Sәrsenbi, 8 Mamyr 2024
Biylik 5168 4 pikir 6 Sәuir, 2018 saghat 11:34

Audandy bólu Alashtyng qauipsizdigi ýshin...

Apta basynda Almaty oblysy túrghyndaryn «sýiinshiletken» janalyq boldy. Elbasy Rayymbek audanyn bólu jolymen әkimshilik ortalyghy Kegen auylynda ornalasqan Kegen audany jәne audan ortalyghy Narynqol auyly sanalatyn Rayymbek audanyn qúru turaly Qauly shyghardy. Búl kópten beri aitylghanymen, qoldau tappay kele jatqan halyqtyng qalauy edi.

Kez kelgen memleketting berik boluy shekarasynyng shegendeluinen bastalady. Búl túrghyda el ýshin manyzdy sharalar Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda qabyldanyp, bekitilgen-di. Alayda, býgingi kýni shekaralyq aimaqtardyng jaghdayy kónil kónshite qoymaydy. Jetkilikti kónil bólmeuding saldarynan songhy jyldary kóptegen shekaralyq auyldarymyz iyesiz qaldy, manyzy bar mektep, auruhana, poshta, mәdeniyet ýii sekildi nysandar jabyldy. Keyinnen elimizding shekara beketterinde oryn alghan qayghyly oqighalar shekaralyq aimaqtardy iyesiz qaldyrudyng qauiptiligin anghartty. Shekaranyng myqty boluy ondaghy әskerding ghana emes, shep búzbay otyratyn halyqtyng sanyna da baylanysty ekeni týsinikti.

Statistikagha sensek, 1997 jyly Narynqol auylynda 12 mynday adam bolsa, býgingi kýni sonyng 7 myndayy qalghan. Shekaragha jaqyn ornalasqan Sýmbe, Sarybastau, Tekes, Qyzyl jәne shekaranyng tura túsyndaghy Úzaq auylynda kezinde 5 myngha juyq adam bolsa, qazir 3 myngha jeter-jetpes halyq túrady. IYesiz qalghan ónirdi jandandyru ýshin jergilikti halyqqa Ýkimet tarapynan josparly ekonomikalyq qoldau qajettigi aiqyn edi. Damyghan memleketterde shekara aumaghyndaghy halyqty ornyqtyru ýshin birinshiden strategiyalyq әleumettik-infraqúrylymdyq qamsyzdandyru maqsaty qoyylady. Al bizde ortalyqtan shalghay jatqan shekara manyndaghy auyldarymyz nazardan tys qalghandyqtan, auyldaghy túrghyndar aua kóship, ol aimaqtar bos qaldy. Qytaymen shekaralas jatqan Narynqol auyly birtindep bolashaghy joq eldi mekender sanatyna qosylyp, jastar júmyssyz qalyp, orta buyn ontýstik astanany betke ala kóship, ónir tek qart adamdardyng mekenine ainala bastaghan edi. Salystyrmaly týrde alsaq shekaranyng arghy betindegi qytaylar dәl irgemizge sәn-saltanaty artqan on qabatty ýiler salyp, kóshelerin jarqyratyp qoyghan. Shekara týbindegi Narynqol auylynyng halqy bolsa Almatygha ýdere kóship jatyr. Onyng sebebi әleumettik mәselelerding dúrys sheshimin tappauynda.

«Narynqolda búryn edәuir halyq túratyn. Qazir júmyssyzdyq saldarynan jastar ketip, auylda negizinen jasy ýlkender qaldy. Negizi ishki migrasiyadan qorqugha bolmaydy, alayda shekaralyq aimaqtardyng bos qaluy dúrys emes. Qytay tarapyn aitar bolsaq, olar Narynqoldan nebәri 15 shaqyrym jerde 5,6,10 qabatty túrghyn ýiler salyp, qala túrghyzyp, shekaralyq aimaghyn kýsheytude. Bizding elde qozghalys joq. Áriyne, sol jerde on myng adam qonystansa odan qytay ygha qoymas. Degenmen, ol jerlerding bos jatpaghanyn, halyq bar ekenin, jerding qazaqtiki ekenin, tirshilik baryn olar sezinui kerek. Múqaghaly sekildi aqyndar dýniyege kelgen ónirdi bos tastau eldigimizge syn. Qytay tarapy kýn sayyn tikúshaqpen kókten, motosiklmen әskeriyleri jerden 15 minut sayyn shekarany sholyp, kýzetedi. Al bizde eki sarbaz eki saghat sayyn baqylaydy. Odan basqa әreket joq. Osynyng ózi bizding beyqamdyghymyzdy anghartady. Tipti, shekaralyq syzyqqa qaqqan qadalardyng ózi otyndyqqa ketip qalghan. Sondyqtan, audan bolghan song osynyng barlyghy eng aldymen tәrtipke kelse eken deymin. Shekaramen shektesip jatqan audandargha túrghyndardy tartyp qana qoymay, olardyng qauipsizdigin de qamtamasyz etu kerek. Sol sebepti, Narynqol audanynda ghana emes, basqa da shekaralyq audandardyng shekaralyq syzyqtaryndaghy qorshaularyn qalypqa keltiruimiz qajet. Kezinde naryqtyng talabymen biriktirilgen Narynqol men Kegen ónirining býgingi kýni qaytadan bólinip, bólek audan mәrtebesine ie boluy jogharydaghy kemshilikterdi joyatynyna senimimiz mol», - degen Narynqol ónirining tumasy, belgili jurnalist Qanat Ábilqayyrdyng pikiri de sózimizdi túzdyqtay týsedi.

Túmsa tabighatymen jәne tarihy jәdigerlerimen kóz tartatyn Shyghys Qazaqstan oblysy da elimizding eng ýlken shekaralyq aimaqtarynyng biri. 1997-2011 jyldar aralyghynda ghana shekaralyq audandardaghy 45 eldi meken elimizding kartasynan joyylyp, 20-dan astam mektep júmysyn toqtatqany kóp nәrseni anghartady. 2012 jylgha deyingi derekke qaraghanda, 15 jyl ishinde Zaysan, Qatonqaraghay, Kýrshim, Ýrjar audandarynan 85,1 myng adam kóship ketken. Búl audandardyng barlyghy Qazaqstannyng shekaralyq aimaqtary. Tek 2009-2010 oqu jylynda balalar sanynyng azangyna baylanysty 19 mektep, 2010-2011 oqu jylynda 17 mektep, 2011-2012 oqu jylynda 13 mektep jabylghan. 2012-2013 oqu jylynda oblys boyynsha 20 jalpy bilim beretin mektep jabylyp, 6 mektep qayta úiymdastyrylghan. Jalpy, 2009 jyldan bastap oblysta 69 mektep jabylyp, 48 mektep qayta úiymdastyrylghan. Qayta úiymdastyrudyng da teris әseri kóp. Óitkeni, 11 jyldyq mektepter toghyz jyldyq nemese toghyz jyldyq mektepter bastauysh mektepter mәrtebesine ie bolady.

Dәl osy týitkil shekaragha tayau ornalasqan basqa ónirlerimizge de tәn. Osy rette, Soltýstik Qazaqstan, Qostanay, Pavlodar, Aqmola, Batys Qazaqstan oblystaryndaghy shekaralyq auyldardyng jaghdayy syn kótermeytindikten, halyqty túraqtandyru men shoghyrlandyru mәselelerin memlekettik dengeyde shúghyl qolgha alu kezek kýttirmeytin is. Ayta keter jayt, Qytay eli Qazaqstanmen shekaralas audandaryna halyqty shoghyrlandyryp, qalalar salyp tastasa, Resey Qiyr Shyghystaghy shekaralyq audandaryna kóship baramyn deushilerge gektarlap jer telimderin tegin berudi qolgha aluda. Endeshe, shekaralyq aimaqtarymyzdy damytu ýshin túrghyndardyng jaghdayy jan jaqty oilastyrylghan, olardy memlekettik túrghyda qoldaytyn memlekettik baghdarlama qajettigi anyq.

Jaqynda Ontýstik Qazaqstanda oblysynda da halqy tyghyz ornalasqan Maqtaaral jәne Saryaghash audandaryn bólu turaly bastama kóterildi. Osyghan oray, Maqtaaral audanyn ýsh audangha, yaghni, Maqtaaral, Asyqata, Jetisay, al Saryaghash audanyn eki audangha yaghni, Saryaghash, Keles dep bólip, búrynghy audan ortalyqtaryn qayta qalpyna keltiru úsynyldy. Álbette, audan ortalyqtarynyng kóbeyip, olardyng damugha bet búruyn elimizding qayta janghyryp, janaru jolyndaghy iygi bastamasyna balaugha bolady.

Qalabay Qonysbayúly

«Zan» gazeti

 

4 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1697
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1654
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1384
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1315