Júma, 10 Mamyr 2024
Anyq-qanyghy 22019 0 pikir 10 Mamyr, 2018 saghat 09:22

Soghys bolmaghanda qazaq halqy joyylyp keter edi

1879 jylghy sanaqta qazaqtar 5 mln. bolsa, arada 60 jyl ótken song 1939 jylghy sanaqta qazaqtar 2 mln. 300 myng boldy. Yaghny eki ese azaydy. 60 jylda qazaqtar milliondaghan adamynan airylghan. Osy eki sanaq arasynda orystar – 30, ózbekter – 24, qyrghyzdar – 16 payyzgha kóbeyse, qazaqtar – 22 payyzgha kemigen eken.

Patsha Ýkimeti men Kenes Ýkimetining qandy josparlary qazaq halqyn jer betinen joq etip, onyng keng baytaq dalasyna óz halqyn ornalastyru boldy. Qandy qol qos ýkimetting qazaq halqyna jasaghan nәubetterin tizer bolsaq, 1909-1911 jyldary Stolypin reformasy qazaq eline qandy tyrnaghyn salghany, 1914-1916 jyldary birinshi dýniyejýzilik soghysta qazaqtardy qara júmysqa aidap, kópshiligin oqqa úshyrghany, 1917-1922 jyldary Azamat soghysynda qyzyldar men aqtardyng teketiresinde talay qazaq auyldary joyylyp, ashtyqtan 1 mln. 500 mynday adam qyrylghany, 1927-1931 jyldary on mynnan asa qazaq baylaryn tәrkilep, itjekkenge aidaghany, 1931-1933 jyldary qoldan jasalghan asharshylyq saldarynan 2 mln. 500 mynnan asa qazaq qynaday qyrylyp, qanshamasy shetelderge aughany, 1937-1938 jyldary 135 mynnan asa qazaq ziyalysy sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna ainalyp atylghany, itjekkenge aidalghany tarihtan belgili. 1941-1945 jyldardaghy soghysqa Qazaqstannan 1 mln. 400 mynday adam maydangha attandy. «National digital history of Kazakhstan» internet portalynyng mәlimeti boyynsha, soghystan oralmaghan qazaqstandyqtardyng sany 601 myngha jetse, onyng 350 mynnan astamy qazaqtar boldy. Salystyrmaly týrde aldynghy zúlmattargha qaraghanda qazaq qyrghyny birneshe esege azayghan deuge bolady. Aldynghy nәubetterden aiyrmashylyghy qazaq búl soghysta «búratana halyq», «halyq jauy» retinde emes, «otan qorghau» jolynda opat boldygha sanaldy. Ózderin qyrghyngha úshyratqan qyzyl ýkimetti (amalsyzdan) qorghasa da, búl soghysta qazaq jauynger halyq ekenin taghy da moyyndatty.

Búl tórt jylda Stalin qazaqty joi sayasatyn bir sәtke bәsendetip, bar kýshin Gitlerge baghyttady. Ózi janshyp kelgen «búratana» halyqtardyng arqasynda Stalin jeniske jetip, býkil adamzat fashizmnen aman qaldy. Soghystan keyingi 1946-1953 jyldary da myndaghan qazaq ziyalylary qughyn-sýrginge úshyraghany belgili. Alayda qarqyny soghysqa deyingidey bolmady. Sonymen 1941 jyly Gitler qandy balaq Kenes Ýkimetine soghys ashpaghanda qazaq qyrghyny qarqyndy jalghasa berer edi. 1879 jyldan 1939 jylgha deyin 60 jyldyng ishinde jartysy qyrylghan qazaqtyn, 1953 jyly Stalin ólgenge deyin, qalghan jartysy jer betinen mýldem joyylar edi. Soghystyng bastaluymen Stalin qazaq halqyn jappay qyru sayasatyn toqtatyp, bar kýshin soghysqa júmsady. Soghys ayaqtalghan jyldan 1953 jylgha deyin de negizgi kýshin soghys zardaptaryn joygha júmsady.

Qaldybay Arystanbekúly Qydyrbaev, Ál-Faraby atyndaghy QazÚU Shyghystanu fakuliteti Tayau Shyghys jәne Ontýstik Aziya kafedrasynyng dosenti,

Abai.kz aqparattyq portalynda jariyalanghan maqalagha pikir aityp, oiynyzdy bildirginiz kelse,myna paraqshagha jazyp qaldyrynyz!

Abai.kz

 

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1908
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1995
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1671
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1513