Dýisenbi, 20 Mamyr 2024
Janalyqtar 2485 0 pikir 25 Qantar, 2011 saghat 10:18

Aytbay Sәulebektegi. Qazaq óz jerinde nege bay emes?

U shashqan zymyrantasyghyshtar:

1996 jyldan beri Qazaqstangha 8 ret zymyrantasyghysh qúlapty.

1999 jyly Qaraghandy oblysynyng jerinde eki mәrte, 2007 jyly bir ret «Proton» jaryldy. Reseylik gharysh ortalyghy halqymyzdyng densaulyghyna ziyan keletindigi jónindegi alandaushylyghymyzgha pysqyryp ta qaramady.

Jarylghan shahtalar:

2004 jyldyng 5 jeltoqsanynda «Shahtinsk» shahtasynda avariya bolyp, 23 shahter opat boldy. Memlekettik komissiya «Jarylysqa ólgen shahterlerding biri kinәli. Bayqamay belindegi kislorod qúiylghan ydysty týsirip alghan» dep qorytyndy shyghardy.

2006 jyldyng 20 qyrkýieginde Lenin atyndaghy shahtada qayghyly oqigha qaytalandy. 41 shahter jantәsilim etti. Kómir departamenti  men shahta basshylary  sotta jauap beruden qútylyp, tómengi dәrejedegi injenerlerding sory qaynady. Sot olardy bas bostandyghynan aiyrdy. Ne ýshin? Shahtadaghy jeldetkishting júmys istemey qalghandyghy ýshin. Býgingi kýni «Arselor Mittal Temirtau» kompaniyasyna qarasty shahtalardyng bәrinde de jeldetkishterding dúrys istemeytindigin, óitkeni olardyng paydalanu merzimi bayaghyda-aq bitkendigin QR Bas prokuraturasynyng komissiyasy anyqtap berdi. Sonda әlgi jazyqsyzdar beker týrmege qamalyp, zonagha jiberilgen boldy ghoy. Obal-ay!

U shashqan zymyrantasyghyshtar:

1996 jyldan beri Qazaqstangha 8 ret zymyrantasyghysh qúlapty.

1999 jyly Qaraghandy oblysynyng jerinde eki mәrte, 2007 jyly bir ret «Proton» jaryldy. Reseylik gharysh ortalyghy halqymyzdyng densaulyghyna ziyan keletindigi jónindegi alandaushylyghymyzgha pysqyryp ta qaramady.

Jarylghan shahtalar:

2004 jyldyng 5 jeltoqsanynda «Shahtinsk» shahtasynda avariya bolyp, 23 shahter opat boldy. Memlekettik komissiya «Jarylysqa ólgen shahterlerding biri kinәli. Bayqamay belindegi kislorod qúiylghan ydysty týsirip alghan» dep qorytyndy shyghardy.

2006 jyldyng 20 qyrkýieginde Lenin atyndaghy shahtada qayghyly oqigha qaytalandy. 41 shahter jantәsilim etti. Kómir departamenti  men shahta basshylary  sotta jauap beruden qútylyp, tómengi dәrejedegi injenerlerding sory qaynady. Sot olardy bas bostandyghynan aiyrdy. Ne ýshin? Shahtadaghy jeldetkishting júmys istemey qalghandyghy ýshin. Býgingi kýni «Arselor Mittal Temirtau» kompaniyasyna qarasty shahtalardyng bәrinde de jeldetkishterding dúrys istemeytindigin, óitkeni olardyng paydalanu merzimi bayaghyda-aq bitkendigin QR Bas prokuraturasynyng komissiyasy anyqtap berdi. Sonda әlgi jazyqsyzdar beker týrmege qamalyp, zonagha jiberilgen boldy ghoy. Obal-ay!

2008 jyldyng 11 qantarynda «Abay» shahtasyndaghy jarylystan 30 shahter kóz júmyp, 14-i auyr halde auruhanagha jetkizildi. Sheyit bolghandardyng 21-ning mәiiti jer astynda mәngilikke kómusiz qalyp qoydy.

Ýsh jyl ishinde ýndisterge qarasty shahtalarda 71 shahterding qúrban boluy kenshiler qauymynyng ghana emes, qaraghandylyqtardyng ashu-yzasyn tudyrdy. «Tentek» shahtasynyng 69 shahteri jarylys bolghan kýnning ertenine ashtyq jariyalap, narazylyq bildirip, talap-tilekteri oryndalmayynsha jer betine shyqpaytyndyqtaryn mәlim etti. Alystaghy «Qazaqmysqa» qarasty( Sәtbaev qalasy) rudnikterding kenshileri de qaraghandylyq әriptesterin qoldap, jer astynan shyqpaymyz dep baybalam saldy.

Qanday aua jútasyz?

Qazaqstan Respublikasynda auagha taralatyn uytty zattardyng 38 prosenti Qaraghandy oblysynyng enshisinde. Qaraghandy, Balhash pen Jezqazghan qalalaryndaghy auany lastaudyng kórsetkishi 80 prosentke jetken (oblysboyynsha).

«Qazaqmys» korporasiyasyna qarasty «Balhashtýrlitýsti metall» óndiristikbirlestigi ótken jyly 594 000 tonna uly zattardy auagha taratqan (qaldyqtar kólemi 4,3 mln tonna).

«Arselor Mittal Temirtau» AQ-nyng ýles salmaghy - 315 000 tonna (qaldyqtar kólemi 6,4 mln tonna).

«Qazaqmys» korporasiyasynyn» №1 jәne №2 Jezqazghan ken-bayytu fabrikalarynyng ýiindi qaldyqtarynyng qúramynan mystan basqa qorghasyn, myrysh, kadniy, bariy, reniy, totiyayn da tabylghan. Jinalghan qaldyqtardyng kólemi 20 mln tonnadan astam.

Songhy jyldary oblys boyynsha las zattardy taratu nebәri jýzdegen tonnagha azayghan.

Alpauyttar

Qazaq jerindegi alpauyttar nemese oligarhtar Kókten týsken joq. Olar bizding qoghamdyq jýiemizding naqty jemisi. Mysalgha Vladimir Kim myrzany alar bolsaq, ol Ontýstik Koreyanyng «Samsung» firmasynda «tәjiriybeden» ótken qazaqstandyq. Búrynghy aghayyndy Yundar da, qazirgi Ogay da ózimizding elimizding kәristeri. Biraq, búlardyng bir aiyrmashylyghy sol, qasiyetti qazaq jerinde bayyp alysymen shet elge, onda da Úlybritaniyanyng astanasy Londongha otbasymen kóship ketken aqyldy jastar. Óitkeni, «Qazaqmystyn» bas ofiysi osy qalada ornalasqan( «Nege Almatyda ne Astanada emes?» dep saual tastamay-aq qoyynyz).

2002-2003 jyldary «Qazaqmys» Adam qúqy jónindegi halyqaralyq Deklarasiyany taptap, qaramaghyndaghy kenshilerdi qúlsha júmsap, tayrandap, oiyna kelgenin istep baqty. Deklarasiyada jer astyndaghy auyr júmystaghy júmysshylardyng bir auysymda 6-7 saghattan artyq enbek etpeui talap etilgendigine qaramastan tәuligine 12-13 saghat boyy beynetke batyrdy. Demalys kýnderi men mereke kezderindegi enbekaqysyn tólemey zar qaqtyrdy, kәsiby aurulargha mәn bermedi, óndiris prosesi ýstinde sheyit bolghandargha tiyesili bir jolghy tólemnen bas tartty. Jaraqat alghandardyng kórgen kýni tozaqqa teng boldy. Bir ókinishtisi, óz halqyn qorghaugha tiyisti zang organdary, әsirese sot biyligi «Qazaqmystyn» «qolshoqparyna» ainaldy.

Mine, osynday el basyna auyr kýn tughan shaqta Býrkitbay Nasyrhanov siyaqty batyl kenshi suyrylyp algha shyghyp, oligarhqa qarsy shapty. Ótkirligi ýshin shahtadaghy júmysyna da quyldy. Biraq, Býkeng bel sheshe kiristi. Elbasyna deyin ótinish-hattardy janbyrsha jaudyrdy. Qansha degenmen óz júrtyna jany ashityn qazaq azamattarynan qúr alaqan emespiz ghoy. Qaraghandy oblystyq prokuraturasy «Qazaqmystyn»  2002-2003 jyldardaghy júmysyna keninen tekseru jýrgizip, birtalay bylyqtardyng betin asha bildi. Jasyratyny joq, qazaqmystyqtardyng bir serpilgen shaghy edi búl. Arnayy komissiyagha shaghymdanushylar legi tolastamady. Avariya da birinen song biri jalghasyp jatqan jauapsyz kezeng bolatyn. Aqiqatynda 60 mynnan astam júmysshyny «Qazaqmystyn» qúldary» dep ataugha layyqty jyldar edi sol kez.

Osynau kәris bayshykeshter qútyrghan shaqta ghoy( 2003), Kim myrzanyng «Izvestiya- Qazaqstan» gazetine bergen súhbatynda: «Qaramaghymdaghy 500 myng adamgha qarsylas kandidattardy qyzanaqpen atqylatam» dep shirenetini. Mәjilis Parlamentine saylau ótkizgeli jatqan qarbalas sәt. Sonda deymiz-au, «Qazaqmysta» 60 myng kisi enbek etedi eken, al 440 myng adamdy Kim qaydan tapqan? Jezqazghan men Sәtbaevtyng bәr halqynyng sany 180 mynnan aspaydy. Úlytau audany 18 myn. Baqsaq, ol qazekenderding oidaghy-qyrdaghy tuystarynyng bәrin qosyp ataghan eken.

Sol jyldary Yun jergilikti teledidardan jerlesterin Jana jylmen qúttyqtay otyryp, «Biz osy ónirge radioaktivti qaldyqtardy әkep kómudi oilastyryp jatyrmyz» demesi bar ma? Oblystyq mәslihattyng deputaty, «TMK jәne K» firmasynyng diyrektory Marghúlan Qydyrmanúly Túrlanov degen azamat ertenine tiyisti basshylargha saual joldap, halyqty BAQ arqyly Yunning úsynysyna qarsy shyghugha ýndeydi. Korporasiya basqarushysy da qarap qalmapty. Marghúlan bauyrymyzdyng jaldap alghan qoymasyndaghy jýz milliondaghan tenge túratyn tehnikalyq qúral-jabdyqtaryn dalagha laqtyrtyp tastaydy. Aradaghy kelisim-sharttardy ýzdiredi.

Marghúlan da qaysar eken. Alghanynan qaytpady. «Qazaqmys» Mәskeuden Alla Pugacheva, Filipp Kirkorov tәrizdi әnshilerdi úshaqpen aldyryp, jýzdegen myng AQSh dollaryn shashyp jatqanda Jezqazghan qalasynda túnghysh ret «Saryarqa» atty mәdeniy-kónil kóteru keshenin ashty. Jezqazghandyqtar Marghúlannyng arqasynda birinshi ret bouling, restoran-kinoteatr degenning ne ekendigin bildi. Sәtbaev qalasynyng balalary Túrlanovtyng jeke qarajatynyng arqasynda karuselide shyrq ainaldy. Búl kezde Kim myrza halyqtyng jaghdayyna mәn bergen joq bolatyn. Degenmen Marghúlannyng mesenattyq iygi isteri oghan da oy salghan boluy kerek, Sәtbaev qalasynan sporttyq jәne mәdeny nysandar saldyryp, paydalanugha bergizdi. Sóitip, qiyn shaqta halqyna jәrdem bergen qazaq kәsipkerining adal enbegi tez úmytyldy. Jaghympaz qandastarymyz «kәristersiz kýnimiz qaran» degen qanatty sózdi úyalmastan jiyndarda kóterinki dauyspen aita bastady. Jәne óz pikirlerine ózderi qatty yrza bolyp, duyldata qol soghatyndy shyghardy. Endi qaytsyn-ay...

Bes jyl boyy memleketimizge salyq tólemegen, keyin de mardymdy salyq bermegen, ekologiyalyq salyqtan mýldem bas tartqan «Qazaqmystyn» basshysy aqyrynda dýniyejýzindegi eng bay adamdardyng tizimine endi. Al ózderin ózderi tómendetip, onysyn aqylgha balaghan qazaqtar sol bayaghy kedey qalpynda әli de salpyldap jýr.

Senbeseniz, «Qazaqmystyn» osy ghasyrdyng basyndaghy jyldardaghy qorytyndysyn qarap shyghynyz. Jylyna 1 mlrd  AQSh dollarynan astam taza payda tapqanda salyqqa nebәri 80-90 mln dollar ghana audarghan. Bir qyzyghy, «Arselor Mittal Temirtaudyn» da salyghy osy shamalas.

Eger salystyrmaly týrde qarastyrar bolsaq, «Qazaqmystyn» Qazaqstannyng әleumettik, mәdeniy-sport, túrmystyq salalaryna jasap otyrghan qamqorlyghy basqa kompaniyalargha qaraghanda maqtaugha túrarlyqtay. Biraq, onysyn Balhash, Jezqazghan qalalaryndaghy ekologiyagha kónil bólmey otyrghandyghy, auyzsugha nemqúrayly qaraytyndyghy t.b. kemshilikteri juyp-shayyp ketetindey. Qansha degenmen alpauyttyng aty - alpauyt qoy. Sondyqtan ol kózdegen maqsaty ýshin jolyndaghy qarsylastardyng bәrin jer qaptyryp ketuge dayyn.

Qazaqshagha audarar bolsaq, «Baylyq Qúdayy» degen maghynany bildiretin Lakshmi  bolsa qazaq jerinen erekshe baqyt tapqan ýndis kәsipkeri. Erekshe deytin sebebimiz, qazaq jerine taban tiremes búryn eng bay adamdardyng aldynghy leginen kórine almay jýrgen Mittal myrza ainalasy on jyldyng ishinde aiynan onynan tuyp shygha keldi. Kim tәrizdi ýndis bayshykeshi de bes jyl boyy salyqtan qútyldy. Ol az deseniz, odan keyin tóleuden bas tartqangha úqsaydy. Búghan QR Qarjy ministrligining salyq komiytetining tóraghasy Núrlan Rahmetovtyng «Arselor Mittal Temirtaumen» eki mәrte sotta kezdeskendigi dәlel. Alghashynda ótken jyly Astana qalasynda talap-aryzy sotta qanaghattanarlyq degen baghagha ie bop, arnayy sheshim shyqqanda QR Jogharghy soty ýndis milliarderdi qorghady. Sodan salyq komiyteti Qaraghandy audanaralyq ekonomikalyq sotyna shaghymdandy. Obaly ne kerek, búl sot ta salyqshylardy jaqtap sheshim shyghardy. «Arselor Mittal» kompaniyasy 100 mlrd tengeni salyqqa tóleui kerek!» degen sheshim jer-jerge jaqsylyq habarshysy bop tarap ketti. Mine, osy sәtte, dәlirek aitsaq, ýstimizdegi jyldyng 6 sәuirinde qústay úshyp Lakshmy myrza Temirtaugha jetti. Jergilikti әkim-qaralar ony enbek qauipsizdigi men densaulyq saqtaugha arnalghan konferensiyada, ótken qantarda 30 shahterdi jer jastandyrghan «Abay» shahtasynda saryla kýtkenmen, kelmedi. Úyalghannan aitqan boluy kerek, kómir departamenti basshylary «Lakshmy qatty auyryp, auruhanagha týsti» dep aqtala sóiledi. Al ertenine Lakshmiyding 100 mlrd tengesining taghdyry sheshiluge tiyis bolatyn! Qaraghandylyqtar 7 sәuirdi asygha kýtti. Alayda oblystyq sottyng qadaghalau alqasy mәjilisti keyinge qaldyrdy. Sodan syrghiy-syrghy kele bir ay ótkende sot qorytyndysy Lakshmy Mittaldyng paydasyna sheshildi. Bizding salyqshylardyng zandy jolmen sotqa jýgingendigi qúr dauryqpa, qúr aiqay boldy da qaldy.

Obaly ne kerek, Kim myrza Jezqazghan men Sәtbaev qalalarynyng túrghyndaryna kóp jәrdem berip keledi. Kommunaldyq tólem degeniniz osydan on jyl búrynghy qalpynan ainyghan joq. Balhash qalasynda Qazaqstanda túnghysh ret kýkirt angidriydin tútyp qalatyn seh ashu ýshin jantalasyp jatyr. Aghybay batyrymyzgha eskertkish ornatyp berdi. Qayyrymdylyghy az emes. Al «Arselor Mittal Temirtau» yaghny Mittal myrza Temirtau qalasynyng ekologiyasyna, metallurgter men shahterlerding әleumettik jaghdayyna oblysqa әkim bop Núrlan Nyghmatulin kelgenge deyin esh kónil bólgen emes. Núrlan Zayrollaúly ýndis bayyn qanday jolmen qysqandyghyn qaydam, «seng ornynan qozghalghanday». Rasynda Temirtaudaghy aua tazalyghy esh syn kótermeydi. Shahtalardyng tehnikalyq bazasynyng 70 prosenti eski-qúsqy ekendigin QR Bas prokuraturasynyng komissiyasy anyqtap berdi.

Eng masqarasy sol, «Arselor Mittal» kompaniyasy kelgeli beri, yaghny 1996 jyldan beri 179 shahter qúrban bolyp, 350 shahter mýgedek bop qalghan. Jyl sayyn qúiyp jatqan investisiyasy da mardymsyz. Qazaqsha aitar bolsaq, shahtalardaghy tehnikalyq qauipsizdik jaghdayyna esh mәn berilmegen.     Qysqasy, Nyghmatulin bastaghan eline jany ashityn azamattar( sirә, Elbasynan bata alghan bolulary kerek - red.) Lakshmiyinizge «Ne jaghdaydy týzeysiz, ne ketesiz» degen ýkim shyghardy. Ýndister de baylyqtyng mol keninen airylmaudy maqsat tútqan boluy kerek,  BAQ ókilderi arqyly «Arselor Mittal Temirtau» kompaniyasy metallurgiya men kómir ónerkәsibindegi jaghdaydy qalpyna keltiru ýshin 1 mlrd AQSh dollaryn bóletin boldy» dep sýiinshi súratty.

Álemdegi ýsh kenishting biri «Shúbarkóldi» jekemenshigine iyelenip alghan Mashkevich myrza ghana «Sen tiymesen, men tiymen...» degendey aulaqta jýr. Ótken jyly Qaraghandygha 1 mln AQSh dollaryna tomograf syilaghan edi. Álde, sony ýlken kómekke balap jýr me? 1985 jyly Shúbarkól ashylghanda Teniz audany halqy «jerimizden telegey tenizdey baylyq tabyldy. Endi halimiz jaqsarar» dep bórkin aspangha atyp edi. Oligarh Mashkevich búl kýnderi tenizdikterdi tanymaydy. Qúddy bir kenish onyng ata-babasynan syigha qaldyrylghan múra siyaqty. 30 shaqyrym jerdegi Úlytau audanynyng suyn iship otyrghanymen, salyq tóleudi úmytqan. Ony aitasyz, ken orny manyndaghy qazaq auylyna auyzsu bermey zar qaqtyrghan.

Alpauyttar nege tayrandap jýr deysizder? Olardy basymyzgha shygharyp jibergen óz ýkimetimiz eken. Lakshmy myrzagha salyq tólemediniz dep aiyptap otyrghan komiytet bizding memleketimizding Konstitusiyasy men zandaryna sýienip otyr. Alayda alpauyt pen ýkimet arasyndaghy kelisim-shartta salyq mәselesi basqasha, yaghny bizding zanymyzdan bólek sheshilgen kórinedi.

Toqeteri, qazaqtyng yrysy auzynan jyrylyp, sheteldik bayshykeshting qaltasyn qampaytyp jatyr!

Endi aitar sóz de qalmaghanday...

«qogam.kz» cayty

Týpnúsqadaghy taqyryp: «Qazaq óz elinde nege bay emes? Nemese investorlar qazaqtyng kósegesin kógerte me?»

 

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2187
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2580
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2496
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1679