ónuine ýlken nazar audaruda. Adam sanyn esepteu memleketke ózining əleumettik funksiyalaryn atqaru ýshin qajet. Ol óz kezeginde barlyq enbek resurstaryn anyqtaydy, sonymen qatar, əleumettik damu salasynda belgili bir sheshim qabyldau ýshin jəne basqa memleketting funksiyalaryn oryndau ýshin negiz bolyp tabylady.

Halyqtyng tuu men ólim kórsetkishterining jaqsy jaqqa ózgeruine, kóshi-qon məselelerin sheshude memleket funksiyasynyng roli zor. Demografiyalyq ýrdister adamnyng erkinen payda bolmaydy. Memleket pen qúqyqtyng ózara əreket etui óte kýrdeli ýrdis. Demografiyalyq ýrdisterdi jýieli jəne jan-jaqty taldau ýshin memlekettik biylik qajet. Memleketting əleumettik jəne basqa da funksiyalaryn atqaruda demografiya óte auqymdy faktor bolyp tabylady. Qazirgi kezde memleket funksiyasy ishinde demografiya funksiyasy óte kýrdeli bolyp otyr. Sebebi qoghamnyng qajettiligin qanaghattandyru ýshin jana, búryn-sondy bolmaghan funksiyalar qalyptasuda.

Qazirgi jahandanu kezeninde demografiyalyq məselelerding damuy kóp ghalymdardy qyzyqtyruda. Demografiyalyq ýrdisterdi zertteushi ghalymdar kóbinese onyng tek ekonomikalyq qyryn zertteumen ainalysuda. Qazirgi kezdegi demografiya ol ýlken ghylym. Ol qoghamnyng barlyq jaghyn qamtidy. Sonyng ishinde statistikagha kóp sýienedi. Statistika bolmasa, halyqtyng últtyq, əleumettik jəne basqa da ər týrli dengeyin zertteu mýmkin emes. Egerde zang ghylymyna kelsek, onda demografiyalyq ýrdisterge memleket pen qúqyqtyng əseri teoriyalyq túrghydan zerttelmegen. Osy kýnge deyin demografiyalyq ýrdis əleumettik ýrdisting bir bóligi bolyp keldi. Qazirgi dýniyejýzi jahandanu kezenin bastan keshirip, ekonomikalyq daghdarystyng túghyrynda túrghan qogham ýshin, əleumettik ýrdisterdi onyng ishinde demografiyalyq ýrdisterdi retteude memleket pen onyng funksiyasynyng rólin kýsheytu talap etilip otyr. Memleket tarapynan qabyldanyp jatqan ər týrli demografiyalyq strategiyalardy memlekettik sayasattyng eng negizgisi dep bilip, ony jýzege asyrugha kóshu kerek. Naryqtyq zamangha kóshe bastaghanda memleketting eng negizgi ekonomikalyq maqsaty enbek óndirisin kóteru arqyly halyqtyng əl-auqatyn kóteru bolghan. Qazaqstan Respublikasy halqynyng tirshiligin jaqsartu ýshin ekonomikany túraqtandyru, bəsekelestikti damytu, halyqty júmyspen qamtudy belgileytin enbek jəne aqsha naryqtaryn jasaudy kózdegen. Jalaqynyng kóteriluin qamtamasyz etu kedeyshilikpen kýresu jəne əleumettik qorghanudyng birden- bir amaly retinde kórsetilgen. Búl məselelerding barlyghy jýzege asyrylghan joq.

Jahandanu kezenine memleketting əleumettik funksiyasy, naryqtyq  ekonomikanyng talaptaryna say kelmeydi. Halyqty əleumettik qorghauda ər týrli mekemelerdin  qyzmetin jaqsartu qajet. Olardyng basty maqsaty halyqty júmyspen qamtu bolu kerek. Búl atalghan maqsat–mindetter memleketting aldyna qoyghan mindetterding bir ghana bóligi.

Halyqtyng demografiyalyq damu kórsetkishin bilmey, elding últtyq qúramynyn  qalay ózgergenin anyqtau mýmkin emes. Halyq sanynyng ósui men damuyn zertteu qogham ómirining barlyq salalaryn memlekettik basqaru ýshin manyzy bar. Demografiyalyq ýrdisterding ózgeruimen, memleketting de manyzdy ekonomikalyq, sayasi, əleumettik jaqtary ózgeredi.

Demografiyalyq ýrdisterdi qúqyqtyq jəne sayasy qúraldar arqyly basqarugha bolady. Memleketting demografiyalyq ýrdisterin eldegi tuylym, ólim jəne kóshi-qony məseleleri qúraydy. Qazirgi Qazaqstan jaghdayynda zany túrghyda atalghan demografiyalyq ýrdisterdi naqty týrde retteu qajet. Tuylym, ólim, kóshi-qony məseleleri býgingi tanda kólemi jaghynan da, dərejesi jaghynan da ýlken problemalardyng biri bolyp tabylady. Zamannyng aghymy osy məselelerdi qúqyqtyq retteudi talap etti. Sonyng nətiyjesinde osy ýrdisterdi retteytin birqatar  normativtik–qúqyqtyq aktiler qabyldandy.

Qazirgi jahandanu kezeninde Qazaqstan ýshin búryn - sondy qúqyqtyq retteu ayasynan tys bolghan qatynastardy retteuge baghyttalghan jana zandardy qabyldau qajettiligi bayqalyp otyr.

Memleketimiz demografiyalyq ýrdisterdi sheshuge baghyttalghan normativtik-qúqyqtyq aktilerdi qabyldauda basqa shetel memleketterining təjiriybesin paydalansa jaqsy bolar edi.

Elding demografiyalyq daghdarystan shyghuy ýshin kóshi–qony ýrdisterin retteu qajet. Qazirgi kezde memleketting əleumettik jəne ekonomikalyq damuy men últtyq qauipsizdik mýddeleri kóshi– qondy retteude jana joldardy talap etip otyr. Memleketimizde bayyrghy kezde ər týrli sebeptermen kóship ketken shetelderdegi qazaqtardyng eline qayta oraluyna jaghdaylar jasaluda. Memleket ər jyly oralmandardy qabyldauda kvotalar belgileydi. Elimizde zansyz kóship kelushiler men bosqyndar sany ósude. Halyqtyng ósip-ónui onyng ózgerui, tuylym, ólim, kóshi-qony kórsetkishterin damuyn qamtidy. Songhy kezderi bizding el ýshin adamdardyng shekara arqyly qonys audaruy, ózderining túrghylyqty jerlerin auystyruy manyzdy məsele boldy.

Kóshi-qonyn adamdardyng tirshilik etu ortasyn ózgertu nysany dep qaraugha bolady. Kóshi-qon degenimiz túrghylyqty ózgertu ne oghan qaytadan qaytyp kelu maqsatynda adamdardyng shekara arqyly belgili bir aumaq arqyly qozghalysy bolyp tabylady.

1997 jylghy 13 jeltoqsandaghy «Halyqtyng kóshi-qony turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zanyna səykes: «kóshi-qon – jeke túlghalardyng bir memleketten basqa memleketke, sonday-aq memleket ishinde túraqty nemese uaqytsha, erikti nemese məjbýrli qonys auystyruy» - dep týsiniledi.

Elimizge halyqtyng tabighy az ósimining ornyn toltyrghan kóship kelushiler aghymyn retteuge baghyttalghan jana joldar izdep tabu qajet. Olardy jynystyq, jastyq erekshelikterine qaray, densaulyghynyng jaghdayyna, kəsibine qarap paydaly etip yntalandyru kerek. Sonymen qatar halyq sanyn saqtap qaludy oilay otyryp, shetelden joghary kəsiby mamandardy júmys kýshi etip tartudy damytu qajet. Elimizding ishki kóshi –qonyn retteu barysynda,  azamattardyng tirshilik etuin qolday otyryp, júmys kýshin kótermeleuge baghyttalghan sharalar keshenin jasau qajettiligi tuyndap otyr. Respublikamyzda kóshi–qon ýrdisterin retteytin zannamalardyng iske asuy bayau jýrdi. KSRO–nyng ydyrauymen tez arada birqatar zandardy qabyldau qajettiligi tudy. Qazaqstan təuelsizdik   aluymen   shetelderge   kóship   ketushilermen, jaqyn elderden  kóship kelushilerdi memlekettik qúqyqtyq túrghydan retteu kerek boldy. Osy rette 26 mausym 1992 jyly qabyldanghan Qazaqstan Respublikasynyng Kóship kelu turaly zanyn, 1992 jyly Almatyda Dýniyejýzi qazaqtarynyng alghashqy qúryltayyn atap ketken jón.

Kóshi–qonnyng jaghymdy jaqtaryna qazirgi elimizding basynan keshirip jatqan ekonomikalyq daghdarystan shyghugha yqpal jasaytyn ekonomikalyq belsendi adamdardyng ósuin talap etedi. Múnday kóship-kelushilerding kóbisi jeke biznespen ainalysugha úmtylady. Olardyng bizding enbek naryghymyz qyzyqtyrady.

Kóshi–qonnyng jaghymsyz jaqtary da bar: birinshiden, kóship kelushilerding minez-qúlqy, túrmys – salty, mədeniyeti elimizding túrghylyqty halqynyng dilimen, mədeniyetimen úqsas pa, joq odan alys pa soghan keri əser etui mýmkin; ekinshiden, túrghylyqty halyqtyng shetelden kelgen adamdy qalay qabyldaytyny ol da beyməlim məsele.

Ər týrli etnikalyq, rassalyq, diny nanym–senimderi bar halyqtyng aralasyp ómir sýrui adamdardyng qarym-qatynas jasauda qiynshylyqqa əkelip soghuy mýmkin, olardyng arasynda qaqtyghystardyng boluy mýmkin. Onyng nətiyjesi kórshi bolyp túrghan adamdardyng qaqtyghysynan bastap, ər týrli toptyq búzaqylyq pen miting, demonstrasiyalarmen ayaqtaluy mýmkin.

Halyqaralyq qúqyqtyq dengeyde kóshi–qon ýrdisin retteytin qújattardy atap ketken jón: 1951 jylghy «Bosqyndardyng mərtebesi turaly» Konvensiya jəne 1967 jylghy onyng Hattamasy, BÚÚ-nyng «Enbek etushi–migranttar men olardyng otbasy mýshelerining barlyq qúqyqtaryn qorghau turaly» Konvensiyasy. TMD memleketteri shenberinde qabyldanghan halyqaralyq qújattardy, memleketaralyq kelisimder men sharttardy aityp ketken jón: TMD memleket–qatysushylarynyng zansyz kóshi–qonmen kýresudegi yntymaqtastyq turaly ərtýrli sharttar jəne t.b.

Sonymen qatar, kóshi-qony ýrdisin retteytin birqatar últtyq zannamalar da barshylyq.  Olar,20 jeltoqsan 1991 jyly qabyldanghan «Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghy turaly» Qazaqstan Respublikasynyng zany, 19 mausym 1995 jyly «Sheteldikterding qúqyqtyq jaghdayy turaly» Qazaqstan Respublikasynyng zany qabyldandy. Búl zang shetel azamatynyng Qazaqstan Respublikasy aumaghynda kirip, jýrip-túruyn jəne shyghuyn retteydi.

Sonymen birge kóshi-qon ýrdisin retteytin ər týrli tújyrymdamalar men baghdarlamalar qabyldandy. Olar: «Etnikalyq qazaqtardyng tarihy otanyna qayta oraluy  turaly» tújyrymdama, «Jibek joly: ónirlik yntymaqtastyq pen damu maqsatynda mýddelerdi kýsheytu» ónirlik baghdarlamasy, «2009-2011 jyldargha arnalghan Núrly Kósh» baghdarlamalary.

Elimiz oralmandargha kerekti əleumettik kómek berip, qoldau kórsetedi. Qazirgi kezde bir uaqytyly jərdemaqy, túrghyn ýy alugha aqy, jýrip túrghany men mýlkin tasuyna orta eseppen 5 adamnan túratyn otbasygha 833 myng tengeden bólinedi. Elimizde oralmandardy uaqytsha ornalastyratyn 14-ke juyq ortalyqtar qyzmet etedi.

Kóshi-qony ýrdisinde kóship jýretinderding qúqyqtaryn retteu ýshin eng manyzdysy bolyp - azamattyq institut tabylady. Onyng manyzy kóship kelushilerding elimizding azamattyghyn alugha niyet bildirgeninen bastalady. Osyghan oray azamattyqty alu men toqtatudyng da qúqyqtyq retteluining manyzy zor. 20 jeltoqsan 1991 jyly qabyldanghan «Qazaqstan Respublikasynyng Azamattyghy turaly» Qazaqstan Respublikasynyng zany boyynsha azamattyqty ala almaytyndar belgilengen. Olar: qylmystylyqpen baylanysty; Qazaqstan Respublikasy aumaghynyng birligi men birtútastyghyn búzugha baylanysty; halyqtyng densaulyghy men memlekettik qauipsizdikke ziyan əkeletin; memleketaralyq, halyqaralyq jəne diny alauyzdyqty jandyratyn, Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tilining qyzmet etuine qarsylyqtyng boluyna baylanysty; basqa memleketterding azamattyghynda boluymen baylanysty jaghdaylardy qamtidy. Otandastar ýshin búl zanda azamattyq alu tərtibi jenildetilgen. Elimizde azamattyq məsele tek últtyq zannamalarmen ghana emes, sonymen qatar, halyqaralyq qújattarmen de rettelinedi. Mysaly, 19 qantar 1996 jyly Məskeu qalasynda TMD memleketter-qatysushylar azamattarynyng azamattyq alu tərtibining jenildetilui turaly Konvensiya qabyldandy. Búl qújatta TMD memleketter– qatysushylardyng azamattarynyng azamattyq alu tərtibining jenildetilgen nysanyn kózdeydi. Eger aryzdanushy búryn KSRO–nyng azamattylyghynda bolyp, sol aumaqta 21 jeltoqsan 1991 jylgha deyin jəne Konvensiyanyng kýshine enuine deyin túrsa jəne de eger aryz berushining tughan– tuystary, eri ne zayyby, balasy, əkesi ne anasy, aghasy, atasy ne apasy, nemereleri kelisilip jatqan jaqtyng aumaghynda túraqty túryp, onyng azamaty bolsa, azamattyqty jenildetilgen týrde alady. Sonyng ishinde Belorussiya Respublikasy, Qazaqstan Respublikasy, Qyrghyz Respublikalary men Resey Federasiyasy arasynda azamattyqty alu tərtibin jenildetu turaly kelisimderi jasalghan.

Enbekting ishki naryghyn qorghau maqsatynda Qazaqstan Respublikasy Ýkimeti respublika aumaghyna enbek qyzmetin jýzege asyru ýshin engiziletin sheteldik júmys kýshine kvota bekitip, onyng oryndaluyn qamtamasyz etedi.

Qazaqstanda zandy kóship kelushilermen qatar, zansyz kóship kelushiler de bar. TMD memleketterining shekaralarynda qatang baqylau jýzege asyrylmaghandyghy, Qazaqstan aumaghynyng geosayasattyq ornalasuy jəne zang aktilerining jetilmeui, qolayly ekonomikalyq jaghdayy, əleumettik-sayasy túraqtylyq, zansyz kóshi-qonynyng payda boluyna əser etetin negizgi faktorlar bolyp tabylady. Zandastyru barysynda Qazaqstan aumaghynda zansyz enbek etip jýrgen 164,5 myng shetel azamattary ústalyndy.

Osy məseleni qarastyra kele, memlekettik kóshi-qon sayasaty jýzege asyru qajettiligi bayqalady, onyng ishinde kóshi-qony aghymdaryn retteu ýlken manyzgha ie bolyp otyr. Qazaqstan memleketining sanyn toltyru ýshin, damyp jatqan kóshi-qon ýrdisining teris saldarlarynyng aldyn- alu qajet. Zansyz kóshi-qonynyng qauiptiligi elding demografiyalyq jaghdayyna da əser etedi, memleketting ózine de qauipti.

Elimizde əli de bolsa sheshilmegen birqatar məseleler bar. Qazirgi uaqytta ishki migrasiyanyng sany ósude. Ishki kóshi-qonnyng negizgi bóligi auyldyq jerlerden kóshumen jalghasyp otyr. Osyghan oray kóshi-qon aiyrymy tómendep otyr. Bilikti mamandardyng azang qaupi bar. Oralmandargha əleumettik qoldau kórsetu jýiesin ary qaray jetildiru qajet. Immigranttardyng kvotasyna engizilgen əleumettik jərdemaqynyng negizgi bóligi túrghyn ýimen qoldaugha jəne otbasylaryn kóshiruge ketedi.

Shetelderdegi qazaq diasporalarynyng ókilderi arasynda aqparattyq-nasihattaytyn júmys jýrgiziluding tiyimdiligi tómen.

Halyq salasyndaghy əleumettik-ekonomikalyq məseleler, sonyng ishinde kóshi-qon salasyndaghy məselelerde qazirgi tanda barlyq damyghan memleketterding negizgi məselesi bolyp otyr. AQSh, Kanada, Avstraliya jəne t.b. birqatar europalyq memleketter de qazirgi kezde kelip jatqan shetel azamattaryna qatysty immigrasiyalyq sayasattyng súryptalghan erekshe týrin jýrgizude. Mysaly, AQSh memleketi óz eline qajetti dep tapqan shetel azamattaryn tartady (ghalymdardy, óner adamdaryn, sportsmenderdi). Sonymen qatar, Germaniya, Izraili jəne Polisha siyaqty birqatar memleketter halyqtyng últtyq etnikalyq qúramyn saqtau maqsatynda arnayy etno-tarihy kóshi- qon sayasatyn jýrgizedi.

Elbasymyzdyng bastamasymen halyqtyng kóshi-qony turaly zandar qabyldandy jəne shet elderde túratyn qazaqtardy óz eline qaytaru jóninde birqatar memlekettik baghdarlamalar da qabyldandy. Zang ghylymynda búl ýrdis etnikalyq repatriasiya dep atalady. Preziydentining jyl sayynghy halyqqa joldauynda eldegi demografiyalyq məselening ushyghuy ózekti problema bolyp qala beretindigi jóninde aitylady. Osynyng nətiyjesi demografiyalyq sayasatty jýzege asyru, jaghdaydy jaqsartu jóninde sharalardy qamtityn normativtik qúqyqtyq bazalardy jetildiru qajettiligining ózekti ekendigine kóz jetkizip otyr.

Elimizde ghalymdar men arnayy maman iyelerin dayyndau ýshin bilim, ghylym jəne ekonomika salasy boyynsha memleket úzaq jəne kólemdi qarjylay investisiyalar júmsaydy. Biraq olardyng kóbisi bolashaqta shetelge qaytyp oraludy qalaydy.

Kóshi-qon boyynsha halyqaralyq úiymnyng məlimetterine səykes Qazaqstan memleketi eng kóp kóshi-qon ýrdisteri bolatyn memleketter qataryna jatqyzylghan. Qazaqstandaghy kóshi-qon ýrdisterining kólemi ósip, olardyng sayasy jəne əleumettik-ekonomikalyq jaghdaylargha əser etui keneyedi. Qazirgi kezding ózinde respublikamyz kóshi-qon aghymynyng əserin sezinip jatyr. Sonymen qatar, elimizde kóshi-qonynyng últtyq, ónirlik jəne əlemdik baghytta damuyna mýmkinshilik beretin monitoring jýiesi joq.

Memlekette kóshi-qon ayasyndaghy qyzmetti jetildiru men məjbýrli kóshi-qon boyynsha kóship kelgenderding qúqyghyn qalpyna keltiru qiyndyqqa úshyrap otyr. Respublikada pasporttyq- vizalyq rejimdi nyghaytu qajet. Sonymen qatar, memleket aumaghyna kelushi shetel azamattary men azamattyghy joq adamdardy tirkeytin jýieni jetildiru qajet. Basqa memleketterden respublika aumaghyn bóletin shekara qyzmetin kýsheytu qajet.

Osy ayadaghy qatynastardy retteytin normativtik-qúqyqtyq aktining biri Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining 12 shilde 2000 jyly qabyldanghan «Qazaqstan Respublikasynyng halqyn qújattandyru men tirkeu erejesi turaly» № 1063 Qaulysy bolyp tabylady.

Býgingi tanda Qazaqstanda pasporttyq–vizalyq qújattardy dayarlau men engizude jana təsilder qoldanyluda. Sonymen qatar, TMD elderinen shekara arqyly ótu kezinde vizasyz ótetin jaghdaylardyng tizimin qysqartu qajet. Shekarada qatang baqylau jýrgiziluin jetildiru kerek. Osynday sharalardy  jýzege  asyru  arqyly elding demografiyalyq  jaghdayyn birshama jaqsartugha bolady. Halyqtyn   sanyn  kóshi-qony  túrghysynan tolyqtyrudyng nətiyjesi adamdardyng arasyndaghy qarym-qatynastardy qiyndatpau qajet.

Qazaqstan Respublikasynyng kóshi-qon sayasatynyng maqsaty - elimizding últtyq birdeyligi men qauipsizdigin saqtau jəne damytu shenberinde zansyz kóshi-qondy qysqartu men súryptaushylyq kóshi-qondy qalyptastyru jolymen kóshi-qon prosesterining kelensiz saldaryn azaytu bolyp tabylady.

Sonymen, memleketting migrasiyalyq qyzmeti, memleketting basqa da qyzmetteri siyaqty, Qazaqstan Respublikasynyng demografiyalyq mýddelerin qorghaugha, demografiyalyq ýrdisterdi retteuge, sheshuge baghyttalghan.

Eldegi halyq sanynyng ósuine yqpal etetin, ýlken manyzgha ie bolyp tabylatyn kóshi-qon ýrdisterin retteudegi memleketting qyzmetin demografiya salasyndaghy memleket qyzmetining bir bóligi etip belgileuge bolady. Jogharyda atalghan məselelerdi sheshu ýshin demografiyalyq ýrdisterding bir bóligin qamtityn kóshi-qon sayasatyn tiyimdi etip jýrgizu qajet. Ol ýshin kóshi-qon sayasaty, sonymen qatar, demografiyalyq sayasattyng ózi de memleketting ishki sayasatynyng manyzdy bóligi boluy  tiyis. Elimizde jýrgizilip otyrghan kóshi-qon sayasaty memleketting ekonomikalyq, sayasi, əleumettik jaghynan ósip-órkendeuge yqpal etuge, egemendilik pen təuelsizdikti saqtap qalugha, memlekettik, últtyq, ekonomikalyq qauipsizdikti qamtamasyz etuge, aumaqtyq birtútastyqty saqtap qalugha baghyttaluy qajet. Osy maqsatta kóshi-qon salasyn retteytin qazirgi zamannyng talabyna say zannamalardy jetildirip, damytsaq jetkilikti is.

Abai.kz