Sәrsenbi, 22 Mamyr 2024
Janalyqtar 4335 0 pikir 1 Aqpan, 2011 saghat 19:21

Sabyr Qasymov: «Sәduaqasúlynyng mәiit-kýlining jerlenui – memlekettik iydeologiyagha syn»

Ol qazaq aspanyna jarq etip shyqty. Bar-joghy jiyrma jasynda últ jastarynyng kóshbasshysy, 25 jasynda bilim men mәdeniyetti ýilestirgen Aghartu ministri boldy. Qiyn-qystau uaqytta jarqyrap kórinip, bilimi men biligining arqasynda qazaq kóshin algha sýireu de onay sharua emes edi. Jasynday jarqyldap tughan Smaghúl Sәduaqasovtyng esimi elding auzyna birden ilikti.

Ol qamshynyng sabynday qysqa ghúmyryn qazaqtyng azattyghy men tendigine arnady. Ol 33 jyldyq ghúmyryn qazaq elining el bolyp órkendeuine arnady. Tirliginde Alash júrtynyng azattyghyn ansaghan qaysar úl qylyshynan qan tamghan qily zamangha, totalitarlyq jýiege qarsy túrdy. Jasynan sayasattyng ótinde jýrdi, últ azattyghy ýshin otarshyldarmen aiqasty. Últtyng tendigi ýshin ghúmyryn sarp etti.
Qaysar úldyng azattyq jolynda atqarar sharuasy әli kóp edi. Biraq Kenes ókimetining qazaqqa jasaghan qiyanatyna qarsy shyqqany ýshin elinen alastatyldy. Júmbaq jaghdayda ulanyp, Kremli auruhanasynda qaytys boldy. Smaghúldyng denesi 1933 jyldyng 16 jeltoqsanynda arnayy peshte órteledi. Sodan beri ruhy myqty qaysar azamattyng kýli 78 jyl boyy Mәskeuding Don qabirstanynda topyraqqa kómilmey, qúmyra ishinde saqtalyp kelgen edi.

Ol qazaq aspanyna jarq etip shyqty. Bar-joghy jiyrma jasynda últ jastarynyng kóshbasshysy, 25 jasynda bilim men mәdeniyetti ýilestirgen Aghartu ministri boldy. Qiyn-qystau uaqytta jarqyrap kórinip, bilimi men biligining arqasynda qazaq kóshin algha sýireu de onay sharua emes edi. Jasynday jarqyldap tughan Smaghúl Sәduaqasovtyng esimi elding auzyna birden ilikti.

Ol qamshynyng sabynday qysqa ghúmyryn qazaqtyng azattyghy men tendigine arnady. Ol 33 jyldyq ghúmyryn qazaq elining el bolyp órkendeuine arnady. Tirliginde Alash júrtynyng azattyghyn ansaghan qaysar úl qylyshynan qan tamghan qily zamangha, totalitarlyq jýiege qarsy túrdy. Jasynan sayasattyng ótinde jýrdi, últ azattyghy ýshin otarshyldarmen aiqasty. Últtyng tendigi ýshin ghúmyryn sarp etti.
Qaysar úldyng azattyq jolynda atqarar sharuasy әli kóp edi. Biraq Kenes ókimetining qazaqqa jasaghan qiyanatyna qarsy shyqqany ýshin elinen alastatyldy. Júmbaq jaghdayda ulanyp, Kremli auruhanasynda qaytys boldy. Smaghúldyng denesi 1933 jyldyng 16 jeltoqsanynda arnayy peshte órteledi. Sodan beri ruhy myqty qaysar azamattyng kýli 78 jyl boyy Mәskeuding Don qabirstanynda topyraqqa kómilmey, qúmyra ishinde saqtalyp kelgen edi.
Arbagha salynghan Smaghúl mәiitining sonynda qayyn atasy Álihan Bókeyhanov pen jary Elizaveta Sәduaqasova kele jatty. Álihan Bókeyhanovtyng sol kezdegi qan-sólsiz týrin әste úmytu mýmkin emes edi. Arbagha sýienip kele jatqan últ kóshbasshysyna Sәbit Múqanov baryp kónil aitqandyghy turaly Mәriyam apay óz esteliginde osylaysha jazyp qaldyrghan eken. Bәlkim sol joly arystyng sýiegin krematoriyde órtegen bolar. Arystay azamatynyng sýiegi otqa órtenip jatqanda, Álihan Bókeyhanovtyng jýregi san tilikke bólinip jatty-au... Sol bir zúlmatty jyldarda qanypezerler qanshama arystarymyzdyng basyn jútty desenizshi... Ótken jyldardyng qasireti úmytylmaq emes, úmytylmaydy da. Arystarymyz armandaghan azattyqqa, ansaghan tәuelsizdikke býgingi qazaq balasy qol jetkizdi. Tәuelsizdikke qol jetkizbesek, 78 jyl boyy Don qabirstanynda belgisiz qalghan qúmyradaghy mәiit kýli elimizge jeter me, jetpes pe edi, kim bilsin?! Sondyqtan da tәuelsizdigimizge myng tәube!
Smaghúl Sәduaqasovtyng mәiiti kýlining elge oraluyna septigin tiygizgen últjandy azamat, belgili qogham qayratkeri Sabyr Qasymovtan osy aituly oqighagha qatysty әngimelep beruin ótingen edik.
- Sabyr agha, sizdi qoghamda, búqaralyq aqparat qúraldarynda Smaghúl Sәduaqasovtyng mәiitining kýlin alu ýshin Mәskeu biyligining arnayy sheshim shygharuyna qol jetkizdi jәne Astanagha әkeluine múryndyq boldy degen pikirler jii aitylyp jýr. Búl oy sizge qashan keldi? Múnyng bәri qalay jýzege asyryldy?
- 1980 jyldardyng ayaghy men 90 jyldar basynda Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Tóralqasynyng ótken ghasyrdyng 20-30 jyldarynda oryn alghan bay-qúlaq sharuashylyqtaryn tәrkileu, auyldy újymdastyru, revolusiyalyq qayta qúru jónindegi sayasy nauqandardy qayta baghalau komissiyasy qúryldy. Komissiyanyng tóraghalyghyna akademiyk, ataqty tarihshy Manash Qozybaev, orynbasarlyghyna - professor Kiym, al hatshysy әri Komissiyanyng mýshesi bolyp men taghayyndalghan bolatynmyn. Kim myrzanyng júmysqa onsha qúlqy bolmaghandyqtan, býkil qara júmys, yaghny qújattardy izdeu, qúpiya múraghattargha kiruge rúqsat alu, komissiya mýshelerine kómek kórsetu jónindegi úiymdastyrushylyq jәne aghymdaghy júmystar men taghy basqalary maghan jýkteldi.
Sol kezde men Smaghúl Sәduaqasovtyng kim ekenin jәne "sәduaqasovshyldyq" degen sayasy aiyptaudyng astarynda ne jatqanyn alghash ret bildim. Onyng sayasy prinsipteri, biliktiligi, Stalinning sayasatyna qarsy túryp, Goloshekin bastaghan respublika basshylyghyna qarsy shyqqandaghy onyng jaujýrektigi meni qatty tanghaldyrdy. Ol joghary qyzmetterde jýrse de mansaptyng qúly bolmay, basyn bәigege tigip, qazaq halqynyng mýddesin kópshilik aldynda qorghady. Sol kezding ózinde-aq Qoygeldiyev, Omarbekov, Ábilghojin siyaqty tarihshy ghalymdarymyz ol turaly, onyng qayratkerligi jóninde kezindegi sayasy qazaq elitasyndaghy erekshe qúbylys edi dep aityp otyratyn. Kenes Odaghynyng kezi bolghandyqtan, komissiya múny jeke qúbylys retinde alyp qaraghan joq.
Ekinshi ret Smaghúl Sәduaqasov turaly Sәbit Múqanovtyng jary Mәriyam apay kýizele otyryp, ýlken tebirenispen aityp bergen bolatyn. Ol kisi maghan jaqyn tuys, mening naghashy apam bolyp keledi. Mәriyam apay da Smaghúl Sәduaqasovtyng memlekettik jәne qoghamdyq qyzmeti, sayasy jәne azamattyq isteri men erlikteri turaly zor qasiret retinde әri anyz etip aityp otyratyn. Ol kisi S.Sәduaqasovtyng sayasy qughyn-sýrginge úshyrap, stalindik sayasattyng qúrbany bolghanyna senimdi edi. "Onyng óltirilgenin bәri de biletin, sezetin, әitse de búl jóninde eshkim aita almady", - deytin Mәriyam apay. Tipti onyng sýiegining qalay órtelgenin de óz kózimen kórgenin aityp berip edi. S.Sәduaqasovtyng tuystarynyng da qughyn-sýrgin qúrbany bolghanyn, onyng joqtaushy úrpaghynyng da qalmaghanyna qatty qamyghatyn apamyz.
Osydan bir-eki jyl búryn ózim tabandy patriot azamat retinde qatty qúrmetteytin Berik Ábdighaliyev habarlasty. Konstitusiyalyq Sotta ózim dayyndaghan "Jeltoqsan" (1986 j.) isining 12 tomyn Berikke qajet bolghasyn bergenim bar edi, shamasy ol sodan keyin belgili bir sheshimge kelgen bolar. Ol Mәskeudegi Don ziratynda bolghan kezde S. Sәduaqasov mәiitining kýlin kórip, ony alugha rúqsat alghysy kelgenimen, odan esh nәtiyje shyghara almaghanyn, ol ýshin kóptegen zandyq, úiymdastyrushylyq túrghydan kedergiler kóp bolyp shyqqanyn aitty. Sózining sonynda ol: "Sizden basqa eshkim de búl isti qolgha ala almaydy әri ýdesinen shyghara almaydy", - dedi. Sodan keyin men S.Sәduaqasov turaly әdebiyetterdi jinap, tarihshylarmen kenese otyryp, ol - shyn mәninde úly túlgha, onyng mәiiti tughan jerinde jatugha tiyis degen sheshimge keldim.
Sondyqtan is-әreket josparyn qúryp, ony iske asyrugha kiristim. 2010 jylghy qarasha aiynda Mәskeude bolghanymda ózimning dostarym men tanystarym arqyly osy mәseleni sheshu jolyn zerttep, naqty sheneunikterge jol taptyq. Al olar kómektesuge uәde bergen kezde naghyz burokratiyalyq sergeldeng bastaldy. Mәskeuding meri Sobyaninge hat jazdym. Onyng orynbasary Yuriy Roslyak Qyzmet kórsetu jәne sauda departamentining diyrektory Mihail Orlovqa tapsyrma berdi, ol bolsa ózining orynbasary Korjneva Larisa Alekseevnagha tapsyrma berdi. Ol ózining basshylary bergen tapsyrmany oryndaumen jәne Smaghúlov mәiitining kýlin beru turaly ókim shygharumen tikeley ainalysty. Sóitip olar sheshim shygharghangha deyin men Astanamen kýn sayyn habarlasyp otyrdym.
Korjnevanyng kómegimen Jerleu rәsimderin jýrgizu keshenining basshysy Sergey Romanovpen jәne Don ziratynyng diyrektory Anatoliy Trifonovpen tanysyp, olarmen tyghyz qarym-qatynas ornattym. Olar da óz qyzmetterine adal ekendikterin dәleldey aldy.
- Al siz Smaghúl Sәduaqasovtyng sayasi, shygharmashylyq múrasy turaly ne aitar ediniz?
- Býgingi tangha deyin Smaghúl Sәduaqasovtyng sayasy jәne shygharmashylyq múrasyn zertteumen jәne nasihattaumen jekelegen entuziast azamattar ghana ainalysyp keldi. Olar - ghalymdar, jurnalister. Solardyng ishinde býgingi uaqytta marqúm bolghan Batyrhan Dәrimbetti jәne Núrym Sansyzbaevty atap ótsem. Óitkeni olar ózderining mýmkindikterine oray kóp júmys atqardy. Jerlesteri óz tarapynan qoldarynan kelgenin jasady. Sonday-aq erekshe alghysqa ghalymdar da layyq. Basqalaryn renjitip almay, ghalymdardyng ishinen professorlar M.Qoygeldiyevti, T.Omarbekovty jәne D.Qamzabekúlyn atap ótkim keledi. Olar tәulik boyy Smaghúl Sәduaqasovty qúbylys retinde, anyz retinde sipattay alady. Olar Smaghúldyng qysqa ghana memlekettik jәne qoghamdyq qyzmeti men ghúmyry erlik ekenin kýndiz-týni aitugha jәne dәleldeuge dayyn ekenine senimdimin. Osy is-sharany ótkizuge Dihan bauyrym zor enbek sinirdi. Osynday azamattar kóbirek bolsa, ósse, qazaq mýddesi arta berer edi.
Smaghúl Sәduaqasovtyng túlghalyq qasiyetterin, onyng sayasy jәne shygharmashylyq múrasyn zertteu, onyng rólin baghalau songhy 20 jylda memlekettik organdardyng josparynda bolmaghany kóp nәrseni anghartady. Búl - bizde tiyisti memlekettik patriottyq iydeologiyanyng joq ekendigining dәleli. Búl sayasi, qoghamdyq jәne ruhany ómirding otarsyzdandyrylmaghanyn bildiredi.
Osyghan qaramastan, Smaghúl Sәduaqasovtyng songhy bir aidyng kóleminde sayasy jәne ruhany ómirining mәngilik kezeni bastaldy. Men Parlamentting deputattaryna ózderining otyrystarynda bildirgen qoldaularyna alghys aitqym keledi. Mysaly belgili deputat Zeynolla Alshymbaev: "Nege halqymyzdyng úly úldary men qyzdary turaly el ýshin, halyq ýshin janyn, ómirin qighanyn jasqanbay aitpaymyz? Amerikada qaytys bolghan әrbir jas sarbazdy eline arnayy úshaqpen alyp kelip, ony býkil el bolyp batyr retinde qarsy alady", - dep ashynyp sóiledi. Áriyne Smaghúl Sәduaqasovtyng mәiitining kýli-ruhy, tughan jerine qaytyp kelgennen keyin onyng ekinshi ómiri berik negizge ie bolady.
Jas mólsheri, bilimi men talanty jaghynan Smaghúl Sәduaqasovty últymyzdyng taghy bir ghúlamasy Shoqan Uәlihanovpen jii salystyrady. Biraq Smaghúl Sәduaqasovtyng basty ereksheligi - búl onyng sayasy sheshimderi men sayasy baghadan qatelespegendigi. Onyng jýz jylgha juyq uaqyt búryn jasaghan týiinderi, sol uaqytta obektivti jәne dúrys bolsa, býgin de olar ózekti bolyp tabylady. Ol sayasatta da adasqan joq. Respublika basshylarynyng biri jәne joghary memlekettik lauazymdarda bola otyryp, ol jaybaraqat ómirding qyzyghyna salynghan joq, pendeshilikke barghan joq. Múnyn, әsirese jas jigitke onay emes ekenin býgingi bizding qauym jaqsy týsinedi dep oilaymyn...
Ol Qazaqstangha qatysty bolishevikterding sayasatyn tereng jәne jan-jaqty talday kele, Qazaqstandy damytudyng ózindik Tújyrymdamasy men Baghdarlamasyn әzirlep, úsyndy. Kazraykom Burosynyng mýshesi bola otyryp, ol Goloshekin bastaghan Qazaqstan basshylyghynyng sayasy kursynyng ("Kishi Qazan" iydeyasynyn) qasiretke alyp keletinin birinshilerding biri bolyp kóre bildi, dúrys baghalay bildi. Al búl kurs Stalinning ózimen bekitilgen bolatyn. Ol zamanda bolishevikterding sayasy basshylyghyna, әsirese Qazaqstanda jýieli týrde qarsy shyghu - búl qúbylys bolatyn, búl erlik bolatyn! Smaghúl Sәduaqasovtyng úlylyghy men ereksheligi osynda.
Songhy aitayyn degenim. Bizder men sizderdi sayasy jәne adamgershilik syn saghaty kýtip túr. Biz Smaghúl Sәduaqasovtyng mәiitin Qazaqstangha alyp keldik. Endi tughan jerinde saltanatty týrde, biyik dәrejede jerley alamyz ba?! Búl bizge ghana syn emes, búl - bizding memleketimiz ýshin syn sәti, naqty aitsaq, bizding memlekettik iydeologiyamyzgha syn.
Bizding talabymyzgha baylanysty tiyisti resmy proseduralardy jyldamdatyp, qysqa uaqyt ishinde óz sheshimin shygharyp bergen mәskeulikterge ýlken alghysymdy aitamyn.
Endigi barlyq sayasi, moraldy jauapkershilik bizding elimizding biylik organdaryna, ziyaly qauym men BAQ ókilderine jýkteledi.

Súhbattasqan Gýlzina Bektasova

Týpnúsqadaghy taqyryp: «SMAGhÚLDYNG RUHY SARYARQAGhA ORALDY»

«Týrkistan» gazeti

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2252
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2605
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2587
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1692