Seysenbi, 21 Mamyr 2024
Janalyqtar 5632 0 pikir 8 Qantar, 2011 saghat 08:45

Babash Ábilqasymov. Shoqan men Shahmardan jәne «Týrkistan uәlayaty» gazeti

Biyl qazaqtyng mandayyna bitken birtuar ghalymy, dýniyejýzine aty mәshhýr jihankez Shoqan Uәlihanovtyng tughanyna - 175 jyl, onyng kishi tústasy, iydeyalas serigi Shahmardan Ibragimov­ting tughanyna - 170 jyl, ol shygharghan alghashqy qazaq tilindegi «Týrkistan uәlayaty gazetine» 140 jyl tolyp otyr. Búl ýsh datany qatar әngimeleuimizding negizgi sebebi - olardyng bir-birimen tyghyz baylanystylyghy.
Shoqan turaly, onyng ghylymy múrasy jayynda jazylghan enbekter az emes, әli de jazylyp jatyr. Al alghashqy qazaq gazeti men onyng shygharushysy Shahmardan turaly әr jyldary ghylymy jinaqtarda jaryq kórgen biren-saran maqalalar bolmasa, jalpy qalyng oqyrmangha arnalghan enbekter kemde-kem. Sondyqtan olardyng aituly datalaryn paydalanyp, negizinen, atalmysh gazet pen onyng redaktory Sh.M.Ibragimov turaly jәne Shahmardannyng Shoqanmen araqatynasy jayynda óz biletinimizdi tilge tiyek etudi jón kórdik.
Eng aldymen, sóz etkeli otyrghan mәselege baruymyzdyng tarihyna qysqasha toqtala keteyik.Qazaq KSR Ghylym akademiyasy qúramyndaghy Til bilimi ins­tituty óz aldyna shanyraq kótergen 1961 jyly institutqa aspirant bolyp qabyldanghannan keyin bolashaq jazar dissertasiyamnyng taqyryby sóz bolghanda, institut diyrektory, akademik Ismet Kenesbaev mening til tarihy salasy boyynsha alynghanymdy, óz oilap jýrgen taqyrybym - «Ybyray Altynsarin shygharmalarynyng tili» ekendigin bilgennen keyin mening oiyma kelmegen eki úsynys jasady.

Biyl qazaqtyng mandayyna bitken birtuar ghalymy, dýniyejýzine aty mәshhýr jihankez Shoqan Uәlihanovtyng tughanyna - 175 jyl, onyng kishi tústasy, iydeyalas serigi Shahmardan Ibragimov­ting tughanyna - 170 jyl, ol shygharghan alghashqy qazaq tilindegi «Týrkistan uәlayaty gazetine» 140 jyl tolyp otyr. Búl ýsh datany qatar әngimeleuimizding negizgi sebebi - olardyng bir-birimen tyghyz baylanystylyghy.
Shoqan turaly, onyng ghylymy múrasy jayynda jazylghan enbekter az emes, әli de jazylyp jatyr. Al alghashqy qazaq gazeti men onyng shygharushysy Shahmardan turaly әr jyldary ghylymy jinaqtarda jaryq kórgen biren-saran maqalalar bolmasa, jalpy qalyng oqyrmangha arnalghan enbekter kemde-kem. Sondyqtan olardyng aituly datalaryn paydalanyp, negizinen, atalmysh gazet pen onyng redaktory Sh.M.Ibragimov turaly jәne Shahmardannyng Shoqanmen araqatynasy jayynda óz biletinimizdi tilge tiyek etudi jón kórdik.
Eng aldymen, sóz etkeli otyrghan mәselege baruymyzdyng tarihyna qysqasha toqtala keteyik.Qazaq KSR Ghylym akademiyasy qúramyndaghy Til bilimi ins­tituty óz aldyna shanyraq kótergen 1961 jyly institutqa aspirant bolyp qabyldanghannan keyin bolashaq jazar dissertasiyamnyng taqyryby sóz bolghanda, institut diyrektory, akademik Ismet Kenesbaev mening til tarihy salasy boyynsha alynghanymdy, óz oilap jýrgen taqyrybym - «Ybyray Altynsarin shygharmalarynyng tili» ekendigin bilgennen keyin mening oiyma kelmegen eki úsynys jasady.

Birinshiden, maghan taqyryp etip alghashqy, qazaq tilindegi gazet «Dala uәlayatynyn» tilin zertteudi dúrys kóretinin aitsa, ekinshiden, ghylymy jetekshim retinde Qyrghyz KSR GhA-nyng akademiygi, belgili týrkitanushy-ghalym I.A.Batmanovty úsyndy. Shynymdy aitsam, búl aitqandary kónilime qonghan joq, óitkeni atalghan gazetti de, I.A.Batmanovty da birinshi ret estip otyrmyn. Biraq ol kisige qarsy shygha almadym. Sóitip, men baspasóz tilining zertteushisi boluyma tura keldi.
Uaqytynda dissertasiyamdy qorghap bolghan kezde men tilin zerttegen «Dala uә­layatynyng gazeti» qazaq tilindegi alghashqy gazet emestigi, odan búryn da qazaq tilinde gazet shyqqany turaly aqparat tarady. Endi mening sol gazetti tauyp, onyng til ereksheligin zertteuim kerek boldy. Ol gazet tigindi­sin izdep jýrip, Peterburgtegi Saltykov-Shedrin atyndaghy kitaphana qorynan taptym.
1868-69 jyldardaghy qyr oblystaryn basqaru jónindegi uaqytsha erejelerge sәikes búl tústa Qazaqstan aumaghy ýsh general-gubernatorgha baghyndy. Oral jәne Torghay oblystary Orynbor general-gubernatoryna, Aqmola jәne Semey oblys­tary Batys Sibir general-gubernatoryna, al Jetisu jәne Syrdariya oblystary Týrkistan general-gubernatoryna baghynyshty boldy. Mine, atalghan gazet 1870 jyly Týrkistan general-gubernatory K.P.Kaufmannyng úsynysymen orys, ózbek jәne qazaq tilderinde, orysshasy «Turkestanskie vedomostiy», ózbek, qazaq tilderindegisi soghan qosymsha retinde «Týrkistan uәlayatynyng gazeti» degen atpen 13 jyl boyyna Tashkende shyghyp túrghan eken.
Gazetting birinshi nómirinde basylghan «mәlimnamada»: «Týrkistan general-guber­natorynyng búiryghy boyynsha ýshbu aidan bastalyp Týrkistan gazeti shyghady. Osy gazetterde júrtqa mәlim bolmaq ýshin general-gubernatordyng әrtýrli búiryghy jazylar jәne jana habarlar, sauda taqyrypty jazylar jәne Tashkentte ua ózge shaharlarda bolghan әrtýrli sózder ua habarlar jazylar. Búl gazet orysshadan basqa sartsha qazaqtargha kerektisi qazaqsha bolyp jazylar» delingen.
Alghashqy habarlamada «Týrkistan vedomstvolaryna» qosymsha jәne onyng audarmasy retinde shyghady delingenimen, kóp úzamay-aq ol óz aldyna jeke gazet retinde shyghyp túrghanyn kóremiz.
Ony keyinnen «Týrkistan uәlayaty gazetinin» ózbekshe basylymynyng redaktory bolghan, belgili shyghystanushy N.P.Ostroumovtyng myna sózi de dәleldey alady: «Atalghan «Qosymsha» («Týrkistan uәlayaty gazetin» aityp otyr. - B.Á.) «Týrkistan vedomstvolarynyn» redaksiyasyna qarajat jaghynan bolmasa, basqa eshqanday qatysy bolghan joq. Osy jaghdayda ol 13 jyl boyy, 1883 jylgha deyin shyghyp túrdy. Gazetting shygharushysy - basynda general-gubernatordyng tilmashy Ibragimov, al keyin general-gubernator kanselyariyasynyng tilmashy Chanyshev boldy... 1883 jyldyng basynan bastap Týrkistan general-gubernatory general-leytenant Chernyaevting búiryghymen gazet redaksiyasyn basqaru maghan tapsyryldy. Sonymen birge ony qyrghyz (qazaq - B.Á.) tilinde shygharu toqtatylyp, ol sart (ózbek - B.Á.) tilinde júmasyna bir ret shyghatyn shaghyn gazetke ainalady» (Ostroumov N.P. Sarty. Tashkent, 1890. S. 127).
Gazetting aiyna 4 nómiri (ekeui qazaqsha, ekeui ózbekshe) shyghyp túruy josparlanghan, negizinen, búl tәrtip saqtalghan.
General-gubernatordyng búiryghymen gazetti ózbek, qazaq tilderinde shygharu ózining tilmashy Shahmardan Miryasovich Ibragimovke tapsyrylady jәne ony shygharu ýshin aiyna 150 som qarjy bólinedi.
Gazet Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen (Aqmoladan, Almatydan, Kókshetaudan, Semeyden, Ishki Ordadan, Shymkentten, Áulieatadan, Orynbordan, Troiskiden, Peterburgten) habarlar basyp túrghan jәne osy qalalardan gazetti aldyryp oqushylar da bolghan. Mәselen, gazetting 1877 jylghy 3-nómirinde Semey qalasynyng túrghyny Sýleymen degenning redaksiyagha joldaghan haty basylghan. Ol ózining hatynda: «Jaqynda bir ýlken jiyn bolyp edi, búl jiynda sizding gazetti oqydyq. Kónilimizge jaqty... Sizding gazetti sheshen moldamyz qolyna alyp, ózimizding qazaq tilinde oqyp jibergen son, biz sol jerde jiylyp otyryp, biz qazaqty bir júrt bilip, bizding tilimizde gazet bastyrghany ýshin general-gubernator Kaufmangha tәniri jarylqasyn aittyq» dep jazady. Búdan biz, birinshiden, últtyq baspasózding halyqqa qanday әseri bolghanyn bayqasaq, ekinshiden, onyng tilining taza halyqtyq bolghanyn da angharamyz.
Gazetting dәl tirajy bizge mәlim emes. Tek gazetting 1877 jylghy 6-nómirinde onyng ózbek tilindegisin - 440, qazaq tilindegisin 240 adam jazdyryp alatyndyghy habarlanypty. Búl, әriyne, az. Asylynda, búryn-sondy gazetke jazylu degendi kórmek týgil, estimegen, jappay sauatsyz halyqqa búl jaghday tosyn qúbylys bolghangha úqsaydy. Sol sebepten de redaksiya oqtyn-oqtyn gazetke jazylu turaly habarlama jariyalap otyrghan.
Sonday habarlamanyng bireuinde bylay dep jazylypty: «Týrkistan general-gubernatorynyng búirúghy boyynsha Tashkend shaharynda Týrkistan gazeti chyghady // gazet alúb túrmaqdy tilegen adam bir jylgha eki som otúz tiyin tóleydi // aqchalaryn Týrkistan ga­zetining atyna Tashkendke pochta mynan ji­bersýn // qay shaharda da bolmasa qay bo­­lúsda, qay aulylda kimge jetkýzýb beruini qat­qa anúq qylúb jazsún» (1870, 12 IX, № 3).
Gazet ózining ýkimet bekitip bergen baghdarlamasy boyynsha jergilikti halyqtargha qatysty Týrkistan general-gubernatory men oblystyq әskery guber­natorlardyng búiryqtaryn, sot oryndarynyng sheshimderin, sauda habarlaryn, jergilikti halyqty qyzyqtyratyn Resey jәne basqa memleketterding ómirinde kezdesetin keybir oqighalardy, sharuashylyq janalyqtaryn keninen jazyp otyrdy. Alayda gazet jýre kele búl baghdarlamadan edәuir tysqary shyghyp, qazaq halqynyng mәdeniyetine, tarihyna, әdebiyetine qatysty materialdardy da jii jariyalap otyrghanyn kóremiz. Gazet betinen biz әrtýrli sauda, sharuashylyq habarlarymen qatar, halyqqa paydaly medisinalyq, veterinarlyq kenesterdi, jaratylys qúbylystaryn (kýn tútylu, jer silkinu, janbyr men túman, nayzaghay, t.b.) ghylymy negizde týsindiruge arnalghan maqalalardy, sharmen aspangha úshu, Magellan sayahaty, telegraf arqyly sóilesu siyaqty ghylym men tehnika janalyqtaryn oqy alamyz. Qazaq jerindegi otarshyldyq ezuge qarsy shyqqan 1869 jylghy Orynbor qazaqtarynyn, 1870 jylghy Manghystau qazaqtarynyn, sonday-aq Ile boyyndaghy kóterilister jayynda maqalalar basylghan. Sonymen qatar gazette qazaq arasyndaghy el basqaru jayy, janadan ashylghan mektep, medrese, salyna bastaghan temirjol qúrylysy; pochta baylanysy siyaqty mәseleler jii sóz bolady. «Myng bir týn» ertegisi, orys-týrik soghysy turaly habar, Babajanov Qojasalyq jinap bastyrghan qazaq maqaldary gazetting birneshe nómirine basylghan.
Gazet betinen aghartushylyq iydeyany nasihattaytyn maqalalargha keng oryn berilgen. Shoqan Uәlihanov pen onyng ziraty turaly alghashqy derekterdi osy gazet betinen kezdestiremiz. Gazetting 1870 jylghy 3-nómirinde basylghan maqalada Týrkistan general-gubernatory Kaufmannyng Sho­qan­nyng Altynemeldegi molasyn baryp kórgendigi, onyng halqyna abyroyly, ýlken ghalym ekendigi, molasynyng kýidirgen kirpishten jasalsa da, búzyla bastaghany, al aghash esikke jazylghan sózder mýldem óship ketkeni, sondyqtan Kaufmannyng Shoqan basyna qoyatyn qúlpytasty Almatydaghy ústagha tez uaqytta jasaugha búiryq bergeni jazylghan.
Gazette qazaqtyng últtyq oiyndary, júmbaq aitysuy siyaqty dәstýrleri sóz bolyp, qazaqtyng Mәdeliqoja, Orynbay, Dosanbay siyaqty aqyndarynyng ólenderi men qaraqalpaq aqyny Ájniyaz ben Menesh qyzdyng aitysy basylghan.
Gazet qazaq tili jóninen әdeyi maqala jariyalamaghanymen, onyng betinen qazaq tilin taza saqtaugha shaqyrghan, ózbek, tatar sózderin aralastyryp óleng shygharghan, kitap jazghan adamdardy synaghan maqalalar­dy kezdestiruge bolady.
Mәselen, gazetting 1876 jylghy 29-nómirinde Qazanda basylghan «Qoja Ghafan ua hәm Sәduaqas» degen qissanyng tili sóz bolady. Búl kitaptyng «Qazaqsha delingenimen sózining kóbi noghaysha» ekenin aityp, mysaldar keltiredi. «Tal» dep jazatúghyn jerge «dal» dep, «molda» degenning ornyna «molla», «depti» degenge «tibti» dep jazylghan. Nemese «Basyra degen shaharda jamaghatlar bir ýlken dәuletli bay bolghan ekenlәr» dep qazaq aitpaydy, - dep kórsetedi avtor. «Tegi, qazaq tilinde jazylghany ras, kóshirgende bir noghaydyng qolyna týsip, so noghay búzyp, noghaysha qylyp jazyp shygharghan dep oilaymyz. Noghay bolghanda da, Qazan noghayynyng tiline úqsamaydy, Tobyl noghayynyng tiline kelinkireydi» dep qorytady. Aqyr ayaghynda «búl qissany oqyghan adam qazaq tili osy dep oilasa kerek, qazaq tili qanday jarasyp, bir-birine jabysyp túrghanyn bilginiz kelse, bir-eki sóz jazalyq», - dep Orynbay aqynnyng óleninen ýzindi beredi.
Endi bir maqalada (1878, №3) gazetke jibergen bir óleng turaly «búl óleng tәuir jazylghan bolsa da, ishinde qazaq týsine almaytúghyn sarttyng tilimynan jazghan sózi kób eken. Biz qolymyzdan kelgenshe biraz «ayghay» degen sózding ornyna «shauhúm» dep jazghan sózderindey tilin týzetip, ólenshining súrauy boyynsha gazetimizge basyp shyghardyq», - dep jazady. Maqala avtory: «Osy kýnde qazaqtyng ólenshileri qazaq tilin qoyyp, sarttyng tilin qosyp óleng shygharatúghyn bolypty. Sóitip, qazaqtyng óz tilimynan jazylmaghan óleni qazaq ólenine úqsap, bir-birine úqsasyp, qyzyq bolmaydy», - dep qynjylady.
Búl pikirlerge qaraghanda jәne gazet tiline lingvistikalyq taldau jasaghanda, gazet redaksiyasynyng shamalary kelgenshe ony taza qazaq tilinde shygharugha tyrysqanyn kóremiz. Shynynda da, gazet tili odan 18 jyl keyin shyqqan «Dala uәlayaty gazetinin» tilinen әldeqayda taza, týrki әdeby tili әseri mýldem az deuge bolady. Onyng sebebin, eng aldymen, gazetti qazaqsha shygharushy Shahmardan Ibragimovting erekshe sinirgen enbeginen dep baghalauymyz kerek. Óitkeni gazetting songhy jyldarynda, atap aitsaq, Ibragimovterding ketip, redaktor bolyp Chanyshevting bekitiluimen baylanysty onyng tiline tatar tili elementi kire bastaghanyn kóremiz. Jalpy alghanda, «Týrkistan uәlayaty gazetinin» tili sol kezdegi qazaqtyng auyzeki sóileu tiline óte jaqyn.
Belgili shyghys zertteushisi N.P.Os­t­roumov «Týrkistan uәlayatynyng gazetin» óz kezinde birinshi Petr shyghartqan «Vedomstvolarmen» salystyryp, ol Resey ýshin qanday ról atqarghan bolsa, Orta Aziya halyqtarynyng mәdeny ómirinde «Týrkistan uәlayatynyng gazeti» de sonday ról atqardy degen tújyrym jasaghan (Ostroumov N.P. Sarty. Tashkent, 1890. S. 127).
Shyndyghynda da, ana tilimizdegi alghashqy gazetting qazaq halqyn orys, qala berdi, Batys Europa mәdeniyetine jaqyndastyruda, ony progreske bastauda eleuli ról atqarghany kýmәnsiz. Gazetting qazaqtyng sóileu tilining jazba әdeby tilge ainalu ýrdisinde de sinirgen qyzmeti úshan-teniz.
Endi Ibragimovterding kim ekendigi jәne olardyng tuystyq qatynasy, qaysysy qanday júmys atqardy degen mәselelerge toqtalayyq. Óitkeni búl turaly zertteushi­ler arasynda týrli pikirler kóp.
Jalpy, revolusiya aldyndaghy resmy isqaghazdary men baspasózde familiyagha qosa óz aty men әkesining atyn, tipti inisialyn jazu tәjiriybesi óte siyrek kezdesedi. Ibragimovter turaly materialdarda da kóp jaghdayda tek «Ibragimov» degen jalghyz familiya ghana kezdesedi. Ángime bolyp otyrghan Ibragimovterding inisialdary da «Sh.M.» bolghandyqtan (biri - Shahmardan Miryasovich, ekinshisi - Shahmúrat Mirya­sovich), birin-birine shatastyru jii úshyraghan. Sondyqtan birin ekinshisinen aiyru ýshin nemese aitugha jenil bolu ýshin sol tústaghy oryssha әdebiyetterde olardyng birine I.I. (Ivan Ivanovich), ekinshisine IY.F. (Ivan Fedorovich) degen inisial qosu deregi de bolghan. Onyng ýstine aghayyndy Ibragimovterding ómirbayandary da tym úqsas bolyp keledi. Ekeui de kadet korpusynda oqyp, ony bitirmey tastap ketken, ekeui de Týrkistan general-gubernatorynyng qolastynda tilmashtyq qyzmet atqarghan, ekeui de әr kez «Týrkistan uәlayaty gazetinin» redaktorlyq qyzmetinde bolghan. Qújattardy salystyra otyryp, Ibragimovterding kóptegen qújattarda aty-jónderining tolyq jazylmauy nemese keyde oryssha inisial qoyyluy da zertteushiler­di әbden shatastyryp bolghangha úqsaydy. Ta­tar zertteushisi A.G.Karimullin 1871 j. shyq­qan «U istokov tatarskoy knigi» degen kitabyn­da «Qosymshanyn» («Týrkistan uәlayaty gazetin» aityp otyr - B.Á.) ózbek, qazaq tilderin­degi alghashqy redaktory Sh.Ibragimovting әkesi I.Ibragimov bolghan» degendi aitady. Búl pikir «Týrkistan vedomstvolarynda» 1881 j. 10 aqpanda jariyalanghan Shah­múrat Ibragimov turaly nekrologtyng ne­gizinde aitylyp otyr. Onda «Shahmúrat I.I.IYb­ragimov joqta «Týrkistan uәlayaty gazetin» redaksiyalaydy» dep jazylghan. Búl arada gazetting I.Ibragimov dep otyrghany - Shahmardan Ibragimov. Búl jansaqtyq Shoqan Uәlihanovtyng 1986 jyly jaryq kórgen 5 tomdyq shygharmalar jinaghynda da oryn alghan. Onda Shahmardan da, Shahmúrat ta emes, «Ibragimov Ishmurat Mirasovich» dep berilgen. Tanghaldyratyn jay - ekeuining jogharyda sóz bolghan anketalarynyng o bastan shatastyrylyp toltyryluy. Búl jaghday ózderining kózderining tirisinde de anyqtalmay, biraz qiyndyqtar keltirgenge úqsaydy, óitkeni 1882 jyly Shahmardan otstavkagha shyghar tústa general-gubernator kensesining Ibragimovter júmys istegen jergilikti jerlerden olardyng qaysysy qay júmysta bolghanyn anyqtaytyn qosymsha qújattar súratqan jedelhattardyng kó­shir­meleri Ózbek KSR-i Memlekettik múraghatynda saqtalghan.
Revolusiyagha deyingi qazaq baspasózi tilin zertteu ýstinde búrynnan belgili derekterge qosymsha Ózbek KSR-i Memlekettik múraghatynda, Mәskeudegi Syrtqy ister miy­nistrligining múraghatynda saqtalghan jogharydaghy mәselelerge qatysty qújat­tarmen tolyghyraq tanysuymyzgha mýmkindik tudy. Solardy paydalana otyryp, aghayyndy Ibragimovter jayyndaghy óz pikirimizdi ortagha saludy jón kórdik.
Birinshi derek - Shahmúrattyng 1881 jyly qaytys boluymen baylanysty «Turkestanskie vedomostiy», «Týrkistan uәlayaty gazetterinde» jariyalanghan mynaqyptar (qazanamalar). Alghashqy gazetting 1881 jylghy 10 aqpandaghy nómirinde «3 aqpanda Tashkent qalasynda nadvornyy sovetnik Fedorovich (Shagimurat Miryasovich) Ibragimovting qaytys bolghany» habarlanyp, onyng Tashkenttegi qyzmetining 1870 jyly oblystyq basqarmada audarmashylyqtan bastalghany, I.I.Ibragimov joqta onyng ornyna «Týrkistan uәlayaty gazetinin» redaktory qyzmetin atqarghany, aqyrynda 1879 j. Týrkistan general-gubernatory basqarmasy janyndaghy ózbek, qazaq, parsy tilderi boyynsha audarmashylyqqa bekitilgeni jazylghan. Maqala avtory - «Turkestanskie vedomosti» gazetining redaktory N.Maev. Onyng búl gazetting ashyluynan bastap redaktor ekenin jәne «Týrkistan uәlayaty gazetinin» o basta jogharydaghy gazetke «qosymsha» bolyp shyqqanyn eskersek, N.Maevtyng Ibragimovtermen jaqsy tanys bolghanyna kýmәn keltiruge bolmaydy, sondyqtan onyng Ibragimovterdi birin-birine shatastyruy mýmkin emes.
Ibragimovterding ózderi kezektesip redaktor bolghan «Týrkistan uәlayaty gazetinin» sol jylghy 21 aqpanyndaghy nómirindegi mynaqypta bylay delingen (Gazetke shy­gharushy retinde Shahmardan qol qoyghan): «Týrkistan general-gubernatorynyng tilmashy Shahmúrad Miras balasy Ibragimov bir ay nauqas bolyb jatyb ýchinchi fevralda dýniyeden kóshti. Shahmúrad kób jaqsy tura adam edi, jasy qyryq ýshke jana kelip edi».
Búl maqalalar Shahmúrattyng Tashkentke 1870 j. kelgenin, «Týrkistan uәlayaty gazetin» inisi joq kezderde ghana redaksiyalaghanyn, 1879 jyldan general-gubernator tilmashy qyzmetine bekitilgenin aighaqtaydy. Sonda qazaq halqy jayly etnografiyalyq maqalalar jazghan, Shoqannyng dosy bolghan, әrtýrli diplomatiyalyq júmystar atqarghan jәne «Týrkistan uәlayaty gazetinin» negizgi redaktory bolghan, alghashqy formulyarda kórsetilgendey, Shahmúrat emes, onyng inisi Shahmardan bolyp shyghady.
Kelesi bir kónil audaratyn derek, Ibragimovterding otbasylyq jaghdayymen baylanysty. Jogharyda E.Masanov keltir­gen, 1869 jylghy Shahmardangha toltyrylghan formulyarda onyng әieli (Chanyshevting qyzy Omygýl Osmandiyarova), 3 balasy bolghany jazylghan, al, kerisinshe, 1863 jyly Shah­múratqa toltyrylghan formulyarda ol boydaq dep kórsetilgen. Ózbek KSR-ning Memlekettik múraghatynda Ibragimovting qyzy Biybirәbigha Arslanovanyng (kýieuining familiyasynda) «Ákem Shahmúrat Ibragimov general fon Kaufmannyng qaramaghyndaghy audarmashy bolyp, nemere agham Ibragimov Shahmar­dan diplomatiyalyq qyzmet atqarghan» dey kelip, solardyng poslujnoy spisokterinen kóshirme berudi súraydy (I qor, 28-tirkeu, 1366-is). Búdan da biz Ibragimovterding balalary bolghany - Shahmúrat ta, balasy joghy - Shahmardan ekenin kóremiz. Sol múraghatta saqtalghan taghy bir qújatta, yaghny Shahmardan Ibragimovting zeynetkerlikke shyghuymen baylanysty 1881 jyldyng aya­ghynda (aghasy Shahmúrat qaytys bolghannan keyin) G.A.Kolpakovskiy atyna jazghan ótinishinde: «Maghan taghayyndalghan pensiya (jylyna 500 som) mening jeke basym ýshin azdyq etpegen bolar edi, biraq búl soma aghamnan mening qamqorlyghymda qalghan ýlken otbasyn asyrauym ýshin tipti de jetkiliksiz» dep kórsetedi. Búghan qaraghanda da, Shahmardannyng óz otbasy bolmaghanyn, aityp otyrghany - aghasy Shahmúrattyng otbasy ekenin bayqau qiyn emes. Sol istegi Ibragimovting attestatynda: «Ibragimov (Shahmardandy aityp otyr. - B.Á.)» 1840 jyly dvoryan otbasynda tughan, Sibir kadet korpusynda oqyp, anasynyng súrauymen bitirmey ketken. Qasymov saudageri Yahiya Bakiyevting qyzy Ghaynikamalgha ýilenip, 1880 jyly odan ajyrasqan, balasy joq», - dep jazylghan (Ózbek KSR Memleket múraghaty. 1-tizim, 2171-is).
Sonda әieli men 3 balasy bar Shah­mardan bolmay, Shahmúrat bolyp shyghady. Shahmúrattyng әieli - Omygýl de, Shah­mardannyng әieli - Ghaynikamal bolady. Búl derek te alghashqy formulyardyng qate toltyrylghanyn bayqatsa kerek.
Ibragimovterding tughan jeri, últy ja­yynda qyzmet baby tiziminde de, taghy basqa resmy qújattarda de aitylmaydy. Bir ghana qújatta (Ibragimovting 1868 j. toltyrylghan formulyar tizimde) «Orynbor guberniyasyndaghy әskery dvoryan otbasynan» dep jazylghan. Olardyng últy turaly әr zertteushi әrtýrli pikir aityp jýr. 1878 jyly Orys geografiya qoghamynyng jazbalarynyng VIII tomynda kózi tirisinde jariyalanghan Sh.M.Ibragimovting «Qyrghyz soty jayyn­da zametka» degen maqalasyna jazghan re­daktordyng eskertpesinde ony «Týrkistan general-gubernatorynyng tilmashy, bilimdi bashqyr» dep tanystyrady. Al 1912 j. shyqqan A.IY.Dobrosmyslovtyng «Tashkent­ting ótkeni men býgingisi» atalatyn kitabyn­da «Týrkistan uәlayaty gazetinin» alghashqy redaktory bolyp 1870 jylghy 1 aprelide tatar, general-gubernatordyng tilmashy, to­lyq stat kenesshisi Shagiymúrad Miryasovich Ibragimov... taghayyndaldy dep kórsetilgen. Mine, osy kitapqa sýienip, odan keyingi zert­teushiler (T.Ernazarov, A.G.Karimullin t.b.) Ibragimovterding «últy - tatar» dep jazady. Ibragimovter jayynda kóp múraghat derekterin jighan E.A.Masanov jogharyda atalghan maqalasynda prof. M.IY.Fetisovting «Qazaq publisistikasynyng tuuy» (1961) degen kitabyndaghy «Ibragimovting últy - qazaq» degenine qarsy shygha otyryp, ony bashqyr dep senimdi týrde jazghan edi.
Bizdinshe de, Ibragimovterding bashqyr ekeni dúrysqa keletin tәrizdi. Óitkeni olardyng óz kózderi tirisinde jaryq kór­gen maqalanyng alghysózi retindegi redaktor eskertpesine senbeske dәlelimiz joq. Al A.IY.Dobrosmyslovtyng Ibragimovter qaytys bolghannan 20-30 jylday keyin shyq­qan kitabyna kelsek, onda avtor IYb­ragimovterding últy jóninen jansaqtyq jiberui әbden mýmkin ghoy dep oilaymyz.
Shahmúrattyng tughan jyly jóninde de jansaqtyq ketken siyaqty. Óitkeni jo­gharyda sóz bolghan «Týrkistan uәlayaty ga­zetinde» jariyalanghan qazanamada onyng qaytys bolghanda jasynyng 43-te ekeni kór­setilgen. Búghan qaraghanda, ol alghashqy formulyardaghyday, 1841 jyly tughan bolmay, 1838 jyly tughangha úqsaydy, onda ol Shahmardannan 2-3 jas ýlken bolady. Búl derekting qisyndy jeri bar. Eger Shahmúrat 1941 jyly tughan bolsa, 1854 jyly oqudy tastap, polisiyagha júmysqa kirgende nebәri 13-14 jastaghy bala bolady, ol jasta onday jauapty júmysqa alynuy ekitalay. Al Shahmardangha kelsek, ol keyingi qújattarda kórsetilgendey, 1840 jyly tughan bolsa, 1856 jyly 16 jasynda súltangha hatshy boluy әbden mýmkin dep oilaymyz.
Endi gazetting redaktorlyghynda qaysysy qanday enbek etti degenge keleyik. Óitkeni búl jóninde de zertteushiler arasynda әrtýrli pikir bar. «Týrkistan uәlayaty gazetinin» qazaqsha nómirlerin týgel paraq­tap shyqqandaghy bayqaghanymyz, gazetting alghashqy eki jylynda redaktor retinde qol qoyylmaghan, tek «gazet shygharushylar» delingen, tek 1872 jyldyng 12-nómirinen bas­tap «gazet shygharushy Shahmardan Ibragimov» dep qol qoya bastaghan. Al 1873 jyly 27 aqpannan bastap Shahmardan Ibragimovting Hiua, 1875 jyly Qoqan handyghyna qarsy joryqtargha tilmash retinde qatysuyn, sonday-aq general-gubernator fon Kauf­mannyng әrtýrli issaparlarynda oghan audarmashy retinde eruine baylanysty Tashkentte bolmauyn eskergen jón. 1876 jyldyng 15-nómirinen bastap qaytadan Shahmardan Ibragimov qol qoyady.
Qoryta aitqanda, 12 jylday shyghyp túrghan gazetting 9 jyldan astam uaqytynda ony redaksiyalaghan Shahmardan Ibragimov boldy dep aitugha tolyq negiz bar.
Jogharydaghy derekterdi aiqynday týsetin eng negizgi qújat - Mәskeudegi Syrtqy ister ministrligining múraghatynda saqtalghan «deystviytelinyy statskiy sovetnik Ibragimovting poslujnoy spisogi». Búl qújat Shahmardannyng Jiddege konsuldyq qyzmetke jiberiluine baylanysty 1890 jyldyng 26 mausymynda Shahmardannyng óz qolymen toltyrylghan.
Biraq, bir qyzyghy, múnda da syrtyna «Shagimurad Miryasovich Ibragimov» dep jazylyp, «Shagimuradtan» keyin jaqsha ishinde «Shagimardan» dep jazylghan.
Áriyne, Shahmúrattyng 1881 jyly qay­tys bolghanyn eskersek, múnyn, sóz joq, Shahmardan ekeni kýmәnsiz. Olay bolsa, sol qújattaghy derekterdi keltireyik.
Ibragimov Shahmardan Miryasovich dvoryan semiyasynda 1840 jyly tughan, әieli Qasymov kópesi Yahiya Baqiyevting qyzy Ghaynikamaldan 1880 jyly ajyrasqan, balasy joq, birneshe orden, medalidardyng iyegeri. Odan әri Sh.M.Ibragimovting istegen júmystary sanalghan. Sibir kadet korpusynda oqyp, otbasy jaghdayyna baylanysty oqudan shyghyp ketken (búl arada jyly kórsetilmegen). 1856 jyly Kókshetau okrugtik prikazynda súltannyng hatshysy (pisimovodiyteli) bolyp taghayyndalady. 1863-67 jyldary Omby qazaq mektebinde qazaq tilinen sabaq beredi. 1865 jylghy iili-dekabri ailarynda qazaqtardy basqarudyng bolashaq jobasyn dayyndau maqsatynda el arasyna shyqqan komissiyanyng qúramynda bolady.
1867 jyly Týrkistan general-guber­natory fon Kaufmannyng búiryghymen gubernator mekemesining parsy jәne tatar tilderi boyynsha tilmashy bolyp taghayyndalady. 1868 jyly patsha әske­ri­ning Búhar handyghyna qarsy shabuylyna qatysyp, kezekti shen, nagrada alady. 1870 jyly general-gubernatordyng búi­ryghymen Sh.M.Ibragimovke «Týrkistan ve­domstvolarynyn» ózbek, qazaq tilderinde­gi qosymshasynyn, yaghny «Týrkistan uәlayaty gazetinin» redaktorlyghy tapsyrylady. Arada azdaghan ýzilisterin (issaparda bolghan kezerin) qospaghanda, búl júmysty ol 1881 jyldyng ayaghyna deyin atqarady. 1882 jyldan 1884 jylgha deyin eki jyl (M.G.Chernyaevting general-gubernator bolghan jyldary) ots­tav­kada bolady.
1884 jyly Sh.M.Ibragimov Týrkistan general-gubernatorynyng qaramaghyna qayta shaqyrylyp, әrtýrli diplomatiyalyq tapsyrmalar oryndaydy.
1890 jyly Syrtqy ister ministrligining qaramaghyna alynyp, sol jyldyng ayaghynda Saud Arabiyasyndaghy Jidde qalasyna kon­suldyq qyzmetke jiberiledi. Sol jerde 1891 jyly holera auruynan qaytys bolady.
Shahmardan Ibragimov óz zamanynyng bilimdi, asqan talantty qayratkeri bolghan. Úzaq jyldar jergilikti orys әkimshiligining qolastynda qyzmet etse de, iydeyalyq jaghynan Shoqan Uәlihanovpen ýndes progrestik pikirde bolghan adam.
Ibragimov turaly pikirin súraghan Ober-prokuror Pobedenossevke 1885 jyly jazghan hatynda belgili missioner ghalym, týrkolog N.I.Iliminskiy qúpiya týrde tómendegi­dey minezdeme beredi:
«Ibragimov ótken jyly Peterburgten Qazan arqyly Tashkenge qaytyp bara jatqan jolynda maghan kirip, iltifat kórsetip edi. Aziya tilderining asa bilgiri, isker diplomat retinde marqúm K.P.Kaufmannyng senimine ie bolghanyn búryn da estip edim. Chernyaevting túsynda ólkeden ketip, general Rozenbahtyng keluimen baylanysty Orta Aziyagha qayta oralghan. Onyng adamgershilik jaghy men sayasy baghyty jayynda eshkimnen eshteme estigen emen. Ol birshama boyshan, symbatty, júqa óndi, mәdeniyetti, janyp túrghan adam deuge bolady. Búghan deystviytelinyy statskiy sovetnik shenin qosynyz. Batyl, sheshen, qyzu sóileydi. Bizding qolapaysyz din qyzmetkerlerinen jýreksinui mýmkin. Ol da eshtene emes-au, bir qorqatyn nәrse mynau: Týrkistan ólkelik basqarmasynda úzaq jyldar qyzmet ete jýrip, aqyldy jәne zerdeli adam retinde músylman elderining halyqtary men ýkimetterining egjey-tegjeyin óte jaqsy bilip alghan tәrizdi, tipti býkil dýniyejýzindegi músylman әlemining barlyq tynysyn ózining bes sausaghynday kórip, bilse kerek. Reseydegi, Orta Aziyadaghy, Indiyadaghy jәne qazaq dalasyndaghy kóptegen adamdarmen jýzbe-jýz tanys. Jaman aitpay, jaqsy joq, alda-jalda onyng oiyna panmúsylmandyq iydeya kire qalsa, ony jýzege asyrugha jeterlik bilimi de, odan ózge ruhany qúraldary da óz boyynan tabylary haq. Sonymen birge oryssha tamasha sóiley biletindigimen, progresshil, tipti qajet dese liyberalshyl iydeyalarymen, súnghyla aqsýiektik tәlim-tәrbiyesimen, ózin kimning aldynda bolsyn erkin de batyl, biraq meylinshe inabatty ústay biletindigimen bizding myrzalarymyz ben joghary mәrtebeli basqarma qyzmetkerlerining auzyn ashtyryp, kózin júmdyryp kete alatyny sózsiz» (N.I.Iliminskiyding hatta­ry, Qazan, 1885, 176-177 bb.).
Odan ary N.I.Iliminskiy óz hatynda Shahmardannyng ózi basqaratyn missionerlik júmysqa tartugha kelmeytinin, onday iske búnday adam emes, «oryssha eki sózding basyn qúray almay, kez kelgen stol basshysynyng aldynda qyzaryp túratyn adam» kerek ekenin aitady.
Búghan qaraghanda, Shahmardannyng búra­tana halyqtardy hristian dinine kirgizu, jalpy orystandyru sayasatyna qarsy bolghanyn bayqau qiyn emes.
Sonday-aq búl hattan Shahmardannyng Shyghys halyqtarynyng tili men әdet-ghúrpyn tamasha bilgenin de aiqyn bayqaymyz. Ol shyn mәnindegi poliglot bolghan deuge bolady.
Negizgi júmysy gubernatordyng parsy, týrki halyqtary tilderi boyynsha audarmashylyq bola túryp, aiyna 4 ret shyghatyn qazaq, ózbek tilderindegi gazetti bir ózi (tilshi, әdeby qyzmetker, korrektorsyz) qay jaghynan da minsiz etip shygharyp túru oghan qanshalyqty onay bolmaghanyn kózge elestetuding ózi qiyn. Ásirese, gazet tilining ózge tildik elementterden tazalyghy men qazaq tilining sóz baylyghyn erkin de oryndy paydalanghany erekshe sýisinuge túrarlyq.
Shahmardan Ibragimovting ghalymdyq isteri de aita qalarlyqtay. Shahmardan Ibragimov Orys geografiya qoghamynyng Tashkenttegi bólimshesin, basqasha ait­qanda, «Jaratylystanu, antropologiya jәne etnografiyagha qúmarlardyng Týr­ki­stan­dyq bólimin» 1870 jyly alghash úiym­dastyrushylardyng biri boldy. 1871 jylghy 8 sәuirdegi bólimning mәji­lisinde «Qazaq dalasyndaghy músylman moldalarynyng is-әreketi jayynda» degen taqyrypta bayandama jasaydy. Jalpy, Shahmardan - qazaq túrmysyn, mәdeniyeti men әdet-ghúrpyn, tilin jetik bilgen adam. Onyng «Qazaq halqynyng etnografiyalyq ocherki» (1872), «Qazaq dalasyndaghy moldalar turaly» (1874), «Qazaq túrmysynyng ocherki» (1876), «Qazaq soty turaly zametka» (1878) siyaqty kólemdi ghylymy maqalalary sol tústaghy Orys geografiyalyq qoghamynyng әrtýrli jinaqtarynda (jeke kitapsha bolyp ta) jaryq kóredi jәne óz әriptesteri tarapynan joghary bagha alady. Ózi jinaghan qazaqtyng maqal-mәtelderi men júmbaqtaryn, «Qa­zaq tilindegi keybir termin sózderding tý­sindirmesi» tәrizdi maqalalaryn «Týrkistan vedomstvolarynyn» birneshe nómirinde jariyalaydy.
«Qazaq halqynyng etnografiyalyq ocherki» atalghan jogharydaghy kitaphanasynyng ki­rispesinde Shahmardan Ibragimov bylay dep jazady:
«Ózim arasynda ósip, jii baylanysta bolghan, kórgen sayyn mening ózderine degen shynayy sýiispenshiligimdi arttyrghan, minez-qúlyqtarynan kóptegen jarqyn nyshandar seziletin halyqtyng túrmysy, minezi jәne әdet-ghúrpy jayyndaghy jinaghan materialdarymdy tútastay bir enbekte berudi dúrys kórdim».
Shyndyghynda da, onyng maqalalarynan qazaq halqyna degen meyirimdilik, sýiispen­shilik, onyng taghdyryna jany ashushylyq bayqalyp túrady. «Qazaq dalasyndaghy moldalar turaly» degen maqalasynda:
«Qazaq halqyna moldalardyng tiygizip otyrghan ziyandy әserin oilaghanda, shyn mәnindegi oqu-aghartu isining búghan qarsy túratyn kýnining tezirek keluin tilemeske bolmaydy. Jergilikti orys әkimderining 150 jyldan astam óz bodanynda otyrghan 3 milliongha juyq qazaqtyng taghdyryn oilaytyn uaqyttary әldeqashan jetken siyaqty», - dep jazdy. Sh.Ibragimovting búl pikiri kóp jaghdayda Shoqan Uәlihanovpen ýndesip jatady.
Shahmardan Ibragimov - tek qazaq halqy jayynda ghana emes, týrikmen, ózbek etnografiyasy jayynda da maqalalar jazyp, ózbek tilinde alghash ret 1871 jyly «Ózbek kalendarin» shygharghan adam.
Sh.Ibragimovting Shoqan Uәlihanovpen tanystyghy olardyng Omby kadet korpusynda oqyp jýrgen kezderinen bastalgha­nyn bayqaymyz. Shoqan jas jaghynan Shahmardannan 5-6 jas ýlken, korpustyng songhy klastarynda oqyp jýrse de, 12-13 jasar Shahmardangha aghalyq qamqorlyq jasap jýrgen tәrizdi. Búl tanystyq, qamqorlyq keyin de ýzilmeydi. Jogharyda ai­tylghanday, Shahmardan otbasylyq jagh­dayymen oqudy tastap ketkennen keyin birer jyl ótken song súltannyng hatshysy bolyp, dәl Shoqannyng әkesi Shynghystyng qa­ramaghyna júmysqa kelui, odan әri Ombyda qazaq tilinen sabaq berui kezdeysoq nәrse deuge bolmaydy, osynyng bәrine Sho­qannyng qatysy bolghan deuge tolyq negiz bar. Shoqannyng K.K.Gutkovskiyge jazghan ha­tyndaghy «Ibragimovti bizding prikazgha hatshy etip jiberuge bolmas pa eken?» degen ótinishi de búghan aiqyn dәlel. Keyin Ibragimovterding Týrkistan general-guber­natorynyng qaramaghyna júmysqa auysuyna da Shoqannyng G.A.Kolpakovskiymen jaqsy tanystyghy sebep bolmady ma eken degen oy tuady.
Shahmardannyng 1882 jyly ayaqastynan otstavkagha shyghyp, «Týrkistan uәlayaty gazetinin» redaktorlyghynan da bosatylyp, Peterburgke ketui qaytys bolghan Kauf­mannyng ornyna M.G.Chernyaevting ke­luimen bay­lanysty ekenin eskersek, Cher­nyaev Sh.IYb­ragimovting Shoqanmen ty­ghyz bay­lanysta bolghandyghyn jaqsy bil­gendiginen dep oilaymyz. M.Chernyaevting ke­zinde Shoqanmen arasynda bolghan kiykil­jinning saldary Shahmardangha tiygeni kýmәnsiz. Óitke­ni 1884 jyly M.Chernyaev gubernatorlyq­tan ketip, ornyna N.A.Rozenbah kelisimen, Shahmardan gubernator qaramaghyna qayta shaqyrylyp, әrtýrli diplomatiyalyq qyzmet atqarady.
Shahmardan Ibragimov te Shoqannyng istegen qamqorlyghyna, dostyq kóniline ispen jauap beruge tyrysqan. Shoqan 1861 jyly Peterburgten auylyna oralghanda, Shahmardan ony Kókshetaudan qarsy alyp, birsypyra uaqyt birge bolady. Keyin Shoqannyng alghashqy shygharmalar jinaghyn baspagha dayarlap, shygharuda da kóp enbek etken. Shoqannyng kóptegen qoljazbalary baspagha basar aldynda Shahmardannyng qolymen qayta kóshirilgen. 1904 jyly basylghan Shoqannyng shyghar­malar jinaghynda N.IY.Veselovskiy, G.N.Potaniyn, N.M.Yadrinsevtermen birge Sh.M.Ibragimovting de esteligi jariyalanghan. Onda Shahmardan Shoqannyng Peterbordan auylgha oralghan túsyn, onyng óz auylynda ótkizgen kýnderi jayly tolyq jazghan.
Shoqan men Shahmardan Ibragimovting bir-birine senerliktey dostyq kónilde bolghanyn onyng Shoqan turaly esteligindegi myna bir derekten de kóruge bolady. Shoqan әke-sheshesine renjip, Kókshetaugha, odan әri Ombygha keterinde әkesine úzaq hat jazyp, ony әkesine oqyp berudi Shahmardangha tapsyrady.
Sh.Ibragimovting Shoqannyng Altyne­meldegi ziratyn fon Kaufmanmen birge 1870 jyly kelip kórgenin, ol jayynda «Týrkistan uәlayaty gazeti» betinde eki maqala jariyalanghanyn jogharyda aittyq. Shoqan molasynyng basyna qoyylatyn qazaqsha mәtindi de Shahmardan jazghan. Alayda ol dayyndalghan mәtin tasqa oiylghanda, nege ekeni belgisiz, birsypyra ózgeristerge úshyraghan. Sonday-aq taghy bir ókinishti jaghday - Shoqannyng 1985 jyly jaryq kórgen 5 tomdyq shygharmalar jinaghynda Sh.Ibragimovting Shoqan turaly biz әngime etken maqalasynyng qazaqshasy túrghanda, onyng ózbekshe núsqasy berilipti.
Qoryta aitqanda, Shoqan Uәlihanov bauyrlas bashqyr halqynyng perzenti Shahmardan Ibragimovke qyzmet babynda ghana qamqorlyq jasaumen birge onyng ómirge degen kózqarasynyng progrestik baghytta qalyptasuyna da zor yqpal etkenin kóremiz. Ol - «ózi arasynda ósken» qazaq halqynyng bolashaghyna alandap, mәdeniyeti men bilimining damuyna ýlken ýles qosqan qayratker.
Bizdinshe, Shahmardandy «Shoqannyng dosy» deuden góri onyng iydeyalas serigi nemese izbasary deuimiz jón siyaqty.

Babash Ábilqasymov,
A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi
institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri,
filologiya ghylymdarynyng doktory,
professor, Shoqan Uәlihanov atyndaghy
memlekettik syilyqtyng laureaty

«Ana tili» gazeti

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2199
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2584
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2521
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1684