Sәken muzeyining qúrylghanyna biyl 30 jyl toldy. Osydan 30 jyl búryn, 1988 jyly Kenes ýkimeti ydyramay túryp, qazirgi preziydentimiz Núrsúltan Nazarbaev QazSSR Ministrler kenesining tóraghasy bolyp túrghan kezinde ózi qol qoyyp, muzeyding Aqmolada ashyluyna yqpal etken. Odan keyin 1995 jyly ózi muzeyde bolyp, batasyn berip, Sәkenning «Kókshetau» atty jinaghyna qoltanbasyn qaldyrghan. Búl estelikter – jarlyq ta, Elbasymyzdyng qoltanbasy da muzey tórinde túr. Sonymen 30 jyldyq qarsanynda muzey diyrektory, aqyn, Memlekettik syilyqtyng laureaty Nesipbek Aytúlymen әngimelesken edik;

- Qazir memorialdyq muzeyler kóp elimizde. Búl muzeyding solardan ereksheligi bar ma?

- Bar. Mysaly Abay muzeyi, Jambyl muzeyi, Áuezov muzeyi qatarly tarihy túlghalargha arnalghan muzeyler kóp qoy, solardan bir artyqshylyghy bar. Tipti búl muzeydi baqytty muzey deuge bolady. Ol – Astanada túrghandyghy.

- Rasmen, osy muzey nege Astanada túr?

- Búl – taghdyr. Búl jerdi astana bolady dep eshkim oilaghan joq qoy. Qazir, Qúdaygha tәubә, Astana boldy. Elbasymyzdyng osy kóregendigi, osy sheshimi – tarihy oqigha. Búny eshkim de eshqashan da joqqa shyghara almaydy. Al Sәken túrghysynan alar bolsaq, onyng býkil jastyq shaghy, sayasy ómiri osy Aqmolada bastaldy. Osydan 60 shaqyrym jerde Ahmet auyly degen auyl bar, sol jerde 1916 jyly alghash Omby seminariyasyn bitirip kelip, múghalim bolyp jýrgen jerinen alghash revolusiya bastalghanda «Asyghyp tez attandyq» degen ólenin jazyp, osy Aqmolagha keledi. Onyng әri qysqa, әri úzaq kýreskerlik joly osy jerde bastalady. Sol bastauy ózenge ainalyp, ýlken qayratker boldy.

Sәken «tar jol tayghaq keshuge» toly ómirinde alghash jazushylar odaghyn qúrdy, Sovnarkomdy basqardy, «Enbekshi qazaq» (qazirgi «Egemen Qazaqstan» gazeti – red.) gazetin basqardy. Bireuler «Sәken Qyzyl ýkimetke qyzmet etti» deydi. Al ol kezde oghan kim qyzmet etpedi, bәri sol Qyzyl ýkimet ýshin qúrban boldy. Biraq Sәken eshqashan halqyn, últyn jýreginen shygharghan joq. Sýitken Sәkenning óz qolymen qúrghan Qyzyl ýkimeti, ózining týbine jetti.

Sәkenning últ ýshin istegen enbegi de úshan teniz – folklordy jinady, qazir de týitkili tarqamay kele jatqan memlekettik til mәselesin alghash kótergen Sәken. Tize berse Sәken atqarghan júmys kóp. Tipti bireuler onyng seriligin aitady. Ras, serilik qúrdy. Sebebi ol aqyn, ekinshiden sal-serilik ata-babasynan kele jatan dәstýr. Bir sózben aitqanda ol naghyz «segiz qyrly, bir syrly» jaqút tas sekildi, qay qyrynan qarasang da jarqyldap túrady. Sonysyna jaray ol óte kýrdeli túlghan. Qazaqtyng dara perzentterining biri, sondyqtan da tarih túrghysynan da, últ túrghysynan da Sәkenge múnday muzey kóptik etpeydi. Jәne Sәkenning artynda qalghan ruhany otyn óshirmey otyrghan jalghyz belgi osy muzey. Áriyne, Sәken atyndaghy mektepter, instituttar, basqa da mәdeny oshaqtar bar, biraq ózining jeke tútynghan zattary, ózining qújattary, bәri de osy muzeyde saqtauly.

- Sol kezdegi Sәken tútynghan búiymnyng barlyghy týgel bar ma osynda?

- Sәkenning kózi tirisinde ústaghan búiymdarynyng 90 prosentteyi osynda bar. Al biraz jәdiger Almatydaghy Ortalyq muzeyde túr. Jasyratyny joq, ol zattardy ala almay otyrmyz. Osy muzey ashylmay túrghan kezde Gýlbaharam (Sәkenning jary – red.) sonda ótkizgen eken. Endi qolymyz jetpey otyr. Preziydentke deyin hat jazdyq, Sәkenning dýniyesi Sәkenning ruhany qarashanyraghynda túrsyn dep. Reti kelmey otyr.

- Muzeydi siz basqarghaly da biraz boldy ghoy?..

- IYә, biyl segizinshi jyl basqaryp otyrmyn. Mening aldymda Roza Imanghaliqyzynan keyin Serik Túrghynbekov, Serik Ospanov qatarly azamattar basqarghan. Olar da biraz is atqaryp ketti. Degenmen, ghimarattardyng jaghdayy mәz emes edi. Osynyng barlyghyn kýrdeli jóndeuden ótkizip, býkil jihazyn, komputerlerin janaladyq, muzey ghimarattarynyng syrtyn qorshatyp, muzey ekspozisiyalaryn qayta janghyrttyq. Áriyne, barlyghyn biz istegenimizben, qarjy bóldirip, qamqorlyq tanytyp otyrghan Astana qalasynyng әkimdigi.

- Al, endi 30 jyldyq mereytoygha oralayyqshy. Qanday josparlar bar, qalay atap ótkeli jatyrsyzdar? Qanday sharalar ótedi?

- Qazirgidey uaqytta muzeyding mereytoyyn atap ótu onay emes. Barlyghy qarjygha tireledi. Osy túrghydan alghanda, muzey újymy Astana әkimi Áset IYsekeshevke, onyng orynbasary, tikeley osy ruhany salany basqaryp otyrghan Ermek Amanshaevqa jәne Mәdeniyet jәne múraghattar basqarmasynyng basshylaryna, әsirese Bolat Majaghúlovqa kópten-kóp rizashylyghyn bildiredi. Sebebi qala osy 30 jyldyqty atap ótuge qarjy bólip otyr.

- Qansha bólgenin aitasyz ba?

- Jasyratyn joq, 8 mln tenge kóleminde aqsha bóldi.

Qazir osy 30 jyldyq boyynsha júmys istep jatyrmyz. 18 mamyr – halyqaralyq muzey kýninen bastap Sәken aptalyghyn bastadyq. Apta boyy týrli is-sharalardy ótkizip, 29 mamyr kýni 30 jyldyqty atap ótetin bolamyz. Bir aptanyng ishinde muzeyde aptalyqtyng arnayy ashylu saltanaty, Sәken kitaptarynan kórme, muzeyding resmy saytynyng iske qosyluy, «Sәken ómiri suretshiler kózimen» atty Sәken jayly suretshiler syzghan kartinalar kórmesi jәne muzey tarihynyng hronologiyalyq kórmesi ótedi.

29 mamyr kýni tanerteng osy muzeyding ózinde ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótedi, sol kýni saghat 15-te Q.Quanyshbaev teatrynda ýlken jinalys ótkizip, Sәken әnderinen konsert beriledi.

- Kimder qatysady dep josparlap otyrsyzdar búl sharagha?

- Jan-jaqtan qonaqtar shaqyryp jatyrmyz. Elimizding barlyq ónirindegi memorialdyq muzeylerden, mysaly Abay, Jambyl, Múhtar, Iliyas Jansýgirov muzeylerine shaqyru jibergenbiz. Astana men Almatydaghy ziyaly qauym ókilderine, Sәkendi zertteushilerge, sәkentanushylardyng barlyghyna, Sәkenge qatysy barlardyng bәrine, dýniyeden ótip ketkenderding artynda qalghan úrpaqtaryna habar berildi. Mysaly Túrsynbek Kәkishevting ýiindegi Kýlәsh Ahmetova apamyz, osy muzeyding alghashqy diyrektory bolghan Roza Imanghaliqyzy apamyz, Astanadaghy Sәken muzeyining janashyrlary – Oralbay Ábdikәrimov aghamyz bastaghan azamattardy shaqyrdyq.

Búl otyzjyldyqta asa qúrmetpen eske alatyn, aruaghyna taghzym etetin bir adam bar. Ol – Moldahmet Dosaev degen aghamyz. Astana Aqmola bolyp túrghan kezde «Eskertkishterdi qorghau» qoghamynyng basshysy bolghan. Sol adamnyng kýshimen, úiytqy boluymen ashylghan eken osy muzey. Sol kisining tabandylyghynyng arqasynda sol kezde balabaqsha bolyp túrghan ghimaratty muzeyge ainaldyrypty.

- 30 jyldyq qarsanynda qanday janalyqpen quantpaqsyzdar?

- Mereytoygha oray bir jaqsy janalyqty aita keteyin. Ol – Qaraghandyda Sәkenning 70 jyldyq mereytoyyn atap ótuge qatysty jәne basqa da Sәkenge turaly ýsh derektifilim tabyldy. Sony satyp aludy kózdep otyrmyz. Alla amanshylyq berse, 30 jyldyq merekege kelgen qonaqtar osy janalyqtyng kuәsi bolady degen oidamyz.

- Mereytoydan bólek, muzeyding ózi jyl sayyn atqaryp kele jatqan mәdeniy-ruhany sharalary da bar shyghar?

- Biyl bizding muzeyge 30 jyl bolsa, Astananyng 20 jyldyghy. Toy ýstine toy bolyp jatyr. Búl da bizge ýlken serpin beredi. Áueli muzeyding mereytoyyn atap ótsek, izin suytpay, Elordanyng 20 jyldyghyn da jalghastyryp ketetin bolamyz.

Áriyne, búl isting barlyghy Elbasynyng «Ruhany janghyru» baghdarlamasy ayasynda jasalyp jatqanyn aita ketken lәzim. Onyng da sebebi joq emes. Ruhany janghyruda osy muzeylerimiz janghyrmasa, tek onyng eksponattary janaryp, janghyryp qana qoymay, ishtey de ruhany bayy týspese, ruhany janghyru qúr sóz bolyp qalar edi. Mysaly, bizding muzeyding janynan qúrylghan «Syrsandyq» jastar ýiirmesi júmys istep keledi. Jyl sayyn Astana mektepterinde «Sәken sabaghy» ótkiziledi. Sonymen qatar, qala ishindegi mektepterde kóshpeli kórmeler úiymdastyrylyp, muzey qyzmetkerleri mektepterge baryp sәkentanudan leksiya oqidy.

Osy orayda, ózim basshylyqqa kelgeli beri Sәkenge qatysty dýniyelerdi toptastyryp, kitap etip shyghara bastadyq. Biyl tórtinshi tomy baspagha jiberildi. Odan búryn Sәkenge arnalghan ólender jinaghy – «Sәken súnqar» degen atpen shyqqan bolatyn. Kelesi kitaptar «Syrsandyq» degen atpen seriyaly týrde jaryq kórip keledi. Jylyna bir kitaptan. Biyl atalghan kitaptyng tórtinshi tomy jaryqqa shyghady. Alghashqysy – Sәkendi kózimen kórgender men Sәkenning izin qughan, artynan ergen inilerining estelikteri. Ekinshi kitap – Túrsynbek Kәkishevting Sәken turaly jazghandary. Marqúmnyng qaytys bolghanyna bir jyl bolghanda baspadan shyqty. Túrsynbek aghamyzdy aluymyzdyng sebebi de joq emes. Bar ómirin, densaulyghyn osy Sәkendi tanugha, tanytugha arnaghan adam. Ýshinshi tom – «Tar jol tayghaq keshu». Onyng tekstologiyasy. Óitkeni búl kitap Sәken ólgenen keyin sayasattyng qúbyluyna baylanysty kóptegen ózgeriske úshyraghan. Soghan bizding ghylymy qyzmetkerler bastan-ayaq taldau jasap shyqty. Biraq, ol bir kitapqa simay qaldy. Sondyqtan biylghy tórtinshi tomdy da osy «Tar jol tayghaq keshudin» tekstologiyalyq taldauyna arnadyq. Amanshylyq bolsa kýzge qaray baspadan shyghady.

- Bir muzeyding qarjylyq mýmkindigi jylyna bir kitap shygharugha jete me?

- Jetpeydi. Sondyqtan búl kitaptardyng shyghyuyna da Astana әkimdigining Mәdeniyet jәne múraghattar basqarmasy qoldau kórsetip, qarjy bólip otyr. Sol ýshin olargha rahmet aitamyn!

Osy orayda, muzey qabyrghasynda ótetin taghy bir ýlken sharany aita ketsem be deymin. Ol – jyl sayyn dәstýrli týrde ótetin jyr mýshәirasy. Biyl segizinshi ret óteyin dep otyrghan jyr dodasy songhy bir-eki jyldan beri halyqaralyq dengeyge kóterildi. Alys-jaqyn sheteldegi qandastarymyz da qatysyp, jýldege ie bolyp jýr. Búl bәigening taqyryby da belgili, Astana kýnine, Elbasynyng sayasy kóregendigine, Tәuelsizdigimizge, azattyghymyzgha arnalady. Biylghy jyr sayysy «El tiregi – Elorda» degen atpen Astananyng 20 jyldyghyna arnaldy. Alla búiyrsa, kelesi jyly Sәken Seyfullinning dýniyege kelgenine 125 jyl tolady. Kelesi jyly Sәkenge de mýshayra arnasaq degen oiymyz bar. Oghan da qarjy kerek. Ony aqyldasamyz. Bizding basshylyq búghan kelisedi dep oilaymyn. Sәken de jyr arnaugha túrarlyq túlgha ghoy. Onyng ýstine barlyq qayratkerlik joly osy Astana Aqmola bolyp túrghan kezde osy jerden bastau alghan, osy Astanagha tabany tiygen, osy Astanadan «Tirshilik» degen gazet ashqan, osy Astanadan Sibirge aidalghan. Sәkenning jarty ghúmyry Astanamen baylanysty. Sondyqtan Sәkenning 125 jyldyghyna mýshayra arnap jatsaq, ol artyq bolmaydy dep oilaymyn. Halyq ta, bizding basshylar da búl úsynysty jyly qabyldaytyn shyghar degen ýmittemin.

- Ángimenizge rahmet!

Súqbattasqan Erjan Jaubay

Abai.kz