povesti

Ensep ol kýni búl zymyrangha endi qaytyp týspeytinin bilgen joq. Shay iship shyqty da ystyq qayta, qúdyqtyng basyna keldi. Serikteri shaylanyp bolghansha ainalada shashyrap jatqan shegen tastardy kórdi. Ernek shyng búl aradan ýsh qonyp tórtinshi týnemelikke әzer jetetin jerde. Odan beride tas balasy tabylmaydy. Jylmighan qara súr jazyq. Baysal bay jaylaugha kóshkende qiyalama at joldan shyghady. Ernek asqan son, eki týnemelikte suat bar da, ýshinshi týnemelik, qúlamanyng qúla týzi, maldy da, kóshti de әbden boldyrtyp tastaydy. Naghyz qonyr búira keng óris suat joqtyqtan qysyrap jatyr. Ótken jazda qyrqym óte Baysal bay Ensepke qúdyq qazyp ber dep qolqa salghan-dy. Ol shynyraudy dәl osy aradan, ala qyrdyng ýstinde oqshau qylauytqan tastaq jýlgening teristiginen qazatyn boldy. Bir-eki aqsaqal tastaq jyranyng qúbyla bet qúiryghyn qalay kórip edi, oghan Ensep ózi ynghay bergen joq. Sonsha qynyr tartuynda bir mәn bar. Biraq ony әzir jan balasyna tisinen shygharmaqshy emes. Shet jaghasyn erteng Baysal baygha shynyrau bitken toy ýstinde aitpaq.

Shegen tastardyng birsypyrasy týsipti. Árqaysysy alyp toqash siyaqty; qalyndyghy qarys jarym da, biyiktigi kez jarym. Búnday tasty sonau ýsh kýndik jerdegi qúlama ernekten tasyp әkeluding ózi kýsh. Ol ýshin beldi-beldi nardy kәteptep, auyttap qomdaydy da, eki jaghyna bir-bir shegen tas syiyp ketetin eki ýlken kebeje tendeydi. Oghan nardyng nary ghana shydaydy, anada zauza aiynda, jabaghy jýndi ernekting astynda qyryqqan Baysal bay Jem boyyna kóship ótken-di. Jol jónekey búnyng qosynyng qasyna bir kýn qondy. Sonda Ensep Baysal baydyng kele-kele týielerin aralap jýrip, tas tasytugha osy shydaydy-au degen on bes nardy ózi tandap alyp qalyp edi. Qazir sony jeti-jetiden kezek attandyryp túr.

Jylmighan ýstirt ainala aq shyng ernekke tirelip tausylady. Sol ernekting bir úshpa angharynda inisi Tensel tas kesip jatyr. Taudan aramen kesilip alynghan sandyq tastar ernekting ýstine shygharylady. Keskenge júmsaq bolghanymen, jel men sugha berik sar kemik tastyng ortasyn oiyp, shyr ainala qyrnap, toqashtan audaryp alghysyz tyghyryq keyipke keltiredi. Ernekten alystaghan sayyn jerding topyraghy qalyndap, astyndaghy kól-kósir taudyng kók tas qabaty terendey týsedi. Osy joly búl kók tasqa on kisi boyy jer qazyp zorgha jetti. Múnsha jerdi shegendeu ýshin qyruar tas kerek. Segiz nardy endi bir mәrtebe jiberip alsa, jetip qalar týri bar.

Ensep tastardy kórip shyqqan son, qúdyqtyng týbinen alynghan kók qiyrshyqtyng ýstine qúiryghyn basyp jýrelep otyrdy. Moynyna kýmis shynjyrlap taghyp qoyghan aq mýiiz shaqshasyn alyp, bas barmaghynyng basyna nasybay ýidi. Sosyn eki tanauyna kezek-kezek tosyp edi, ashy kók búira kensirigin duyldatyp, tanq-tanq týshkirip jiberdi. Kýshti nasybaydan kózine yrshyp shyqqan jasty jalanash bilegimen sýikep tastady da, astyndaghy kók qiyrshaqtyng bir uysyn kósip alyp, alaqanyna jazyp qarady. Qúdyq týbinen búdan bir shay ishim búryn shyqqan, kók qiyrshaq tas mynanday shyjyp túrghan talma týste týgel keuip ýlgermepti, әli dymqyl. Su ya býgin, ya erteng týske deyin shyghyp qalar týri bar. Jalanash iyghyn kýn shaghyp barady. Qúdyqtan eki attam jerdegi kiyiz ýiden gu-gu dybys shyghady. Jigitterding shamalyda shaylanyp shygha qoyatyn týrleri kórinbeydi. «Au, bolsandarshy», - dep aiqaylap qoydy. Shay iship busanyp shyqqan jigitter qasyna kep nasybay atysty. Sonyra salqyn týse, el qystaugha qaytyp kele jatqanda, Baysal bay qúdyq bayghazy toyyn qay jerde ótkizetinin aityp talasty. Ataqty baydyng toyynda jýldege týsetin jýirikter men paluandardy sanasty. Baysal baydyng bәigege ne tigetinine syrttay ton pishti. Ýstirtting ýstindegi eng teren, eng órisi mol shynyrau osy bolmaq. Shyghyr tartqanda qara atan qazirding ózinde eki jýz qadamnan asyp qaytyp jýr. Kesheden beri qúdyqtan shyqqan topyraqtyng qiyrshyghy azayyp, jentek-jentek saz úshyrasa bastady. Suynyng túshy boluy da ghajap emes. Endi Ensep sol tuyrlyq sazdy týgel oiyp bitkende, ar jaghynan balday tәtti túshy su tesip shyqsa, Baysal bay hangha sәlem berer me. Aman bolsa, býkil ala qyrdyng ýstindegi jalpaq el búl shynyraugha kózin sýzip ótedi. Baysal bay dәuletin osy joly tókpegende qayda tógedi. Aydyny asqan jerde ayamay siltep qalatyn shyghar!

Ensep jigitterding keu-keu әngimesine aralasqan joq. Balaghyn týrip, tizesining ýstine shyghyrshyqtap týiip aldy. Sosyn qúdyqshylargha tigilgen eki ýige qarady. Qyrdaghy kәsipqordyng qansha mal tapsa da, ýzigi bozarmaytyn qúrym shatpasy. Azyn-aulaq túyaq pen bala-shagha auyz sudyng basynda. Olardy kórmegenine de biraz bolyp barady. Bir jyldan beri osy bir qyzyl tómpekting manynan shyqpady. Tek sonau suyq kóktemde, mal tóldep jatqanda, azghantay sharuasynyng kýiin óz kózimen bir kerip shyqqaly qatyn-balasyna baryp qaytqan. Mynau eki ýide ónsheng erkek. As pisirip beretin, ýige ie bolatyn eki bala jigit búlar qúdyq qazyp jatqanda auyz sugha ketedi. Qazir kýn aua eki atandy qomdap, meteylerdi tendep, tandaylaryna qoydyng kókshe qúrtyn basyp, kýn ótip ketpesin dep, bastaryna shekpen býrkenip jolgha shyghady da, erteng kýn ysy qaytyp oralady. Osynday kóshi-qondy kýiki tirlikte jýretin qúdyqshy auylda ne sәn, ne saltanat bolsyn. Ala qyrdan su izdep, qúdyq qazudy ata kәsip qylyp alatyn Qarash әuleti besikten beli shyqpay jatyp estiytini mazaq: «Qarash, tikkeni kýrke, asqany baqyrash, iyti ýregesh, qyzy kýlegesh, aq boz ýige kire almas, shonqayma etik kie almas, shókken týiege mine almas!..» Qarash paqyrgha әiteuir tamaq ishe almas demegen-derine de shýkirlik. Biraq Baysal baydyng ernekte jaylaytyn erke inisi. Óteske: «Kýn ysyp ketti, sauyngha bir-eki týie bersin», - dep kisi jiberse: «Qarashtyng qarnyna qara kójeden basqa as túrushy ma edi», - dep keleke qyp qaytarypty. Ádette, etikshi men ústanyng bayqatpay shaptan tisteytin shaqpa tili bolady. Qúdyqshyda o da joq. Bolghanda da jeti qat jerding astyndaghy onyng sózin kim estiydi?

Ensep shyrt týkirip qoydy. Onyng әldenege tomsyrayyp otyrghanyn kórgen jigitter keu-keu әngimeden tyiylyp, toqyrasyp qalypty. Ol ornynan túrdy. Sosyn anaday jerde shógeruli jatqan shyghyr tartyp jýrgen qara atandy menzedi.

- Ana beyshara da shóp ýzsin, túsap jibere túryndarshy!

Jigitterding bireui qara atannyng shyghyr arqanyn sheship, túrghyzyp, túsap qoya berdi. Ensep beline qyl arqan baylap qúdyqqa bettedi. Tórt-bes jigit qatarlasyp, qyl arqannan ústady. Qúdyqtyng ishine ýnilsen, basyng ainalady - sanylauy joq qara týnek. Ensep yssydan ónin joghaltyp alghan kýlgin aspangha qarady; sosyn qúdyqtyng ishine ayaghyn salbyratyp syz qabyrghadan tesip jasaghan teppege bashpayyn tiredi. Manadan beri kýn qyzdyryp tastaghan baqayy múzdap qoya berdi. Kenirdegin sozyp qarap edi, qúdyqtan shyqqan súrghylt tómpeshikterding ar jaghynda eki qúrym kýrke qarauytty. Arqannan ústap, qúdyqqa tónip-tónip túrghan jigitterding әbden kýnge shyjghyrylghan qap-qara siraqtaryn kórdi. Jana ghana ainala saghym shalyp jatqan kól-kósir kókjiyek endi qara siraqtardyng ara-arasynan qylt-qylt jyltyraydy. Qyl arqannan shirene tartyp taghy bir teppe tómen týsti. Jigitterding qayys qara jýzinde monshaqtap ter shyghypty. Bәri de týu sonau zymyrangha týsip bara jatqan búghan telmire qaraydy. Shalqar dariya keng aspan shara tabaqtay bop qúdyqtyng auzyna tónkerile qaldy. Syz qúdyqtyng salqyn lebi endi shyndap sezildi. Tership túrghan jauyryny oqys múzdap, túla boyy týrshigip ketkendey boldy. Taghy da tómendey berdi. Qúdyqtyng ishine kese-kóldeneng týsken kýn sәulesi týu sonau tóbede. Manayynyng bәri bozghyl, búlynghyr tartty. Jaryqtyng bәri jogharygha serpilip, dәl qúdyqtyng auzyna múnarday úiysyp túryp alypty. Syz lebi managhyday emes, kýsheye týsti. Tómendegen sayyn baqayy qarylyp, qatyryp barady. Ádette, joghary shyqqanda bir teppe biyiktegen sayyn kóniling ósip sala beredi.

Kózin qúdyqta ashsa da, jer astyna әr týsken sayyn bir jas qartayghanday bolady. Ayaghynyng astynda, sonau kózge týrtse kórinbes qara týnekte, ol ómiri kórmegen bir dýley aranyn ashyp, tisin saq-saq qayrap túrghanday tu syrtyna múzday ter shyghady. Qashan ayaghy jerge tirelgenshe tómenge bir qaramaydy, kózi kókte bolyp, jana ghana artynda qalghan jaryq әlemning sonau bir alaqanday júrnaghyna telmirumen bolady. O da barghan sayyn kishireye týsedi. Qúdyqtyng auzyndaghy jigitter shynyraudyng týbine bir tal shashtay bop, symsha tartylyp sozyla týsken jip-jinishke qyl arqannyng úshyna jarmasyp tyrban-tyrbang etedi. Topyraq tausylyp kók tasqa jetti. Tóniregindegi janaghy bir qara kólenke búlynghyr jaryq ta sarqyldy. Qara da emes, qonyr da emes, jym-jylas tas týnek. Búl syrttan týskendikten, әli kóz ýirenbegendikten. Áytpese qazir-aq ainalasyn aiqyn kóre almaghanmen týksiygen tas qabyrghalardy emis-emis ajyratugha bolady. Qúdyqtyng auyz jaghy qyldyryqtanyp jinishkere týsti. Auyzdaghy adamdardyng jobasy joghalyp, әldeqanday qara noqattar qylauytady. Eki jýz qadam jerding asty...

Kýnde-kýnde shyghyp-týsip, teppeler әbden jattalyp qalghan. Osy týs-au dep ayaghyn tiregen jeri teppe bop shyghady. IYshekke-ay... Tabanynan ótken suyq shekesin tesip barady. Qys bolsa, syrtta qara ókpek soghyp, qar suyryp túrghanda myna shúnqyrdyng ishinde buy búrqyrap, denesi jayylyp otyrar edi. Qazir syrtta shyjyghan shilde tamyz. Mynau kórding ishi ýskirip túrghan aq boran. Shiyrshyq atqan qyl arqan emshek túsyna, eki búghanasyna qyz-qyz batyp kýidirip barady. ...Mine, jetti-au aqyry! Ensep kózin tars júmyp úzaq túryp qaldy. Birazdan song qayta ashty. Jan-jaghynan týksiygen qara súr qabyrghalar qarauytady. Jalma-jan belindegi arqandy sheshti. Sosyn arqandy qaghyp jogharydaghylargha belgi berdi. Qyl arqan qaytadan kókke kóterildi. Sheltendegen úshy kókirek túsynan sipap ótip edi, tikendey tiydi. Álginde ghana eki jýz qúlashtan astam týksiygen sýr qara tas, melshiygen menireu qara jerding astyndaghy ony erikterimen, jer ýstindegi jarqyraghan tirlikpen, múp-múzday súp-súr qabyrghalardy shyjyghan shanqay týstegi kýnning ottay ystyq núrymen baylanystyryp túrghan qyl arqan endi jeti qabat jerding astyna janghyz tastap, ózi sonau iynening jasuynday syghyrayma tesikke, jaryq dýniyege qaray janygha órmelep barady.

Kenet kóz úshynda syghyraya jyltyraghan janghyz sanylau da bitelip qaldy. Alystan bolsa da atoy berip, emeksitip túrghan jaryq dýnie jym-jylas ghayyp boldy. Ensep jan-jaghynan antalap túrghan syz qabyrghalardy bәribir kórip otyr. Qatpar-qatpargha tyghylghan ýreyli kólenkeler qazir tútasa úiysyp, menireu qaranghygha ainalypty. Tabanyn qaryghan suyq shekesinen ótip barady. Bashpaylarynyng da byrtiyp-byrtiyp isip ketken týri bar. Kóp úzamay tu jogharydaghy úilyqqan tútas qoi týnek qayta jyrtyldy. Qol basynday qap-qara birdene tómen zulap keledi. Jarq ete qalghan jabaghy núr shashyray synyp, zulap kele jatqan júdyryqtay qaranyng jan-jaghynan japa-tarmaghay sharpyp jatyr. Búl - qúdyqtyng auyz jaghyndaghy jaryq. Ol myna túnghiyqqa jete almay orta jolda óleusirep joghalady. Ensep qúdyqtyng auzyn qara kólenke kómgen sayyn qorqyp qalady: ol qazyndy topyraqty syrtqa shygharatyn emen kýbishelek pe, әlde syrttan domalap ketken kesek pe, joq jer astynda zaryghyp jalghyz otyrghan qúdyqshynyng onsyz da oinaqshumen bolatyn ýrkek jýregin tas tóbesine shygharatyn taghy bir kóldeneng kesepat pa, qashan qasyna jetip, qolymen ústaghansha senbey, kókten kózin almaydy.

Sóitse, әlgi qarandap týsip kele jatqan syrtqa topyraq shygharatyn, qos qúlaqty emen kýbi bolyp shyqty. Ishine múnyng jyly kókirekshesin, qúlynnyng jarghaghynan qonyshy qara sanyna jetkizip tigilgen saptama etigin salypty. Qúdyqtyng ishine týserde qiyn bolady dep, kiyimin bólek jiberedi.

Dirdektep túrghan denesine jyly kiyim mayday jaqty. Jan-jaghynan ash qasqyrday antalaghan ýrey de keyin serpilgendey boldy. Qolyna shapqysyn ústap, týksiygen syz qabyrghany sipady. Shyp-shyp tership, su shyghyp túrghan eshtenesi joq. Biraq qiyrshaq tastar tipten bylbyrap ketipti. Jentek saz tausylypty. Ashy ma eken, túshy ma eken? Syz qabyrshaqty ernine tiygize-tiygize dәmin ajyratudan da qalyp barady. Onyng qoly qyryq qaytara istep әbden daghdylanyp qalghan ýirenshikti júmysqa kirisui múng eken, kóniline qyryq qaytara oilap, qyryq qaytara esine alghan, biraq oilaghan sayyn terendey týsetin túnghiyq oilar qayta oralady. Qúdyqshynyng qyran-topan qyzyqqa belsheden batqan berekeli ómiri joq. Týksiygen syz qabyrghalar men su qiyrshyq topyraqtan basqa, eki iyininen ajdahaday aiqara basqan kór-qaranghydan basqa kórgeni de shamaly. Biraq onyng osy qara kór quys pen bir shókim súrqay ómirinen bógde oilaytyn da eshtenesi joq edi. Tynym tauyp otyra almaytyn kýs-kýs qoly syz qabyrshaqtardy ýngip, jer astynyng qatpar-qatparynan su izdeuge kiriskende, mynau mimyrt júmystan zerigip ketken kónili óz ómirining azyn-aulaq qalqa-qaltarystaryn tintkiley jóneledi.

II

Taghy da sonau jer betindegi jaryq dýniyede alshang basyp jýrgen kýnderi, mynanday qara kór jer astynan atymen beyhabar kezdegi az ghana qyzyqty dәureni eske týsedi. Nege ekenin bilmeydi, jasy úlghayghan sayyn sol bir qas qaghym kelte dәuren esine tym jii oralyp, kóz aldyna dәl osy qazir kórip otyrghanday bәri sayrap, ap-ayqyn elesteytin bolyp jýr. Ásirese әldenege alang bop, jýregi oinaqshyghan sәtterde ótken-ketken jadyna oralghanda, shiyrshyq atyp shamyryqqan jýikesi bir týrli óz-ózinen júmsaryp sala beretindey kórinedi. Al býgin kep kóksep otyrghan sol az ghana qyzyq dәureninde, tap osy kýnderim erteng arman bolar dep tipti de oilaghan emes-ti. Tabany jaryq-jaryq qara bala әueli ortasyna ýngip qorghasyn qúighan qúljanyng saqasy qolyma týsse dep armandady. Qúlja qolyna týskenmen o da ótkinshi ómirding ózge qyzyqtarynday kóp túraqtamady. Ol han talapay oinap, qaghanaghy qarq, saghanaghy sarq bop jýrgende osy býgin útsan, erteng útylatyn it jyghys oiyn tek asyqpen tynbay, býkil ghúmyryna ketetinin bilgen joq-ty. Yshqyryn toltyryp asyq útyp әkelgen kýnderi kónili jer-kókke syimay kýpsip jýretin-di. Neler tәtti qiyaldar men armandar da tap sonday kýnderi esine týsetin. Ol eng әueli osy ónirdegi eng óktem adam Biygeldi bolystay bolghysy keldi. Astynda kók jona toqym, kýmis bas er, kók moynaq arghymaq; qolynda - ózegine kýmis qúighan, sabyna altyn әshekey jýgirtken shashaqty tórt órme qamshy; artynda - әr auyldyng pysyqaylary. Baygha qonyp, myrzagha týstenip, el aralaydy. El ýsti jýristen jalyqqanda qasyna qaruly eki-ýsh jigit ertip, ang aulaydy. Aydalada sayrandy sala-sala qúmarynan shyqqanda, serikterin auylgha qaytarady da, jol-jónekey sharua kórip qaytatyn bop, teligen qaynylaryna barmay, bolystyng panasynan dәmetip, jalghyz túratyn jesir kelinshek, kerme qas Janyldyng ýiine týsedi; súlu әiel shynashaghyn shoshaytyp qúighan qan kýreng shaydy iship, qús tósekte qarnyn sipap, raqattanyp jatady. Ensep ol kezde ózi er jetkenshe kerme qas Janyldyng qartayyp ketetinin bilmeytin edi.

Ensep kele-kele Biygeldining de sonyna sóz erip, týsip qalghanyn kórdi. Ony bolystyqtan qúlatqan kózi túzday, jiyren saqal Shonmúryn by edi. Aq kóilegining jaydaq jaghasyn ashyp salyp, ylghy byrshyp terleydi de jýredi. Shýnirek kók kózining shalghayyna saulaghan ashy terdi shynashaghymen qaghyp jiberip, qayqaq tósine tógile qúlaghan jiyren saqaldy bir sipap qoyyp, esilip sóilep otyrady. Onyng sonynda da - aighyr top qoshametshi. Onyng da estiytini - tek qolpash. Qara bala qayta osy Shonmúrynday bolsam tipten qatyp keter me edi dep te oilaydy. Áyteuir ol әrkimder әlimjettik jasay beretin tilik taban, jalaq bet qara bala kýiinde qalyp qoyghysy kelmeydi. Al endi auyldyng shetine oqshau qonyp ap, artqy ýzigin eski jabumen jamap, aldynghy ýzigine alasha syryghan qyryq qúrau qúrym ýiding ong jaghyna kórik qúryp, shyjyghan shildede sekseuilding shoghyna shyjghyrylyp otyratyn әkesi Qúljanday boludan at-tonyn ala qashady. Qúljandy qazanynyng týbi tesilgen, shәinegining shýmegi úshqan kórshi әielder «qaynaghalaghanmen» qalghan júrt syrtynan ylghy kekep, moshqap jýredi. «Qyrsyq Qúljan» atanghan әkesining el kózine nege sonsha sýieldey qadalatynyna qara bala esh týsinbeydi. Ákesining ózinen súraugha batyly barmaydy. Moyny ishine kirgen ala kóz әkesi lyp-lyp janghan sekseuilding shoghyna temir ústap, bir qolymen kórikti basyp, kýni boyy ústalyq qúrady. Ýy ishinde eshkimge jaq ashpaydy. Anasyna aitatyny da: «Shayyng qaynady ma?», «Anany alyp bershi!» siyaqty kelte saualdar men kelte búiryqtar. Ensep әkesining bireumen ker-mәr sóilesip jatqanyn әli kórgen emes, biraq pәlenshekendi, týgenshekeng sózden jyghyp ketipti degendi talay estigen. «Qyrsyq Qúljan» ataluy da sol jón sóilemey, qasaqana búra tartyp otyratyn qyrys minezinen bolsa kerek. Qalghan Qarashtyng bәri qúdyq qazyp jýrgende janghyz ózi temir soghyp ústa bop ketui de sol qyrsyqtyghy shyghar.

Eshkimge jyly shyray, ong qabaghy joq Qúljannan balalary qatty aibynady. Ol lәm-mim til de qatpaydy, aqyl da aitpaydy, eshqayda, eshtenege júmsamaydy da, tek kózining astymen synap-minep qarap otyrady. Sodan ba, balalary anasynyng aitqanyn qalt etpey, lypyp túrady. Ensep on beske endi ilikkende әkesi qyl tamaq bolyp, bir jyl boyy qaq tórde qara ala alashanyng ýstinde jatty da qoydy. Em-dom jasamaqshy bolyp kelgen baqsy-balgerdi: «Jәrmenkege baryp, satyp alghan janym joq, myrzasyp bergen qúday sarandyghy ústasa qaytyp-aq alsyn» dep qasarysyp, manyna juytpaydy.

Bir kýni pәlen aidan beri nәr tatpaghan әkesi ýy ishining de tamaghynan as jýrgizbey, anqa-sanqa sýiegin syldyratyp, jata beruden әbden jalyghyp, yzagha mindi. Anasyna tórde iluli túrghan bes órme qamshyny alyp ber dedi; sosyn ong jaqta jýkting astyndaghy qobdidan pyshaghyn taptyryp aldy. Ózegine qorghasyn qúiyp órgen qamshynyng kýlte shashaghyn tipyldap qyrqyp tastady. Jylmandatyp maylady. Ýy ishi onyng ne isteyin dep otyrghanyn bile almay an-tan, eshbirinde ýn joq. Ákesi qamshyny maylaghan song qymyz súrady. Sary tostaghangha qúiylghan ashy qymyzgha qamshyny malyp biraz uaqyt otyrdy. Erni jybyrlap, óldeneni kýbirledi. Seldir shoqsha saqalyn kókke kóterip, әntek shalqaydy. «Bissimillә»... Qapelimde qaltyrap ketken qolyn kýshpen basyp, qymyzdyng ishindegi qamshyny suyryp ap kómeyine tyqty. Óne boyy may-may, talay attyng ashy teri singen qara qamshy oq jylanday jyljyp kómeyine kirip barady. Esinen airylyp, syldyrap qalghan aryq qol tastay qatyp jabysyp alypty, qalsh-qalsh etip, iytere týsedi. Qamshy birte-birte qysqara týsti. Aryq qol sonda da iytere berdi. Terisi qaltalanyp, shilmiygen aryq moyynnan bezine shyqqan júdyryqtay óndirshek býlk-býlk etedi. Qamshynyng saghaghyndaghy temir saqina tiske tiyip sart ete qaldy. Ákesining әbden órinen airylghan qu shólmektey appaq betine jany qarqaragha kep qysylghanda da qan jýgirmedi, bir týrli kýlgin kógis tartty. Bir qolymen qamshynyng sabynan ústap túrdy da, ekinshi qolymen kókiregin basty. Auzyndaghy qamshyny qyrshyp jibe-rerdey, tistenip aldy. Kógis mandayynan búrshaq- búrshaq appaq ter kórindi. Sosyn qamshyny keri suyrdy, omyrauyn qan juyp ketti. Manadan beri dymdary ishinde bop, әkesinen kóz almay túrghan balalar tap osy arada shyday almay, ókirip-ókirip esikten ata jóneldi. Anasy dausyn shygharugha zekip tastay ma dep seskenip, kózinen yrshyp ketken jasty jaulyghynyng úshymen jasqap, qangha batyp jatqan kýieuine shylapshyn tosty.

Ákesi sodan qaytyp onalmady. Attyng ashy terine әbden pisken qamshymen jarsa da, tamaghynan as ótpedi. My qaynatqan ystyq bastaldy. Deni sau adamnyng ózi janyn qoyargha jer tappady. Ákesin shól shydatpady, shyjyghan shildening qaq ortasynda kóz júmdy. Ólerinde әielin, balalaryn qasyna shaqyrdy. Álsiregen solghyn dauys emis-emis estiledi.

- Al, balalarym, ketip baram. Artynda dәulet qaldyrmady dep, әkelerine ókpelemessinder. Qara jer ornynda túrsa, tyshqan men Qarash ashtan ólmes, tipti bolmasa jer shúqyrsyndar.

Dýniyede qúdyqshy deytin kәsip baryn Ensep sonda bildi. Ár auylda janghyz-janghyz ýy kirme bolyp otyratyn Qarashtyng azyn-aulaq azamaty jiylyp, әkesin kómdi. Qabyrdan qaytqan song sadaqagha jiylghan tórt-bes shal Qúljan balalarynyng bas kótereri Ensepti onasha shaqyryp aldy.

- Shyraghym, әkeden airyldyn. Qúljan paqyr qasaryspa bolghanmen er jigit edi. Esil qayraty dalagha ketti. Sýiegin orargha qara ala alasha zorgha tabyldy. Shalqar dәuletke keneltpese de bala-shaghanyng qarnyn ashyrtpaghan ata kәsipten qol ýzgennen opa tapqan ol joq. Sen de әkenshilep, ata-baba yrzyghyn ayaqqa baspa. Qarshaday bauyrlaryng men anang qaldy. Dәrjan aghang ýilerindi kóshirip әketpek. Soghan erip, jolyn ústa, -dep aqyl aityp, qoldaryn jayyp, bata qyldy. Dәrjan aghasynday emes, deneli, búlshyq eti oinaq-tap, ylghy jalanash jýredi. Qaba qara saqaldy qalay bolsa solay qaghusyz betimen jibergen. Ýlken basyna tym qúrdym kórinetin shúnaq qúlaghy uda-duda samay jýninen atymen kórinbey qalady. Tanqaq tanaudan shyqqan dem shiyrshyq atqan búira múrtqa maltyghyp jatqanday. Ár taly soyauday qatty saqal júdyryqtay-júdyryqtay eki emshekting ortasyn tyrnay qúlaghan. Osynsha qalyng qara jynystyng ýstinde qaq tóbesine deyin ay qasqa dóng manday jyltyraydy. Qos iyghy qantalaghan alaqan kóz ainalasyna alaq-júlaq qaraghanmen, eshtenege toqtamaydy; ylghy aidalagha laghyp jýredi. Sóz degendi atymen bilmeydi. Ýiining ishinde de, syrt júrtqa da ne tәtti, ne qatty tili joq. Qatarlarynan bireu-mireu kónilinen shyqpasa: «Kórindi úrayyn!» dep bir dýnk etkizedi de, sosyn qaytyp jaq ashpaydy. Júrt: «Qyrsyq Qúljan men qorbang Dәrjan bir eneden tughan deuge adam nanghysyz», - dep anyz qylady. Qúdyqtyng ishinen túla boyy balshyq-balshyq, jýn-jýn Dәrjan shyghyp kele jatqanda, kórmegen-bilmegen kisi, qapelimde, jer astynan jik shyqty degen osy eken dep qalarday.

Áyeli Hanym qol-ayaghy balghaday, boyly-soyly, óndi kisi. Dóngelek otty kózining núry júmsaq. Aghayyn-jekjatqa da aralasymy mol. Dәrjan qansha bauyr tartsa da, kóshpeli auylgha ústa bop ketken qyrsyq Qúljan, qanaty synghan qarghaday, әr bútanyng týbinde býgejekpen qala beretin qúdyqshy auyl tirligin mise tútpay, ózi iylikpey qoyghan-dy. IYesi ólgen jetim ýidi Hanym jyly shyraymen qarsy aldy. Abysynyn qoy soyyp, qol qusyryp qonaq etti; betin sýiektep, synghyrama qúlyp salghan әshekeyli sandyqtan mata alyp kóilek tikti, basyna jarqyratyp jaulyq tartty. Qúljannyng ýii kóship kelgen son, pәlen kýn boyy Hanymnyng qolynan oimaq týsken joq. Ýsti-basy ebil-sebil balalardyng iyini janardy. Qúljannyng ómir boyy bozarmay ketken qara qúrym ýzigi ólgen song aghardy. Hanym etegi qanamaghan kisi. Onsyz da óndi әiel qasyna qaynaghasynyng ýii qonyp, esiginen bala-shagha kirip-shyghyp jatqan song tipti qúlpyryp ketti. Kishkene Tenselge sýt pisirse qaymaq jalatyp, nan iylese shetinen toqash ústatyp, әbden asty-ýstine týsip jýr.

Dәrjan ýiine sharshap kelse de, balalardy kórgende eki ezuin jiya almay, yrsyndap kýlip, mәz-meyram bop qalady. Qúljannyng suyq qabaghynan yqtap ósken balalar әueli Dәrjangha da dәtteri barmay, juymay qoydy. Biraq kóp úzamay óne boyy uda-duda engezerdey ýndemes kisining bet aldynyng júmsaqtyghyn ishteri sezse kerek, shay ishuge kelgende Ensepten basqalary biri tizesine minip, biri moynyna asylyp tapalaydy da jatady. Qynq deytin Dәrjan joq, qolyndaghy shayyn ýstine tógip-shashyp, yrjiyp otyra beredi. Ensep sonau jetim kókirek bala kezindegi jýregine qona qalghan osy bir ystyq yqylas pen jyly meyirimdi oilaghanda әli kýnge et bauyry eljirep, jiydip ketkendey bolady. Qansha sharshap-shaldyghyp, qansha kisiden kónili qalyp, beti qaytsa da sol bir jyly qabaq, júmsaq alaqandy úmyta almaydy. Neler taghaty tausylyp, sabyry sarqylghan, u ishkendey bop, kókiregi ót tatyp, jaryq jalghannan týgel týnilip, syrttap kete jazdap túrghan kezderde sol bir shúghylaly shuaq esine sap ete qalady. Asyly, adam kónili ómirding kóp ótkinshisi shúbyryp jatatyn aidau qara jolynyng ýstindegi qayyrshynyng ketik tostaghany siyaqty; ótkinshilerding bireui u tamyzady, bireui bal tamyzady; ónsheng u bolsa, әldeqashan jer qabar edin, az bolsa da, anda-sanda bir tamsa da, jer ýsti tirshilikting tәttiligin sezdirip, tandayyndy tatytyp ketetin baly bar ghoy taghy da. Adamnyng esinen qansha tanghanymen, esirik dәmeden qol ýzbey, ylghy әldenege tyrmysyp, aram ter bolyp jýretini de sondyqtan shyghar. Dәrjan qapelimde Ensepti, «kel, kór, ýirenip al» dep qúdyqqa sýiregen joq. Mandayyna bala bitip kórmegen kisi jer shúqyp, topyraq qazghandy ózi siyaqty qu sinirler de zorgha shydaytyn tauqymet sanap, bala jigitting etin jyrtyp, kónilin syndyrugha әli erte kórip, ayap, qúdyq manyna juytpady. Ensep aghasynyng ýiining qasyna kelgen song taghy eki jyl balalyq dәuren qúrdy. Ashang qara tory jýzi jyltyldap, kózining oty oyanyp, er jetip kele jatqan qaynysyn aqyldy Hanym atqa ózi mingizdi. Dәrjan, shýkir, ol kezde tabysty edi. Biraq qonaghy kelse pyshaghy әzir, kónildesi kelse aty әzir Dәrjannyng irgesining kóni qalyndamady. Degenmen aghasy men óz ýiin isher as, kiyer kiyimge kende qylmaytynday, qazanynyng týbi qansymas kýii bar-dy. Dәrjangha bitken jylqynyng ishinen mandayynda barmaqtay aq júldyz meni bar qúndyz tory dónendi jengesi Ensepke mingizdi, er-túrmanyn da ózi týzedi. Sosyn bir jyly jazghytúrym Dәrjan ekeui tórkinine kórise barghanda qastaryna ony da ertip ketti. Hanymnyng tórkini tek mal jighanyna mәz sasyq baylar emes-ti. Dәuletke say sәulet te týzep, kóshin de, dastarqanyn da, tósek ornyn da saltanatpen ústaytyn sәnqoy auyl-dy. Alpys ýy aq tós Aryn atanghan auyldyng jigitteri ylghy sәn týzep, auyl qydyryp, at ýstinde jýrer edi. Shetinen Orynbordyng qara mandalasynan tiktirip, qynama beshpet kiyetin-di; omyraularyn ashyq tastap, aq shәii kóilekteri anadaydan jarqyrap kele jatar-dy. Olar ne tory, ne qara, ónsheng sýlik súlu at minip, tósteri jarqyrap jal basyna shygha kelgende, qapelimde qay-qay auyl da sasyp qalar-dy. Qyz-kelinshek dereu ýi-ishin jóndep, samauyr qoyyp, sar qaryn әielder men kempirler jalma-jan ydys-ayaq tazalay bastaydy. Aryn aulynyng jigitteri attarynan da sәnmen týsedi, tizelerin býkpeydi, tizginderin ústap, qoltyqtarynan demeytin - auyl iyeleri. Qashan attanyp ketkenshe kólikting jayyn súramaydy. Mamyq tósekting astynda synyq arpa jatsa, birden bile qoyady. Shetinen sayqymazaq; júrt el ishine jayyp ketedi dep, kóbine-kóp Aryn jigitterining quaqy tilinen qorqady. Ensepti Hanym jengesi sol erkebúlan jigitterding tobyna qosty.

Bay auyldyng erke-shoralaryna Ensep tez sinisti. Seri jigitter búny kirme kórgen joq. Ashan, qara torynyng әdemisi, attyng qúlaghynda oinaydy; shyrqau biyik bolmaghanmen mayda qonyr dausy bar, әndi nәshine keltirip, tyndaushysynyng qúlaghyn kesip alarday qyp, qylqyldatyp, erekshe bir nazben salady. Dala jasynyng bir basyna búl az óner emes. Ár jaldyng basynda jan-jaqqa shashyray jayylghan qoy men jylqyny toryp, ishteri pysyp otyrghan auyldyng delebesin bir qozdyryp, mәz-meyram ghyp ketuge, jigitterding qúlaq qúryshyn qandyryp, bir serpiltip, al ata-anasynyng ne jengesining qasynda kózin tómen salyp, betke qan oinap, úyalyp otyratyn uyz boyjetkender men shay qúighanda shyny ayaghyndy berip jatyp, aq sýirik sausaqtarymen abaysyz janasyp, úshqyndy kózderinen yqylas shashyp baghatyn jas kelinshekterding kónilin qobaljytugha, әiteuir, týsken ýiining bergen shayy men soyghan malyn qysylmay iship-jeuge molynan jetip jatyr.

Ensep jiyn-toyda ortagha shyghyp, qolyna dombyra ap әn shyrqaghanda, ne hissalardan terme soqqanda, tas mandaylaryn talay qystyng yzghary jalap, kókirekting ózderi ótkizgen kóp jyldyng búlar әli bile qoymaghan kóp tikenderi tyrnap tastaghan kәri jaghy kózderine jas alady. Tumay jatyp ózderin jelding ótinde sanaytyn er jýrek jigitter kózderine múnar, kónilderine múng jýgirip, tomsara qalady. Qaq ortada qara dombyrany sabalap, siltep otyrghan qarshyghaday qara jigitke kózderining astynan úrlana qarap, betteri balbúl janyp, sonau aq shayy kóilekting astyndaghy kógershin tóske ne bir súghanaq kózder bolmasa, qapelimde qalghan júrt bayqay bermeytin bolar-bolmas diril jýgirip, kónil-derine әli ózderine de anyq emes, әiteuir bet duyldatyp, qan tolqytyp, jýrek qobaljytyp, kómey qúrghatatyn tym júmbaq, tym nәzik, tym dinke qúrtyp elitip bara jatqan eljirek yntyq, ystyq yqylas oyanyp, quana, sýisine tyndaytyn tek әli betterine shan, etterine daq tiymegen uyz kónil boyjetkender ghana. Dumanshy toptyng ishinde әnshi balagha oqtyn-oqtyn shýiilip-shýiilip ótetin qyrghy kóz saqa kelinshekter de az emes. Qarshyghaday qara bala qay-qaydaghyny aityp kósiltkenmen, aityp otyrghanyna ózi mәn berip jatpaydy; synapsha susyldatyp, lekitip tóge beretin taq-taq әuenge basyp, kóbine-kóp kómeyinen shyghyp jatqan sózderden góri tóniregindegi kózderge basa zer salady; janarynyng qiyghyna aqsha jýzder ilikse, aidyndana, arqalana týsedi. Osynday ot-jalyn ójettik tek әn salyp otyrghanda ghana boy kórsetip, әn bitkesin jym-jylas joghalyp ketedi. Jan-jaghynan japa-tarmaghay qaraghan kóp janar men jamyray aitylghan kóp qoshametten bir týrli qysylyp, eki beti duyldap ala jóneledi. Ondayda qaralay ólip-óship, shyghargha jany basqa bolyp otyrghan yntyq qyzdar ishtey shybyn-shirkey bop ayasa, qyrghy kelinshekter osynsha nәreste bozbalagha búrynghydan beter súqtana týsedi. Áyteuir solar otyrghan jaq beti órtenip bara jatady. Biraq ne kerek, dala jasynyng dәureni qyrdyng bir sәskelik kelte kóktemindey tym sholaq. Qyz bayghústy betining qyzyly endi-endi kórinip kele jatqanda úzatyp jiberedi, jigitting iyegi týbittenbey jatyp basyna noqta týsedi. Ensepting de jastyq dәureni alys jolda ay batqansha jýrip-jýrip kep, tek tang aldynda ghana bel sheshpey súlay ketip, kóz shyrymyn alghan suyt jýrginshining tang úiqysynday tym tәtti, tym qysqa boldy.

Sol kýnderi eske týskende Ensepting egde tartqan jýregin әli kýnge bir júmsaq múng sharpidy; jer qazyp, tas qashap shiratylyp qalghan búlshyq eti bir týrli balghyn tartqanday, balbyrap sala beredi. Búl ýili-barandy egde adamnyng kónilin qaydaghy joq iyektep endi qolgha kóp týse bermeytin jigittikti kóksegeni emes-ti; sonau kelmeske ketken jas dәureni eske týskende kisi ómir baqy armandap, ólerinde de kórip óldim be, kórmey óldim be dep kýmәnmen ketetin janghyz ansary -baqyttyng shyn didaryn kórse tek jas shaghynda ghana kóre alatynyn, biraq baqytty jastyq baqyttylyghy sonsha, tipti basyndaghy baqyttyng ózin túsynda bayqay almay qalatynyn oilaghany edi. Adam asyly, ómir boyy kónil degen kóterem túghyrdy bas-kózge tópep baqyt qughan sayyn, odan solghúrlym alshaqtay týsetin siyaqty; baqyt qughan adamnyng tapqan baqytynan joghaltqan baqyty kóp bolsa kerek. Baqyt... Adam bayghústyng qiyaly jetken jerdegi jaqsy men tәttini bir boyyna syighyzghan osy bir sóz qashan kisining kóniline shemen bop baylanghan sәtinen bastap, bastapqy mәn-maghynasynyng bәrinen týgel airylyp, onsyz da kem qanaghat, onsyz da ólermen pendeni onan sayyn jan alqymgha týsiretin qayys qamshygha ainalatyn kórinedi. Onday qayys qamshynyng sanynnan qan saulatyp sabyltyp jetkizetin jeri - baq shyghar, dәulet shyghar, danq shyghar, әiteuir, baqyt emes.

... Aldyndaghy emen kýbige salghan topyraghy syrghanap túrmady. Áldeqashan tolyp ketti. Arqandy qaghyp, jogharydaghylargha belgi berdi. Shýpildep tolghan emen kýbi susyp joghary kóterildi. Ensep qap-qara ýngirding ishinde taghy da sonau jaryq dýniyemen baylanysy ýzilip jalghyz qaldy. Tas tóbesine nayzaday tóngen qara ýngirde tek arqannyng dir-dir dybysynan basqa ýn joq.

Emen kýbini joghary tartyp әketkende, Ensepting oiy qashanda ýziledi. Daghdaryp otyryp qaldy. Sosyn taghy da syz qabyrghalardy ýnguge kiristi. Biraq jana-jana boyy sergip kele jatqan kisige mandayy endi jipsy bastaghanda qaytadan ter qatqanday, al-sal tartyp qoya berdi. Birdenesin úmytqanday oiy on-san bólinip, jana ghana jayylma suday jan-jaghynan entelep kele jatqan eski elester men tap osy qazir taban astynda tuyp otyrghan oilardyng bәri bir jaqqa bezip ketken. Shyqshyty býlkildep, әldebir ashu kóterilgendey... Kensirigi qansyp, basy men-zeng tartty. Ensep omyrauyndaghy shaqshany kolyna aldy. Kókbúira nasybay tanauyn jybyrlatyp, týshkirip jiberdi. Bir emes, әldeneshe ret ýsti-ýstine týshkirdi. Kókiregin qyshap túrghan zil týgel syrtqa atyp ketkendey, deni jayylyp sala berdi. Daghdaryp qalghan kónilinde qaytadan oy oyandy.

III

Ensep qúdalardyng aulynda dyrdu-dumannyng sonynda qansha jyl jýrem dese de «qoy, bala, jeter endi deytin Dәrjannyng týri kórinbeydi. Qayta anasy bayghús shyjbalaqtap, óz-ózinen qysylyp, múnyng bos selteng jýrisin qoyyp, aghasyna qolghabys jasaytyn uaqyty әldeqashan jetkenin qúlaq qaghys qyldy. Ensep te anasynyng kómeyin týsinip, ózining shynnan da sharuagha qyrsyzdanyp bara jatqanyn bayqady. Júldyz mendi tory atyn jylqygha qosty. Búghan endi aghasynyng auyl arasyna minetin buyryl túghyry ertteldi. Ol kezde Dәrjangha Tóken bay qúdyq qazdyrtyp jatqan-dy. Aghasy Ensepti әli de ayap, «әueli kórsin, ýirensin» dep qiyngha sala qoyghan joq. Qúdyqshylargha shay qaynatyp, tamaq pisiredi. Kóktem shyghyp, kók kórine bastaghan kez. Bauray-bauryndaghy indigesh ekesh indigeshterge deyin shiyq-shiq ýnge bógip, tabighattyng qaghanaghy qarq shaghy. Múndayda qazaq irgesi kýbir sasyp, otyra almay, qystaudan birjola kóteriledi; jal-jaldyng basyna samsap, aq júmyrtqa auyldar qonady. Ensep te kýn bata bere buyryl túghyrdy erttep ap, qúdyqshylar qosynan bezip otyrady. Auyldardyng birine týsip, shaldardyng sharua jayy men jyl synayyn aitqan keu-keu әngimesine qúlaq tosady, qoy sauyp, qozy aiyrghandardyng yzy-qiqy, u-duyn qúnygha tyndaydy. Zarjaq qatyndardyng qozysyn almaghan saulyqty iyitpek bop: «Týbay-týbaylaghan» kóigóii qúlaghyna kýidey jaghady.

Ensep әkesining elmen birge kóship, birge qonyp jýretin ústalyqqa qúmar bop, qúdyqshylyqtan nege qashqaqtap ótkenine endi týsindi. Buyryl at qoy manyrap, it ýrip yzy-qyzy bolyp jatqan auyl jaqqa qaray enteley basady da, ertesine qosqa qaytqanda moyny salbyrap, mityn-mityng mandymay qoyady. Jan-januar týgili qara jerding de deni jayylghanday. Samiyan dala keudesindegi ol qyzyq pen úlan-asyr sәnkórikti, endi órbip órkendey bastaghan balausa tirlikti ýrkitip, shoshytyp almayyn degendey shuaqqa omyrauyn tosyp, maujyray, kerilip jatyr. Keng dýnie týp-týgel serpilip, sergip shygha kelipti. Tek Ensepting ghana nazary synyq. Mynau qarsy aldyna shyghyp ap, bet-auzyn aimalap kele jatqan mayda samal da, ón boyy shyryngha tolyp, júpar anqy bastaghan kók shóp iyisi de búny óz-ózinen elegizdirip, jeninen tartqylap, әldeqayda, tu-tu alysqa «jýrshi-jýrshilep» azghyrghanday. Ondayda albyrt kónil aualanyp, kórding auzynday indigeshke telmirip otyrghan qúdyqshylar qosynan atymen bezip, mynau mang dalanyng әldebir túsyna manyp ketkisi keledi. Silti ishkendey, ishek-bauyry týgel jiydip, mimyrt buyrylgha qamshy úrugha da dәrmeni jetpey, del-sal kele jatady. Tizgininen tartyp, basyn basqa jaqqa búrghan eshkim bolmaghan son, buyryl at ýirenshikti sýrleuge týsip ap, qúdyqshylar qosynyng irgesinen kep bir-aq toqtaydy.

Jaz shyqty. Shóp pisti. Qozy-laq ayaghynan tik túryp, aidaugha kónetindey bop, buyndary bekidi. Auyldar qyrqymgha kiristi. Jabaghy jýninen airylyp túldyr jalanash qalghan qoylardy kórgende Ensep óz-ózinen jýdep sala beredi. Bir kýni Aryn auly jaylaugha kóshemiz, qoshtasyp qalsyn dep qyzy men kýieuin shaqyrtypty. Hanym qaynysyn da erte jýrdi. Bay auyl mәre-sәre. Erkek jaghy at ústap, týie matap, әiel jaghy jýkti buyp-týiip abyr-sabyr. Tizginge әli jetetin balalar erteng kósh-jónekey minetin taylaryn juasytyp tabandarynan tausylyp jýr. Aqsaqaldar qayta-qayta iyirilip, jol baghyty men jolay suattar jayyn mәslihattasady.

Erteng kóshemiz degen kýni shanyraq sayyn bir-bir bozqasqanyng basy qyrqyldy. Shaldar dastarqan basynda úzaq maqamdap joldyng sәti men óristing onyna bata baghyshtady. Ensep ol kýni elegizip jata almady. Qayda bes kisining basy qosylsa - sony jaghalaydy. Kóz tasa onashada ong qabaq qúdashalarymen qaljyndasty, oiyn-shyny aralas nazyn aitty. Bireu-mireu ýstimizden shyghyp qala ma dep syrtqa elendey qúlaq tosqan boyjetkender, jigitting ýzile aitqan siqyrly sózderining buyna balqyp, ýnsiz kýlimdesedi. Qoshtasarda qyr qyzynyng tilsiz, tylsym peyilining kuәsindey jan-jaghyna monshaq tógip kestelegen jibek oramal úsynady. Ertenine auyl tang bozarar-bozarmasta úiqydan oyandy. Ádette әri-beri aunaqshyp, tósekten túryp bolmaytyn balalargha deyin býgin elden búryn atyp-atyp Túryp, baylauly túrghan taylaryna jýgirdi. Jaulyghy qarqaraday kәri әjeler tayaqtaryna sýienip ap, ýy jyghyp jatqan qyz-kelinge anadaydan jón-josyq aityp qoyady. Jas kelinderding de jýgirip baghatyny osy týs. Kimning kóshining búryn jónelgeni, eng aldymen, solargha syn. Enelerding shydamsyzdau qazymyr jaghy qayta-qayta tayaqtaryn shoshandatyp zirkildep ala jóneledi de, al sabyrlylary jas әielderding әr qimylyn qalt jibermey ýnsiz baghuly.

Týieler qomdaldy. Jýk artyldy. Ájeler men jas balalar minetin týielerge shyrq ainala tekemet qor-shaldy. Qaruy qayta qoymaghan sary qaryn bәibisheler jaulyghy qarqaraday bop, aldynghy týiege minip kósh bastaydy.

- IYә, pirim!

- E, bissimillә!

Jýk artqan týieler oryndarynan túra bastady. Kóshting aldy jónge shyqty. Qos qaptalda qaz qatar tizilip, sәukeleleri syldyrap, ýkileri búlghandap qyz-kelinshekter barady. Erkekter jaghy әli attaryna mingen joq. Qútty qonys bolghan eski júrtqa qúran oqyp attanbaq. Alaqan jayyldy, bet sipaldy. Qonyshqa tyghuly qamshylar qaytadan qolgha alyndy. Birining tizesine biri tayanyp aqsaqalar ornynan túrdy. Olargha ilese basqa erkekter de dýr kóterilip, attaryna bettedi. Jasy ýlkender jaghy jol silteymiz, óris, suat barlaymyz dep jele-jortyp ilgeri ozyp ketti. Jastar kósh qaptalyndaghy qyz-kelinshekter tobyna kelip qosyldy. Bireuleri qarq-qarq kýlip, qaljyng aitsa, bireuleri týie ýstindegi egde әielderding kózin ala berip, kelinshekterding omyrauyna jarmasyp, ash belderine qol jýgirtedi. Bir-birine kózderining astymen qarap, ýnsiz súqbattasyp kele jatqan boyjetkender men bozbalalar da bar. Jigitterding jelókpeleu jaghy úiqyashar bolsyn, at jarystyramyz, oramal ber, - dep tústas jengelerin taqymdap, tizginderine jarmasady. Oramal súraghandy syltauratyp endi kelinshekterding omyrauyn mytyp, myqyndaryn shymshyp, auyzben aita almay jýrgen ansarlaryn qolmen bildirip jatqandar da kóp. Jas jigitterding tegeurindi qolynyng tentek qimyldarynan tәnderine bir siqyr ot daryp, raqat engen keybir qu kelinshekter jandaryna mayday jaghyp bara jatqan osynau ozbyr shengelden tez airylyp qalghysy kelmey úzaq taytalasady. Bógde kózge syr aldyrtpay ýnsiz jymiyady. Qalyng kirpikting astynan sýzile qarap, omyrauyn kólkeshtegen bolyp, jigit qolynan qashqaqtaghansyp, júp-júmyr bilekterin kóldeneng tosyp, at jalyna ondy-soldy sylq-sylq qúlap, onsyz da sabyry sarqylyp kele jatqan albyrt jasty odan sayyn ýzdiktirip, әbden arbap baghady. Qashan ózining de dәrmeni tausylyp, ashqaraq jas tәn taghattan airylyp, ón boyyna әlsizdik buy jýgirgen kezde baryp, qaltasynan oramal suyryp, jigitke beredi.

Jigit kelinshek bergen oramaldy tóbesinde tuday kóterip, kóshting yq jaq betin alyp, dýrkiretip shaba jóneledi. Tang atqaly túyaqtary qyzyp kele jatqan ózge attar sonynan quyp beredi. Kók ala jongha kóterilgende, jan-jaqtan shúbyryp shyghyp jatqan ózge auyldardyng da kóshteri kórinedi. Tay mingen balalar jaghy endi solardy qyzyqtamaq bop, qúighytyp ala jóneledi. Ýlkender de: «E, mynau pәlenshekem auly ghoy, baryp kóshterine qútty bolsyn aitayyq», - dep attaryna qamshy basady. Kósh basynda jayly sary atangha tekemet qorshap, kilem jauyp jayghasqan kәri әje jol-jónekey amandasqaly kelgen sәlemshi jastargha qorjynnan jilik-jiligimen et ýlestirip, balalar jaghyna bauyrsaq ústatyp qolynan dәm tattyrady. Áy, әjeke, imandy bol! - dep, jel ayaq jastar taghy bir auyldyng ýlkeninen dәm tatyp qalmaqqa attaryna qaytadan qamshy basady. Qys qonystan jaz jaylaugha qaray shúbatyla kóshken tizbek-tizbek kóshterding aralary osylay ersili-qarsyly ala shabuyl. Qúdalar aulyn agha-jengesimen birge qozy kósh jerge úzatyp salghan. Ensep jastayynan jadynda jat bop qalghan osy kórinisterding bәrin jana kórip túrghanday tamsana qarady. Ádettegi manaurap jatatyn qyr býgin dýbirge toly. Keudesinde jany bardyng bәrine jelik bitken. Bәri de bir jerde taghat taba almay, әldeqayda asyghyp, typyrshyp týr. Man-mang týielerding de ayaqtaryna kóz ilespeydi; enteley basady. Aq tekemet qorshaudyng arasynan shaqyrayyp kórinetin әjelerding shanqay jaulyqtary әldeqayda úsha jónelgeli qanatyn qomdap otyrghan aqqulardan aumaydy.

Kósh - qimyl-qybyry az dala tirligining әbden asyp-tasqan merekesi. Jaqsy óriske, jana qonysqa, jana әser, jaysang lәzzatqa yntyqqan sergek kónilding shattyghy. Ol kýni kópten qozghalmay, shau tartyp, buyn-buyndaryn sarysu alghan syrqau ayaq-qoldyng ózi oilamaghan jerden tynayyp sala beredi. Kýibeng tirlikting birli-úsaqty kóp uayymy qajap-qajap qayau tartqan kónilder kóbelek qanattanyp, elegizip shygha keledi. Kól-kósir daliyp jatqan jazghy dalanyng samiyan samaly kóp túryp, kónetoz tartqan mýlikten qys boyy túralanqyrap qalghan qyr tirligining barsha shan-tozanyn silkip qaghyp, týu-týu alysqa alastap, bezdirip jatqanday. Ensep qyr asyp bara jatqan úzyn shúbaq kóshting sonyna kózi botalap kóp qarady. Sonau man-mang basqan tizbek-tizbek týieler osy ónirden kýni keshe jal-jaldyng basynda tizilip-tizilip otyrghan aq júmyrtqa ghana emes, yn-jyng ýndi, du-du kýlkini, abyr-sabyr qimyl-qybyrdy, kýlki tirshilikti jym-jylas kóshirip әketkendey. Kók maysanyng ortasynda týime jaranyng ornynday bop aqtandaq-aqtandaq kóne júrttar jatyr. Sol aq tandaq júrttar qúdyqshy auylda eki-ýsh egde erkekting qasynda, jalghyz qalghan Ensepting kózine kópke deyin shoqtay basyldy da jýrdi. Qúdyqshy auylda ebil-sebil tirshilik. Alaqanday shúqyrdyng ainalasyndaghy kýn sayyn bóksesi búltiyp kóterile týsken kór tómpekten basqa kóz quanysh ta joq. Kóldeu oidyng ortasyndaghy qúrym kýrkeler kól-kósir daladan da tasa qalypty. Ensep osy auyldyng shayyn aghartyp otyrghan óristen qaytyp kele jatqan qarasha ingenge qyzygha qaraydy. Mynau jer shúqyghan eki ayaqty pendelerden o da jaqsy. Kýn úzaqqa ala qyrdy ayaghy jetkenshe sharlap qaytady. Bir kezde búl tónirekte de du-du ómir bolghanyn sezdiretin kóktemgi qúmalaqtar әbden kýn jep qurady. Ensep pen buryl attyng eki auyldyng arasynda sendelgen soqpaq sýrleulerining súlbasy joghaldy.

Ensep qolyna kýrek aldy. Balausa búlshyq eti tastyng astyna týsip janyshtalyp qalghanday; al-sal qary saldyrap beli talghanda, kýnirsik iyisti, qyr shóbining kermek dәmi tandayyna tatymay enesining jyp-jyly bauyryna, bal tatyghan saumal sýtine ansary auyp, kózi qarauytyp, zarlana bozdaytyn qarasha ingenning jana sualtqan botasynday Ensepting de esine kýni keshegi bostan shaghy týsip, basy men-zeng tartyp, kózining aldyn qoymaljyng bualdyr kólkeshteydi. Enesining bal emsheginen toryqqan qarasha bota bozday-bozday sýlderi qúryp, ózegin tyzyldata jalaghan ashtyqtyng aranyn qaytarmaq bop, úlpa túmsyghyn shayanday shaghyp jolatpaytyn jeksúryn jantaqqa amalsyz bas qoyady. Jalghyz qarasha bota emes, indigeshten-indigeshke shóp-shónge sýiretken qúmyrsqadan bastap barsha tirshilik iyesi, qay siqyrdyng qúdireti ekenin kim bilsin, әuelde de ózi tilenip kelmegen jaryq jalghannan ózdigimen kete almay, ishinen eshtene ótpese, shoq týskendey jalap shydatpaytyn qu óneshting kýitin kýittep tyrbynyp baghady. Ensep endi әr nәrsege alanghasarlanbay, sol kýlli tirshilik iyesining bәri sekildi óz qamyn ózi jeytin jasqa jetti. Sonda ómir sýru degen enesine jamyrap ketpesin dep, kýni boyy temir qazyqty shyrq ainalyp shygha almaytyn arqandauly qarasha botaday ne qorlyqty kórseng de, ne súmdyqty bastan keshseng de, jan-jýiendi jadyratqan tәtti qiyal, ansar armannyng bәrinen adyra qalyp, mandayyndy taugha úryp, tasqa soqsang da ózining tilenip kelmegen, kelgesin esh tilegindi qabyl qylmaytyn ker taghdyrdyng tastaq tar qoynauyna qyzyl óneshinnen qylghyna baylanu ma?.. Osy bir zúlmattyng sýr jebesindey oqys saual Ensep alghash ret indigeshting týbine týsip, topyraq arshyp, mamyqtay maysa alaqany kýlbirep isip, tyz-tyz ashytyp, kýrek ústatpay túnghysh ret týnilip, kýrsine kýizelgen kýni oiyna oralghan da, balghyn kókirekting barsha balausasyn japyra jaypap, jermen-jeksen qyp ketken-di. Sonda Ensep shúqyrdyng týbinde kýregine sýienip úzaq tolghanghan-dy. Biraq jauap taba almaghan-dy. Kónilding bir qaltarysynan symp etip shygha kelgen sol bir súmpayy oidan qatty shoshynghan-dy. Endi, mine, jer ortasyna keldi. Bala Ensepting basyn qatyrghan shytyrman saualgha әli jauap tapqan joq. Álde ómir sýru degenning ózi de әlgi bir әzәzil saualgha jauap taba almay bas qatyru ma? Ne de bolsa, osy bir súraqty týbegeyli tolghap, týbine jetuge әli kýnge múrshasy bolmay keledi. Qolyndaghy kýrekting sholaq saby mandayyna qatty batty. Jalma-jan basyn kóterip aldy. Mana kelip týsken emen kýbining әli tolmaghanyn kórdi. Susyp qúlaghan qiyrshyq tasty kýrep sala bastady. Emen kýbi toldy. Qyl arqandy júlqylap jogharygha belgi berdi. Shým pildep tolghan emen kýbi týu sonau tóbedegi iynening jasuynday sanylaugha qaray syrghanay jóneldi. Ensep kýregine mandayyn tirep, qaytadan oigha shomdy.

IV

Áueli qolgha mýiiz bitedi. Sosyn kýni keshe al-sal bop aldyrtpay jýrgen balghyn búlshyq et, qatyndar keregening kózinen qazyqqa orap tartyp shiratqan qyl arqanday bop shiyrshyq atady. Qatayyp, qatygez tartqan búlshyq etpen birge kónil de bekiydi. Aldymen armannyng ayaghyna túsau týsedi. Ensep qúdyq qazuda әjeptәuir jón bilip qaldy. Bastapqy kezde topyraq shygharugha kómektesip edi, endi qúdyqqa týsiruge de jarady. Árkimning ayaghyna jyghylyp, qúlaghynan sipaghangha qúiryghyn búlghandatyp mәz-meyram bolatyn bala kýshik, qoragha baylanghan song yryldap aibat kórsetkeninen, abaysyz siraqtargha azuy tiygeninen lәzzat almay ma? Ensep búryn qashaqtap jýrgen ónerine kem-kemdep dәm tatqan sayyn qúnygha týsti. Ýlkender: «Anany ózing istey ghoy, mynany ózing istey ghoy», - degen sayyn bir masattanyp qalady. Adam aldana bilmese, kep-kelte ghúmyrynda basynan keshiretin san-sapat tauqymet pen azapqa bir kýn de tóze almas edi. Kónilding qorghanyshy - aldanysh. Adam armandaymyn dep jýrip aldanumen bolady, aldanyp jýrip-aq talaydy bitiredi. Ensep emen kýbini bir ózi tartyp shyghara alghan kýni tóbesi kókke jetti. Eki qary talyp, búlshyq eti sozylghan sayyn keshe kózine jas kelse, býgin kóniline jel bitetin bolypty.

Kór auzynday kishkene shúqyrdyng ainalasyndaghy qyzyl tómpeshik birte-birte qonyraydy, sosyn súrghaydy, kýlgin tartty, aqyrynda emen kýbi jer astynan qiyr topyraq, jentek saz emes, qoymaljyng lay alyp qaytty. Kýbi týbindegi lay súiyla týsti. Topyraq shygharyp túrghandar emen kýbini qayta tastaghanda shúqyrdyng erneuine jata qalyp, tyng tyndaydy. Emen kýbi baryp jetkende, týu sonau zymyran týbi emeski shylp ete qalady. Kenet qyl arqan dir-dir etti. Topyraq shygharyp túrghandar qúdyqtyng auzyna jetkenshe barlyq lay týbine shógip, bet jaghyna móldirep su túnghan emen kýbini tóge saldy da, bylay alyp qoydy. Jalma-jan qosshy balany júmsap, anadayda jayylyp jýrgen sary atandy aldyryp, shyghyrgha jekti. Qúdyqqa úshyn túzaqtap shyghyr arqan tastaldy. Sary atan byq etip ornynan túryp, kýndegi ýirenshikti sýrleuine týsip, tarta jóneldi. Ortasy kez aghash donghalaqty syqyrlatyp qyl arqan jylanday jyljyp keledi. Aqyry óne boyy balshyq-balshyq qúdyqshynyng ózi de kórindi. Qúdyqtyng auzynda túrghandar ony eki qarynan demep, shygharyp aldy.

Qúdyqshy shúqyrdan aulaqqa, qúrghaghyraq jerge baryp jýrelep otyrdy. Shaqshasynan barmaghynyng basyna nasybay ýidi.

Jigitter qúdyq týbine qaytadan kýbi saldy. Ol búl joly orta bókse bop qaytty. Óni әli kógisteu. Lay sugha japa-tarmaghay qoldaryn salyp, alaqandarymen ilip alyp, auyz shayyp kóristi. Áli de topyraq tatyp týr. Ashy-túshysyn eshkim jygha aiyra alghan joq. Keshki salqyngha eti shimirigip, qaltyrap ketken qúdyqshy ornynan túryp, qosqa bettedi. Bylayghy jigitter de sonynan ilesti. Tabadaghy qyzyl shoqqa bóksesin tyghyp, yzynday әndetken shúnaq shýmek jez shәinekting kýreng shayy kýni boyy damyl kórmegen qúdyqshynyng denin jayyp barady. Shyny ayaqtyng betinde shashyrap jýrgen quyrghan bidaydy ernimen bir-birlep qualap otyryp soraptaghan talqy shay ter shygharady, termen birge óne boyyn jerge sinirip bara jatqan zil de taraydy.

Dastarqan jinalady. Qaljyraghan qúdyqshylardyng auzy әngimege endi qiysady. Jer týbinen qozghalghan әngime sirә joq. Endi ne isteu kerek ekenin qamdaghan sharua jayy. Ertenine bәri taghy da qúdyq basyna jinaldy. Emen kýbini jalma-jan qúdyqqa saldy. Kýndegidey qatty jerge tiyip tyq ete qalghan joq, kýmp ete týsti. Suy әbden túnghan. Qúdyqshy emen kýbini qos qoldap ap, bas qoyyp edi, suy túshy. Endi jigitter birining qolynan biri júlyp alyp iship jatyr. Erni kezergen ala taghanaq qyrdyng taghy bir jerinen su shyqty. Oghan eng әueli qúrym kýrkeli qúdyqshy auyl quandy. Su shyqqasyn qúdyqshylardyng qimyly tipten tezdep ketti. Qúdyqtyng tónireginde shashylyp jatqan toqash siyaqty tyghyryq tastardy birining ýstine birin órip qalap, sonau kók tas qabatqa jetkenshe shegendep tastady. Sosyn tebin su qayta qúiylmasyn, mal-mýl týsip ketpesin dep, shyrq ainaldyra әikel saldy. Sar kemik tastyng ortasyn oiyp astau ornatty.

Jana qúdyqtyng suyn eng әueli qarasha ingen men qarasha bota kelip ishti. Sәske shamasynda manaydaghy elding óriske shyqqan sauyn týieleri, qúdyqshylar qosy otyrghan shúqyr saydyng ernegine shygha kelip, kýnde qúrym kýrke ghana túratyn tepsenge edireye qarasty. Tas astaudaghy móldirep jatqan sudy kórip, kózderine sener-senbesterin bilmey anyrayyp túrdy da, ne de bolsa baryp bileyik degendey býlkildey jóneldi. Tas astaugha moyyndaryn salyp, syrp-syrp soraptap úzaq túrysty. Sosyn eki býiirin qampityp, tensele basyp, óriske tartty. Kýnde tas tóbeden qiqu salyp óte shyghatyn bir top búldyryq astau basyndaghy qara-qúranyng azayghanyn tosyp, tepsenning tóbesinen shyrq ýiirilip shyqpay jýr. Týs aua alys suatqa suyt jol tartqan bir ýiir qaraqúiryq ernekting basyna shygha keldi de, an-tang túryp qaldy. Sosyn qybyr-qybyr qimyldap jýrgen adamdardy, qúrym kýrkeni, esik aldynda mosydaghy qara shaynekting astynda lapylday janyp jatqan otty kórip, dýrkirey qasha jóneldi.

Ertenine tanerteng qúdyqtyng ainalasynda týn qaranghyny paydalanyp kelip, astaudan su jalaghan kýzen, qarsaq, qoyannyng izi tolyp ketipti. Kýni keshe ala qyrdaghy ne bas kótertpes oty, ne bas saughalaytyn kólenkesi joq tap osy bir taypaq tepsenge moyyn býrmay ainalyp ótetin barsha tirshilik iyesi oghan ansarlary auyp, jer týbinen әdeyi izdep keletindi shyghardy. Jylmaghay dóndegi úry tepseng talay sanagha myqtap ornap, talay kózge jer týbinen men múndalap túratyn nysanagha ainalady. Belgi bederi az túldyr qonyr dónde jan-jaqtan soghan shúbyrghan taram-taram sýrleu-soqpaq týsti. Ala qyrdan bir úrttam su tata almay alasúryp, әbden qatalaghan tirshilik iyeleri kózi qarauytyp, miy zenip kelip bas qoyatyn súlama dónde janghyz búltighan osy bir әikeldi qúdyq ajal auzynda súlq jatqan shala-jansar denening tósindegi әli suala qoymaghan synar emshek siyaqty.

Ensepting quanyshy qoynyna syimay jýr. Erteli-kesh qúdyq basynan shyqpaydy. Astaudyng erneuine qonyp, tamaghynyng asty býlk-býlk etip, su ishe bastaghan torghaylardy qyzyqtaydy. Tóken bay ýsh kýn ótken song keldi. Qasynda aighyr top adam. Moyyndaryn sozyp qúdyqtyng týbine ýnilip, shegen tastardyng qalay órilgenin kórdi. Shyghyr tartqan atannyng jalghyz ayaq sýrleuining qansha qadam ekenin ólshedi. Bir týnge qansha astau su ónetinin súrady. Qaughamen su tartqyzyp aldyryp, dәmin tatyp kórdi, beti-qoldaryn judy. Tóken baydyng atqosshylary jana qúdyqty jabyla maqtady. Qúddy osy qúdyqty sol qazyp shygharghanday auyzdary jalpyldap barlyq qoshamet-qolpashty Tókenge aityp jatyr. Kónili ósken bay ertesine Dәrjannyng aldyna qúdyq aqy malyn salyp berdi. Sol kýni týs qayta qúdyqshylar qosyn eki týiege artyp auyldaryna, bala-shaghalaryna qaytty. Ensep shúnqyr oidyng ortasynda qalyp bara jatqan kesheden beri «Tóken qazdyrghan» atanghan jana qúdyqqa qiya almay kóp qarady.

Ol Dәrjan aghasynyng qasynda ýsh jyl jýrdi.

Ensep ózi alghash ret qúdyqty Bóken baygha qazdy. Qarash aulyna jiyendigi bar jas myrza әkesine as bermekshi eken. Ataqty baydyng asyn búrynnan belgili suattardyng qasynda bermey, tusyrap jatqan sony jerde ótkizip, sol manaydy «pәlenshekenning asy ótken jer» atandyrmaq oiy bar bop shyqty. Soghan әdeyi qúdyq qazdyrmaq bop, naghashylaryna qonaqqa keldi. Qarashtyng ýlkendi-kishisi jiylyp: «Kәsibin endi bastaytyn bala edi, sizding túqymday yrzyqty bolar ma eken, búl qúdyqty Ensepjangha qazdyrsaq qaytedi» dep qolqa saldy. Bóken bay әkesine asty әri túyaq tiymegen sony, әri at shaptyrugha layyq jazyq, әri túshy su shyghatyn topyraghy asyl jerde ótkizbekshi. Búl sharuagha Qarash әuletining aqsaqal-qarasaqaly týgel júmyldy. Irge baghyp qalghan qúr sýlder shaldar da oryndarynan túryp ataqty baydyng asy ótuge layyq jer qarady. Dәrjannyng ýii kýni-týni mәjilis. Aqyry bәri ónsheng túshy su shyghatyn «qyryq astau» atanghan ordaly qúdyqtyng ýstimen ótetin taypaq qolattyng kýnbatys qúiryghyn qolay kórdi. Ordaly qúdyqtan eki kóshtik jer. Jylmighan jazyq kenet sәl enis tartady da, qaytadan taqtayday tegis bop qayqayyp ketedi. Syrt kózge qapelimde bayqalar-bayqalmas oipang jýlgening boyyn Qarashtyng bas kótergenderi bes kýn boyy armansyz sharlap shyqty. Ana jerge baryp ta, myna jerge baryp ta topyraghyn qaraydy, shópting tamyryn qazady, iyisin iyiskeydi. Eng sonynda, Bóken baydyng ýiir-ýiir jylqysyn aldyryp, birese tekirektetip aidap ótip, birese shaptyryp kórdi. Qalyng jylqy tasyr-túsyr shaba jónelgende, aqsaqal shaldar jata-jata qalyp, jerge qúlaqtaryn tosyp, tyng tyndaydy. - Keuek joq. Keuek bolsa dýsirge janghyryghyp, dýnkildep keter edi.

- Sazy alys bilem, túyaqtyng ýni túnshyghyp shyghady eken.

- «Qyryq astaumen» eki ortada ne sor, ne kebir joq, qara jon.

- Shóbine qarasayshy, shildening ortasynda da balausa tatidy. Astynda sor bolsa, endigi tamyry kýiip keter edi ghoy.

Ensep aqsaqaldardyng keu-keu әngimesin elige tyndaghanmen, kóbine eshtene týsine qoyghan joq. Ýlkender kenese-kenese kep aqyry ala bóten úilyghyp ósken qalyng jantaqtyng arasyna qazyq qaqty. Bóken bay qazyqtyng ýstine ýy tikti. Qasyna taghy da bir-eki qarasha ýy qondyrdy. Sosyn eki auyldyng shaldary qazyqty shyrq ainala tizilip otyryp, qúran oqyp, Bóken bay men Ensepke batalaryn berdi. Qonyr marqanyng basyn mýjigen son, aqsaqaldar auyl-aulyna tarady. Qasynda tórt-bes jigit qolghabys-shymen Ensepting ózi qaldy. Auyq-auyq Dәrjan soghyp, hal-jaghdaydy súrap, aqyl aityp ketedi. Ensep bes qanat boz ýiding qaq ortasynda qazyq túrghan jerden qúdyq qaza bastady. Qashan tóbesinen kýn týspeytin terendikke jetkenshe, kiyiz ýy tiguli túrdy. Bay auyl et pen qymyzgha kende qylghan joq. Barynsha saqy atanugha tyrysatyn Bókenning ózi de at qúrghatqan emes, Qarashtyng aqsaqaldary birazdan song qaytadan kelgishteudi kóbeytti. Qúdyq týbinen shyghyp jatqan topyraqty alaqandaryna jazyp qaraydy. Kelgen sayyn bay auyldyng bal qymyzyn simirip iship, bastaryn iyzep, baghyt jaqsy dep ketedi.

Dәl ýsh aida, kýzem jýn endi qyrqylyp bitkende Ensep qúdyqty qazyp bitirdi. Týbine jaqyndaghanda tuyrlyq kók saz kóbeyip ketip bir qorqytyp edi, birazdan song qalyng saz tausylyp, qaytadan qayyr shyqty. Qayyr qiyrshyqty qayta-qayta ernine tiygizip kóredi, túshy siyaqty. Áli de qaza týsti. Susyma qiyrshyq qalyndap ketip, qúlap túrmay ma dep kýdik alyp edi, shyqyldaghan qatty tasqa ainaldy. Kók tasty qyrnap oiyp kele jatqan-dy;. bir kýni ong jaq shyntaghynyng túsy múzdap qoya berdi. Jalma-jan sýimendi tastay berip, sipalap kórdi, әlgi jer bir týrli tership túr. Su jaqyn. Osy manaydan tesip shyghuy mýmkin. Ol qúdyqtyng syz qabyrghalaryn shyr ainala sipap shyqty. Dymqyldyng qay jerde mol ekeninen sudyng úly jobasyn bildi. Su atyp ketedi-au degen kýdigi az qabyrghany boylap, qaza týspekshi. Kózdi sosyn baryp ashady. Sonda su qúdyqtyng týbine mol jinalady; jogharydan týsken tas, kesek kózdi bitep tastay almaydy.

Ensep әli de bir qúlashtay qazyp edi, taghy da bir tústan su tamshylady. Eki iyghyna, omyrauyna múp-múzday qorghasyn tamshylary tamyp-tamyp ketedi. Ensep sudyng jobasy bilingen tústyng tasyn kóp qozghamay, qashqaqtap, terendep qaza berdi. Kenet sýimen jap-jazyq taqtay tasqa tiyip, shaq-shaq ete qaldy. Jan-jaqtan janbyr sebelegendey tamshy kóbeydi. Ensep búdan әri terendey berse, sudyng astynda qalar týri bar. Osy jer sudyng kózi-au dep jobalaghan jerlerding tasyn qozghap, shúqyp-shúqyp kórdi. Bir jerden manadan beri jolyndaghy qara tasty tesip óte almay, jaqpar-jaqpardan tyrs-tyrs tamyp túrghan múzday su sau ete týsti. Bir kóz tabyldy.

Ol endi ekinshi shyntaghyn múzdatyp túrghan tústy arshyp edi, o jerden de su tesip shyqty. Eki kózden aqqan su qúdyqtyng tabanyndaghy taqtay tasqa shalp-shalp qúiylyp jatyr. Sol bir shalp-shalp dybys, búl qashan qúdyqtyng auzyna jetkenshe qúlaghynan ketken joq. Jýregining dýrsili de sol dybyspen birge shyghyp túrghanday. Mynau menireu qara jerding qoynynda qamalyp túrghan jerinen búl bosatyp jibergen myndaghan tamshy, túnghiyq týbine jamyrasa aghyp, jarysa qúiyluda. Taqtay tasty dýsirlete jónelgen qos týtek aghyn jeti qat jer astynan tirshilik dabylyn qaghyp jatqanday. Asqa alty kýn qaldy degende jana qúdyq shegendelip bitti. Oidaghy-qyrdaghyny tegis dýrliktirgen as ótti. Kópten beri qúdyqshynyng qúrym qosynan kóp alysqa úzap shyqpaghan Ensep te bir jelpinip qaldy. Adam paqyr talay nәrsege ýireniskenmen, tap qara jerding astyna ýirenise almaqshy emes. Ol azdy-kópti zeynetining qasynda, el-júrtynyng ortasynda qúdaydyng jaryq kýnin kórip, júpar auasyn jútyp jýrgende qay-qaydaghyny oilap uayymgha batady. Sonday kem taghat, kem qanaghat jandy jaryq dýniyege jaratylghan júmyr basty pendening qay-qaysysy da, ayaghynyng astynan shayansha shaghyp jatqan syz topyraq ta jeti qat jerding astyna, menireu túnghiyqqa kýn sayyn tiriley týsirip qoyghan song ne joryq!

Qúdyqshynyng jalghyz serigi - ýrey. Ony jan-jaghynan antalap túrghan syz qabyrghalar da, týu tóbede jyltyrap, eki kózin tórt qylyp, ózine telmirtip qoyghan bolmashy sanylau da, ayaghynyng astynan shayansha shaghyp jatqan syz topyraq ta qorqytady. Osynsha azaptanyp qazghanda jóndi-su shyqsa jaqsy, al sudyng kindigi bir kósh býru qaluy da mýmkin ghoy. Shyqsa da, ashy bop shygha ma, túshy bop shygha ma? Qúdyqshy san-sapat jer shúqyp, san ret su shygharsa da, ómir boyy әldenege seziktenumen, ózine-ózi senbeumen ótedi. Qazbas búryn әbden tәpteshtep, tap osy aranyng kýmany joq dep qazyq shanshyghanmen, jer astyna kisi boyy týsui-aq mún, qalyng kýdik qaytadan qamap alady. Endi sol kýdigi jer astyna bir eli terendegen sayyn óse beredi. Eki shúqyp, bir qaraghan mimyrt júmys qanday jýikeni de jýnjitip, qanday jýrekti de qaralay kýpti qylyp bitetin bolsa kerek. Manynan tiri jannyng ne kózin kórmey, ne sózin estimey, bir ózi tyrbanday beretin jalghyzdyq pen eshteneni anyq kóre almay púshayman bolatyn su qaranghylyq jigerin ústaramen qyrnaghanday, kýn sanap tityqtata týsetin týri bar. Qúdyqshy neghúrlym kópti kórip, jer ortasyna jaqyndaghan sayyn solghúrlym kýdikshil, neghúrlym qúdyqtyng týbine jaqyndaghan sayyn solghúrlym ýreyshil bolynqyraytyn sekildi. Al endi su әne shyghady, mine shyghady deytin kýnderi ol túnghysh ret tolghaq qysqan anaday, búdan bir ay búryn, bir apta búryn, tipti kýni keshe quanghanyn atymen úmytyp, ómir boyy ólim auzynda jýrgen kisidey ón-súry qalmay, qorqynysh qúshaghyna birjola beriledi. Bir jyl ghana búryn kókiregi alyp úshyp, nebir tәtti qiyaldargha bóktirgen quanyshy endi kep taban astynan qúrdymgha qúlatatynday, shoshyna uayymdaydy. Bayaghy tәtti armannyng bәrin ersi kórip, ózin esirik sanaydy. Áu basta osynsha qauip-qaterding baryn kórmegen-bilmegen jelbuazdyghyna ólerdey yzalanady. Tek osy joly isi ongha basyp, oilaghanynday bolyp shyqsa, endigәri múnday isting manynan jýrmeuge ishtey ant-su ishedi.

Ensep te ózi qaylalap tesken tas qúrsaudyng ortasyna týsken sayyn imanyn ýiirip týsip, jaryq dýniyege әr shyqqan sayyn tәuba aityp shyghatyn-dy. Biraq qúdyqty qazyp bitirgende ón-boyyndaghy kýsh-quaty týgel sarqylghanday bop, jer astyna endi bettemestey tauy shaghylyp shyqsa da, arada bes-alty ay óter-ótpeste taghy da qúrym kýrke tigip, taghy da jer shúqyp jatady. Kýni keshe jigerin qúm qylghan qaranghy shúnqyrgha qaytadan jetelep alyp kelgen әzәzәl kýshting aty ne ekenin ol kezde Ensepting ózi de bilmeytin. Kele-kele týsindi. Birin-biri jaqsy men jamangha bólip, jaghalastyryp qoyghan myna dýniyede bótenning auzynan shyqqan jyly sóz, qoshamet-qolpash әli aryny qayta qoymaghan arghymaq atqa qatty tebingen ýzengimen birdey eken. Al ol kezde adam paqyrdy taugha úryp, tasqa soqtyratyn ayar aldanyshtyng әli aryny múqalmaghan arghymaq kezi edi. Qoshamet-qolpash atty ayar Ensepti qara jerding astyna talay ret tiriley týsirdi. Ol әueli qúdyq qazylyp bitkende estigen el-júrt týgel quanady eken dep oilaytyn-dy. Birte-birte ol oiynyng qate ekenine kózi jetti. Ár shynyrau bitken sayyn aldyna mal týsse, artyna sóz eretindi shyghardy.

Qúdyq bitken kýni janyna kep:

- Apyray, myna bayda iman joq eken, jetpis qúlash shynyraugha bar bolghany jetpis toqty aidatypty-au, -dep sybyrlap qalatyndar aragha ailar salyp ózi keledi.

- Ensepjan, biz anau pәlenshe bay emespiz. Aqyndy jemeymiz. Ernekting ýstinen shynyrau qazyp bersen, jýz toqtyny aldyna salamyz, - dep qolqalaydy.

Ensep endi kez kelgen qolqashygha qolq ete qaludy qoydy. Aldyna kelgen kisining shapanyna, er-túrmanyna, dәuletine qaraytyndy shyghardy. Kóp úzamay Dәrjan aghasy: «Shaqyrlaghan aq taudy tesip su shyghara beruge tayyz oidaghy elge baram», - dep ýstirtti tastap kóship ketti. Sol jaqta bes jylday auyz sugha qúdyq qazyp jýrdi de, aqyrynda bir qúmnyng eteginde qúdyq qazyp jatqanda, júmsaq topyraq ýstine japyrylyp qúlap dýnie saldy. Ensep shyng ýstinde shynyrau qazyp qala berdi. Ár qúdyq bitken sayyn qúdyq aqy maldyng sany óse týsti. Biraq onyng esesine qolqashynyng sany birtindep azayyp barady. Dәuleti asqandar ghana atyn shygharu ýshin Ensepke at shaptyrady. Ýiining irgesi sayabyr tartty. Bir ókpelep attanghandar endi kórmestey bop týnilip ketti. Baryp basqa qúdyqshy izdedi. Dәl sol shamada Horezmnen Qalpaq degen bireu kóship keldi. Áueli Qalpaq er shabady, jona tigedi deushi edi. Endi qúdyq qazady degen ataghy shyqty. Ensepke qolqasy jýrmegender soghan ýimeledi. Keybireuleri qyr kórset-kendey, túp-tura búnyng aulynyng kók jelkesine jete berip, bir sәskelik býru otyratyn Qalpaqtyng aulyna qaray tizgin týzeydi. Bastapqy kezde Ensep onday-onday qoqan-loqygha miyghynan kýldi. Birazdan song aulynyng ýstinen attap ótkender shamyna tie bastady. Týruli irgeden Qalpaq-tyng aulyna qansha atty ótkenin sanap, olardyng qay-qay auyldyng adamdary ekenderin andityndy shyghardy. Ataly-ataly ýlken auyldardan әzir olay qaray at izi týse qoyghan joq. Ensepke kelgen qolqashylar da әngime arasynda әdeyi Qalpaqtyng atyn qystyryp qalatyn boldy. Ol onday-ondaygha mәn bermegen qalyp bayqatty. Keyinirek: «Horezm jaqtyng jeri bizdey aqar-shaqar shyng kók ala tas emes, sazdauyt keledi. Saz oiyp qalghan adam tayaz, tanqy qúdyqtar bolmasa, tas qashap, shynyrau qazugha kóndige alar deysing be?» - dep apshymaghan nyghyz ray tanytty.

Sóitip jýrgende, Ensepting aldynan saghy synyp qaytqan Saghynay bay Qalpaqqa Ýstirtting ýstine kósh shygharatyn aq joldyng tap úshar basynan qúdyq qazdyrdy. El ishinde Saghynay ýiine qonaq barghanda, qazangha as salarda, syrtta oinap jýrgen nemerelerining bireuin shaqyryp alyp:

- Áy, qúlynym-ay, kýni boyy tynym kórmey shapqylaysyng da jýresin. Myna qarashy, sýiek-sýieginning bәri yrsiyp ketipti. Qabyrghandy qolmen sanaghanday. Kәni, kәni... bireu, ekeu, ýsheu, tórteu, beseu... Týu, týu... Omyrtqang odan da jaman. Bireu, ekeu, ýsheu... Sidighan qaryna qarap, júrt seni shyr júqpaghan ýiding balasy eken deydi ghoy. Túra týr! Oibay-au, jauyrynyna shodyrayyp shyghyp kele jatqan mynau ne jara! - dese, kempiri qazangha jauyryn, qary jilik, bes tal qabyrgha, ýsh tal omyrtqa salady eken deytin әngime bar-dy.

Sol saqalyn qazangha malyp, asty ózi sanap salatyn Saghynay sarang Ensepke tisin qatty bassa kerek. Júrt ol Qalpaqqa ernektegi shynyraudy qazghan aqysyna týiege bastatyp jýz elu túyaq atapty dep soghady. Bir kýni: «Oybay, ólgi Qalpaq qazyp jatqan shynyrau Ýstirtting ýstindegi eng tereng shynyrau bolatyn týri bar. Qazirding ózinde jýz qadamnan asypty» degen habar dýnk ete qaldy. Sodan bylay auyl-auyldyng arasyna qatysqan biren-saran adamnyng habary sol Qalpaq qazyp jatqan qúdyqtyng tónireginen shyr ainalyp shyqpay qoydy. Kýn ótken sayyn dabyryq úlghaya týsti. Býgin: «Jýz jiyrma qadam bolypty» dese, ertenine: «Jýz otyz qadamgha jetipti» dep shyghady. Qoyshy-qolannyng әngimesin bylay qoyghanda inabatty aqsaqaldardyng ózi Qalpaq qazyp jatqan shynyraudyng jayyn aityp, qyzyl kenirdek bola bastady. Bireuler: «Qalpaqtyng babasy әulie kisi bolghan eken. Sodan kiyeli temir qazyq qalypty. Sol qazyqpen jer barlasa, su shyghatyn jerge kelgende alaqany tartyp belgi beredi eken. Qalpaq sudyng kózin solay tabady eken», - dep daqpyrtty. Gu-gu әngime órshy berdi. Bir-eki kisi: «Óz kózimizben baryp kórdik, shynyrau jýz qyryq qúlashtan asypty», -dep keldi. Endi júrt jan-jaqtan Qalpaq qazyp jatqan qúdyqty izdep baryp kóre bastady. Tipti Ensepting qonsylary da erinbey-jalyqpay at sabyltyp baryp qaytty.

Ázirge qylp etpegen janghyz Ensep. Búryn Qalpaqtyng jayyn aitugha júrt búdan qysylatyn bolsa, endi júrttan búl qysylatyn boldy. Ýi-ýiding kólenke betinde Qalpaqtyng qúdyghyn aityp guildesken júrt, Ensep qayter eken dep әdeyi aityp otyrghanday bop kórinip te ketedi. Syrtynan synap otyratyn minshi kózderden Ensep qatty qaymyqty. Bir kýni ne de bolsa, baryp óz kózimen kórip qaytugha bekinip atyna mindi. Qalpaq oraq múryn, shegir kóz sary kisi eken. Jasy jer ortasyna tayaghan adam bolsa da, Ensepti kórgende qalbalaqtap qaldy. Jalma-jan tandayynyng astyndaghy nasybayyn tilining úshymen jerge bir-aq ytqytyp, siyrekteu jiydip bitken jiyren múrtyn jenimen sýrtip, auyl-aymaqtyng amandyghyn súray bastady. IYeginde túqyl joq, kók jarghaq kóse. Mandayy men jelkesining arasy qarysqa jetpeytin qalaq basyn әuelde ne qara, ne kók bolghany belgisiz kýlgin oramalmen tanypty da, bir úshyn qúlaghyn bastyra salbyratyp qoyypty. Ánsheyinde kózi kisining jýzine kóp toqtamaytyn Ensep Qalpaqtyng túla boyynan týk qaldyrmay týgel tintip shyqty. Qalpaq әikelge týsirgen tyghyryq tastyng ýstinde otyr. Qúdyqtyng ishinen jana shyqsa kerek. Tizesinen asyra qayyryp qoyghan balaghy su-su. Qara ala shekpendi jalanash iyinine jamylypty. Ne tonyp otyrghany, ne kýlip otyrghany belgisiz, - siyrek sarghysh shoqsha tisteri aqsiyp túr.

Qalpaqtyng saualdaryna sypayy jauap qaytarghan Ensep endi ózi jay súray bastady. Mal-jannyng amandyghyna Qalpaqtay qadala toqtalmay, shynyraudyng jay-japsaryna kóbirek shúqshidy. Qúbyla bettegi aqsiyp jatqan shyghyr tartqan týiening jalghyz ayaq soqpaghyna qarap, kózimen mólsherlep, ýnsiz túryp qaldy. Júrttyng aityp jýrgeni ras eken. Jýz elu qadamgha jetip qalghan týri bar. Manadan bergi sypayy óni kýrt týtigip ketti. Ózi-ózinen jiyryla qalghan mandayyn kýshpen jazyp, erni әzer qiysyp:

- Ong bolsyn, - dedi.

- Aytqanyng kelsin, - dedi Qalpaq.

Ensepting qúlaghyna onyng dausy oqys sanq ete qalghanday ersi estildi. Jalt qarady da, qatuly jýzin jadyratqysy kep, ezuin jiyryp:

- Sudyng qashan shyghatyn synayy bar? - dep súrady.

- Ertenderi shyghyp qalar.

Ensep atyna bettedi. Qalpaq dәmge shaqyryp edi, auzyna aldymen oralghan bir syltaudy aityp, ayaghyn ýzengige saldy. Qalpaq qoltyghynan demedi. Ol atyna minip, Qalpaqtyng jýzine bir búrylyp qarap, qoshtasty da jýrip ketti. Oghan Qalpaq sonynan mýsirkey qarap túrghanday bop kórindi. Álgi bir qoltyghynan demegeni de ayaushylyq jasaghany siyaqty. Sony oilaghanda, bireu qoltyghynyng astynan shymshyp alghanday túla boyy týrshigip sala berdi. Atynyng sauyryna qamshysynyng qalay baryp qalghanyn da bayqaghan joq, shoqyta jóneldi. Búl shynyrau, shynynda da, Ýstirtting ýstindegi eng tereng qúdyq bolghaly túr eken. Ony júrt qazirding ózinde «Qalpaq qazghan» atap ketti. Ensep «Qalpaq qazghannan» ensesi týsip qaytty. Ayna taz ala qyrdan talay su shygharghan Dәrjan aghasy «pәlenshe qazdyrghan», «týgenshe qazdyrghan» dep talay baydyng atyn shyghardy da, ózi aqyry apannyng astynda qalyp óldi. Atan týieni alyp úrarday qayratynan at jalynan tartyp mingeli óle-ólgenshe tyrbynyp ótken enbeginen, kenezesi kepken talaydy sugha qandyryp alghan alghysynan ne kórdi? Qara dónning basyndaghy qalyng qauymnyng shet jaghasyndaghy qyzyl tómpek kóneredi, qasyna basqa tómpekter qosylady. Sosyn jel tipyldap, qazyp tastaghan kóne shúnqyrdyng astynda kim jatqanyn kim biledi? Sonda Dәrjan ómir baqy qara jerdi ýngip ótkende ne kórdi? Itting itaqayy iship-kiyip jatqan az kýndik azyq pen ýstegi lypa ma?

Ózgening taban astynda tasy órge domalaghan tosyn baghy Ensepke ótkinshi ómirding úiytqyma opasyzdyghyn úqtyrdy.

Endi irgesi tipti bosap qaldy. Búrynghy kýder ýzdirip baryp bir soghatyn siyrek qolqashy tam-túmdap birjola qúrydy. Alysta atty bireu qarauytsa, ózine kele jatyr dep oilap qalghan Ensep әli de kókjiyekten qarayghan kórinse, qashan auylgha jetkenshe qyryq typyrshyp taghaty tausylady. Biraq birazdan beri búl auylgha soghatyn azyn-aulaq qara-qúrang ónsheng bir mal joghaltyp jýrgender bop shyghady. Ensepting qúdyq qazyp jiyp alghan azghantay dәuletining jyl ótken sayyn etek-jeni dóngelenip barady. Ol endi әldenesi úmyt qalghanday qaraptan-qarap otyryp kónili qúlazyp, boyy sergimey-aq qoydy. Ýirenshikti әdetimen sary ala tannan túrady, әielin asyqtyryp, shay qaynattyrady. Ony apyl-qúpyl ishedi. Sosyn bir kirip, bir shyghyp kýibendep jýredi-jýredi de, tór aldyna sylq shógip toqyrap otyryp qalady. Búryn syz qúdyqtyng ishinde jer shúqyp otyrghanda kýndi úzaq kórushi edi, endi jerding betinde, jaryq dýniyede, salqyn irge, saluly tósekte úzaq kýndi kesh qyla almay, taghaty tausylady. Aqyry sabyry sarqyldy. Atyna mindi. Qyrdyng ýstinde qara qúiryq, kiyik jaylaytyn kóldeu oilargha, olardyng suatqa baratyn jymdaryna, arqary bar say-salagha qaqpan qúryp, anshylyqty ermek etip kórip edi, odan da pәtua tabylmady. Aydalada kele jatyp ang barlaudyng ornyna jer barlaydy. Qyrqa-qyrqanyn, jýlge-jýlgening qalay toghysqanyn qadaghalaydy. Shópting bitisine zer salady. Alymy joq, berimi joq atynan týse qalyp, qamshysynyng sabymen topyraq qazyp, alaqanyna jazyp kóredi.

Arqar qarap, qiya-qiya shatqaldargha tap bolsa, ara salugha, tasymalgha ontayly tasy bar jer sholady.

Ang ústap qaryq qylyp jatqany shamaly. Áyteuir, qatyn-balanyng kirgen-shyqqanyn andyp jatqannan jaqsy ghoy dep laghyp-laghyp qaytady. Japan týzde ózi qúsap ang qualaghandar úshyrassa, tónirekting habar-osharyn súraydy. Saghynay ruly eli bop, Qalpaqty qoldarynan shygharmaugha bekinipti. Ol «Qalpaq qazghannyn» túsynan eshkimdi ótkizbeymin, suatymdy sarqyp, órisimdi tozdyrasyng dep kóshke úrynatyndy shygharypty. Baysal baydyng eki qoyshysyn qúdyghymnan nege mal suarasyng dep astaugha tanyp qoyyp sabapty. Sodan beri eki bay it pen mysyqtay kórinedi. Bir kýni Eneep qaqpan qarap qaytyp kele jatyp, irgesinde baylauly túrghan bóten atty kórdi. Qapelimde óz kózine ózi senbedi. «Búl kim boldy eken?» dep enteley basty. Auylgha jaqyndaghan sayyn jýregi oinaqshyp, óne boyyn әlsizdik mendep barady. Bóten attyng er-túrmanyna qaraghanda ýiine bir kýili adam kelip týsken synayy bar. Atyn túsap jatyp, týruli irgeden Baysal baydyng mayly jelkesin kórdi. Ay qasqa manday, shoqsha saqal Baysal esikten kirgen Ensepke jadyray amandasty. Kelgen sharuasyna birden kirispey, auyl-aymaqtyng habaryn aityp, әngimemen otyrdy. Kópten qonaq kórmey qúr bolyp qalghan Ensep toqty soyghyzyp, qúraq úshyp jýr. Attanarynda Baysal:

- Ensep, meni әne bir qyrgha deyin shygharyp salmaysyng ba? - dedi.

- Bolsyn.

Auyldan bylayyraq úzay bere bay sóz bastady.

- Ensep, estip jatqan shygharsyn. Anau Saghynay ata-babamyz ejelden úryspay-qaghyspay jylma-jyl shyghyp-týsip jýrgen aq joldy bir ózi iyemdenip, ótken-ketkenmen yryldasyp qyryp barady. Sonymen basqalar-aq shaynassyn. Sasyq kýzendey shaqyldaghan nememen baylanysa berip, ne pәtua tabamyn? Osy ókpe tústaghy jalghyz ayaq at joldan kósh shygharyp, kósh

qúlatpaqpyn. Býgin sodan shyghyp edim, jolynyng shappa órligi bolmasa, tap onsha shanyraq qaghatynday tar emes siyaqty. Ýsti túyaqkeshti emes, oty da bar. Tek bir kemisi - ernek asqasyn eki týnemelikte ghana su bar da, odan keyin shól eken. Men taghy da kýn aralatyp suaratynday jerden qúdyq qazdyram ba dep edim. Baysal әngimesin kenet tyiyp, Ensepting bet-jýzine barlay qarady da, birazdan song qayta jalghastyrdy.

- Keler jylghy kýzemdi sol qúdyqtyng qasynda qyryqsam ba dep edim...

Pәtua baylasyldy. Baysal bay qoshtasyp jýrip ketti. Kósheli sary at kýzgi sar barqyn daladan emis-emis qylaghytyp, taypalta jorghalap barady. Ensep jana ghana ózimen qoshtasyp, kózdi ashyp-júmghansha anaday jerge úzap ketken Baysaldyng sonynan qyzyr kórgendey qarap qalypty. Bir uaqytta esin jiyp, atynyng basyn aulyna qaray búrdy. Sol-aq eken, alystan bireu búnyng atyn atap, aiqaylaghanday boldy. Kók jelkesi múzdap qoya berdi. Baysal jol-jónekey janaghy uәdesinen ainyp, qaytyp kele jatqan joq pa eken dep, artyna búrylyp edi, bay kókjiyektegi qara dónning ýstine kóterilipti. Birazdan song taghy da búrylyp qarady. Baysal búl joly kókjiyekten әri asyp tasagha týsip ketken eken.

V

Baysaldy shygharyp salghan song Ensep qatty tolqydy. Qolqashylardyng osy kelmey ketkeni ketken shyghar dep toryghyp qalghan jýregin endi kópten beri: «Áy, qaytadan qúdyq qazar bolsam, býiter edim» dep jan balasyna tisinen shyghyrmay kómeyine búqtyryp kelgen bir armanyna jete alam ba, joq pa degen tymyrsyq kýdik tyzyldata bastady. Pәlen kýn boyy atynan týspedi. Baysal bay menzegen jondy búta qaldyrmay týgel sharlady. Ol dengeydegi jyra-jýlge, qyrqa-qyrang suat ataulyny tegis sýzip shyqty. Ýiinde de eshkimge jaq ashpaydy, ózimen-ózi. Keyde dastarqan basynda qolyndaghy shyny ayaghyn jerge qoya salyp, ong tizesin tayanyp, súlq otyryp qalady da, birazdan song úiqysynan oyanghanday suyp qalghan shayyna qaytadan qol sozady. Úzaq tolghanyp jýrip aqyry osy aragha toqtady. Kenesken ret jasap atalas bir-eki aqsaqaldyng aldynan ótti, biraq aqyldasty degen ataghy bolmasa olardyng esh sózine mәn bergen joq.

Baysal Ensep qazyq qaqqan jerge ýy tiktirdi. Qolqabysqa tórt jigit qosty. Ensepting qúdyq qazugha kirisetin kýni týni boyy kirpigi ilinbedi. Birazdan beri qolyna kýrek ústamaghandyqtan ba, jýregi qaytyp qalypty. Temir qazyqqa telmirip úzaq túrdy. Qansha qajysa da qúdyq basyna qaytadan jetelep alyp keletin bayaghy du-du qoshamet-qolpashtyng ýni óshkeli kóp boldy. Ol kezdegi «ne bolsa da kórip aldym» - dep qoyyp ketetin tәuekelding arghymaghy býginde aryny qaytyp, qansha qamshylasang da basyn kekshiytip, baspay túryp alatyn jauyr túghyrgha ainalypty.

Biraq búl joly ony ózge kýsh jer astyna jelkelep týsirmek... «Qalpaq qazghandy» baryp kórgeli bir býiirine shanshu bop qadalghan, keybir úiqysyz týnderde ókpesin syghyp, ara-túra aqylynan tandyryp kete jazdap, talma auruday jabysyp alghan sol bir beymәlim dertting atyn ataugha әli kýnge auzy barmaydy. Kýnine әldeneshe ret tirshilikting talay-talay jym-jymyn sharlap qaytatyn qanghyma oiy sol janyn jegi qúrttay jep jatqan dertting týrin týstep, atyn ataugha kelgende tayqyp shygha keledi. Ne de bolsa sol jegi múnyng jigeri túralap qalghan túghyr bolmaq týgili orgha qúlap, mertikken asqaq esek bolsa da, sauyryna temirdey qadalyp, shaptyrmay qoyar týri joq. Mine, odan beri de bir jyldyng jýzi auypty. Melshiygen menireu jerdi tynym tappay ýngip keledi. Eki-aq ret júmysy toqtady. Ekeuinde de atyna minip, tastaq jyranyng qúlau qúiryghyn betke alyp, qyr asyp ketip qaldy da, bes-alty kýnnen song qaytyp oraldy. Songhy ret osydan eki kýn búryn baryp qaytty. Qayda bardy, nege bardy? Eshkimge aitqan emes, Shynyrau oiyndaghyday bop shyqsa, toy ýstinde Baysal baydyng ózine aitpaq. Onda Ensepting ensesin eshkim týsire almaydy. Sodan keyin qúdyq qazbaq týgili manynan jýrmeydi. Az ghana dәuletin kish-kishtep sharua kýittep ómir sýredi. Al endi ol oilaghanynday bolmaghan kýnning ózinde búl osy ala qyrdyn ýstindegi eng tereng shynyrau atanady. Aq shyng ernekten úzaghan sayyn jylmighan ýstirt alasaryp, oipang tartpaydy, qayta anda-sanda bir soghyp otyratyn býkir jal, kóldeneng qyrandardan asqan sayyn, sonau úly qúmdargha úlasqansha saty-satylap biyiktey týsedi. Búl biletin tereng qúdyqtardyng bәri búl dengeyden tómende, ernek jaqta; ol aranyng suy búdan әldeqayda tayazdan shyghady. Endeshe, búl shynyraudyng suy kemi eki jýz qadamnan beri belgi bere qoymas.

Ensep búl aragha ótken joly osynday ish eseppen qazyq shanyshqan-dy.

Anda shyghyr tartyp jýrgen qara atan eki jýz qadamnan qaytqanda qatty quanghan-dy. Sodan beri kónili ornyqty jýr edi, kesheli beri su qiyrshyq kóbeyip qaytadan qabaghy týsip ketti. Su qiyrshyqtyng múnsha kóbeyip ketui, әriyne, teginnen-tegin emes. Eger su búl nysanalaghan jerge jetpey, beriden shyqsa, onda ol atyn eki ret bosqa sabyltqan boldy.

Ensep auyq-auyq tóniregine qúlaq tigip, tyng tyndaydy. Qolyndaghy sýimenning syz qabyrghagha tiygen syrp-syrp dybysynan basqa dybys estilmeydi. Dymqyl qiyrshyq kóp kýsh salmay-aq ózinen-ózi ýgitilip qúlap jatyr. Emen kýbi tep-tez tolyp qalady. Soghan qaraghanda sudyng kózi jaqyn tәrizdi. Tipti osy manaydan tesip shyghuy da mýmkin. Qay jaq qabyrgha әli qatty eken dep sipalap kórip edi, kók tas kezikpedi. Eger múnyng oilap jýrgenindey bolghanda, endigi shaqyldaghan kók tas úshyrassa kerek edi. Aynalasynyng op-onay yljyrap ketkenine týsinbey otyr. Ensep sýimendi syz qabyrghagha sýiep qoydy da, oilanyp qaldy. Eki shyqshyty duyldap qyshyp qoya berdi. Saz balshyq qolymen qashyr-qashyr qasydy. Miyna bireu qúm qúiyp qoyghanday basy zip-zildey, oiyna eshtene týspedi. Sýimendi qayta ústady. Syz qabyrghany dýk-dýk úra bastady. Kenet tasqa tiyip, shyq ete týsti. Ensep ótirik pe, shyn ba degendey, antarylyp túryp qaldy. Sosyn janaghy sýimenine qatty tiygen jerdi boylap qaza týsti. Álgi kýrt-kýrt dybys joghaldy. Sýimenning tiygen jeri shaq-shúq tas. Syz qabyrshaq tausylypty. Ayaghynyng asty su jiylyp, shylpyldap qalypty. Tang atqaly qazghany ýlken kóz emes eken; ýlken kóz bolghanda endigi su atyp ketetin mezgil bolyp edi. Ol ýlken arnadan qashyp shyqqan úry aghyndar bosatyp tastaghan qayyr qabat siyaqty. Naghyz arna alda bolsa kerek. Ol mynau taq-túq janghyryp jatqan tas qabattyng astynda. Sony oisa, ar jaghysu...

Anada alghashqy ketip qalghanynda inisi Tenselding ýiin shegen tas kessin dep, qiyalama aq shyng ernekke aparyp qondyryp qaytqan-dy. Kýni boyy kóship-qondymen jýrip, ýy tikken boyda talyqsyp úiyqtap ketip edi. Týn ortasy aua kózin ashsa, qúlaghyna bir suyl kelgendey boldy. Ári-beri tyndap jatty-jatty da, syrtqa shyqty. Shildedegi iyin tiresken kóp júldyz jymyn-jymyng etedi. Qaranghy týnde pyshaqtyng jýzindey bop tabanynnyng astyna kep tirelip jatatyn qap-qara kókjiyek - shyng ernek. Onyng astynda - teniz. Jym-jyrt týnde o da dybyssyz. Tek sәlden keyin qarmay alyp, boyyn shimiriktire bastaghan dymqyl aua ghana jaqyn manayda úlan-asyr kóp su jatqanyn sezdirgendey. Ensep salqyn samaldan omyrauyn kólegeylep, iyghyndaghy shekpenin aiqara qymtap, ýige qayta kirdi. Jastyghyna basy tiyisimen managhy suyl qúlaghyna taghy da oralady. Ensep endi úiyqtay almady. Bir auyq qúzshyndarda bolatyn ýlken-ýlken ýngirlerden kýnirene shyghatyn jelding yzyny deyin dese, kýn tymyq. Qiyaly qyryq saqqa jýgirip basy qatty, biraq úiqysy shayday ashylyp, kirpigi ilinbey-aq qoydy. Tezirek tang atqanyn asygha kýtti. Tanertengi shayyn ishe sala, ernekti boylap qydyryp ketti. Sengir-sengir aq qúzdar kók tenizden birese shalqaya qashyp, birese súghyna tónedi. Key tústa appaq bir shyndar aq airan dariyanyng ortasyna beluardan enip ketken. Sonday bir aq túmsyqtyng ýstine shygha berip edi, qúlaghy taghy da eleng ete qaldy. Týni boyy úiqysyn qashyrghan suyl sol tónirekting bir jerinen shyghyp jatqanday. Qúzdyng erneginen ýnile qarady. Teniz býgin de tynysh. Kók atlas kóilekting qatarma etegindey birine-biri ilesken qabat-qabat búira tolqyndar aq shynnyng ayaghyna jyghylghanda, auyq-auyq shylp-shylp sýiip qoyady. Qaryn jaryp jatqan aq týtek aidyn emes. Endeshe mynau nening suyly. Jeldi kýngi tenizding aibarly óksigine de úqsanqyramaydy. Qúlaghyn tosa týsti. Sarqyraghan aghyn sudyng dybysy siyaqty. Biraq mynau aq taghanaq ala qyrda tenizge qúyatynday ózen atymen joq. Bir-eki jerdegi sordan bas alyp sorgha qúyatyn ashy aghar jýlgeler tenizden alty kósh alysta qúryp bitedi.

Ensep óz qúlaghyna ózi senbey an-tan. Tenizge ónmendey tóngen aq túmsyqtyng qaytadan aidyndy oraghytyp, keyin sheginetin ernegin boylap jýrip ketti. Azu-azu aq shyndardyng arasyna kirip ketken ýshkil shaghyn shyghanaqty ainala bergende qarsy bettegi qúzdyng tabanynda qarauytyp jatqan ýngirdi kózi shaldy. Kók tenizding shylp-shylp tolqyny qara ýngirding ishine kirip-shyghyp jýr. Álgi saryl sol ýngirden shyghyp jatqan tórizdi. Sol manaydaghy aq shyng ortan beline deyin sarghysh tartypty. Ensep solay qaray asygha ayandaydy. Ýngirding ókpe túsyna jetkende әlgi saryl kýsheye týsti. Ynyrana soghatyn teniz tolqynynyng shylpyly emes, suyt aghynnyng saryly. Qara ýngirden kók tenizge jer astynan aghyn qúyady eken. Kenet kóniline osynday oy qashty. Ensep qara ýngirding kók jelkesinen oba ýidi de, sony nysana qylyp jolgha shyqty. Sóitse, sol aq túmsyqtan osy ózi qúdyq qazyp jatqan tastaq jyragha deyingi eki orta oqtyn-oqtyn tilim-tilim tastaq úshyrasyp otyratyn oipang jýlge eken. Qyrdyng ýstindegi shynyraudyng kóbi sol dengeydi boylap qazylypty. Esh jerden tóbeshik ne qyrang soqpaydy. Ensep sonda qúdyqtardyng bәri sonau túnghiyq terende tenizge qúlap jatqan ýlken arnagha su qúyatyn bergi - jer betine jaqyndau mayda taramdardyng kindiginen shyqqan sular dep boljaghan-dy. Sonau ashy tenizge su qúyatyn sarqyrama arnagha jetken eshqaysysy joq.

Sol oiy esine qayta oralghan Ensep tabanynyng astynan shyqqan taqtay tasty tókpektete úrghyshtady. Eki qúlaghy shynyldap ketti. Qúlaqtaghy shuyl, sýimenning dýsiri tang atqaly jym-jyrt qara ýngirding ishin ýnge toltyryp jibergendey.

Bir uaqyt manadan beri syz jerde túrghan temir sýimen alaqanyn qaryghan son, qolghabyn kieyin dep kidirip edi, bir suyl shyqqanday boldy. Ol qúlaghyn tigip túryp qaldy. Shól dalada, qapelimde say-salada úshyrasyp qalatyn azyn-aulaq jiyde aghashtyng týbinde jatsang tap osynday suyl estiytinsin. Búl ne suyl? Álde osy arada jer ýstindegi keuektermen jalghasatyn jaryq bar ma eken? Qabyrghalardy shyrq ainaldyra sipap kórip edi, esh jerden qoly sýrinbedi. Qayta tyndady. Suyldyng ar jaghynda birdene syldyraytyn siyaqty. Taghy qazdy. Taghy toqtady. Taghy tyndap kórdi. Sol bayaghy týsiniksiz suyl. Ensep taqtay tasty úrghylap jatyp, auyq-auyq toqtay qalyp әlgi suylgha qúlaghyn tosady. Syldyraghan dybys kýsheye týskendey.

Kenet quanyp ketti. Mynau sudyng syldyry. Ensep qúlaghyn tosqan sayyn kýsheyip barady. Mynau kәdimgi kýrkirep aghyp jatqan sarqyrama aghyn ghoy. Melshiygen syz qabyrghalar da jer astynan shyqqan beymәlim dybysqa qúlaq týrgendey telmirip týr. Zymyran qara ýngirding ishi sol bir sarqyraghan dybysqa tegis janghyryqqanday.

Ensep taqtay tasty dýrs-dýrs týigishtey jóneldi. Endi әlgi jer astyndaghy saryndy sýimenning dýnk-dýnk dýsiri de jene almady. Ensep eshtenege alandamady. Taqtay tasty tókpektete soqqylady. Ýskirik jer astynda túrghanyna qaramastan, әueli mandayyna, sosyn omyrauyna shyp-shyp ter shyqty. Taqtay tas sart-sýrt synyp jatyr. Osylay qazynqyray týsse, úly arnagha da jetedi. Jýregin quanysh kernep, óne boyynan әl ketip bara jatqanday. Temir sýimen qolynan shyghyp ketpey shaqqa týr. Shengelin sygha týsti. Kenet dәl qasynan dýrs-dýrs dybys estildi. Qaranghy ýngirding ishinde búdan basqa taghy bireu taqtay tasty tars-tars tómpeshtep jatqanday. Búl auyq-auyq toqtap, tyng tyndaydy. Búl toqtaghanmen әlgi dýrsil toqtamaydy. Áldekim mynau taqtay tasty búdan búryn oyam, úly arnagha búryn jetem dep janygha qimyldaghanday. Ensep sýimenine qayta jabysty. Biraz shapqan song taghy kidirdi. Álgi bir júmbaq dýrsil qúlaghyn jaryp barady. Taghy da búl toqtaghanmen, ol toqtaghan joq. Ensep qaytadan ekilene úrghylady. Ábden ókpesi alqynyp, jýregi qysylghanday bolghan son, birauyq dem alayyn dep edi, búnyng kózine kórinbey dәl qasynda kók tasty dýnk-dýnk toqpaqtap jatqan ózge dýrsil búrynghydan da kýsheyte týsti.

Ol ornynan taghy túrdy. Temir sýimen taqtay tasty taghy da tóbeley jóneldi. Ensepting óne boyyn qara ter judy. Kózine qúiylghan ashy terdi bilegimen jasqaugha da múrshasy bolmay, ýsti-ýstine úra berdi... Kenet sýimennen әldekim shap berip ústay aldy da, jibermey qaldy. Ensep kózi qarauytyp otyra ketti. Qara ýngirding ishi su qaranghy tas týnekke ainaldy. Onyng kóz aldynan Qalpaqtyng kók oramaly jelpip ótken siyaqty boldy. Qalpaq moshqap kýlip túrghany, ya ayap túrghany belgisiz, búnyng qarsy aldynda tisi aqsiyp, taltayyp túryp aldy. Kenet búghan qaray qolyn sozdy da, sýimenine jabysty. Ensep qolyndaghy sýimenin alyp ketedi eken dep, jandәrmen shirene tartyp edi, tastyng jigine týsip, tesik ústap qalghan sýimen jylmang etip suyrylyp shygha keldi. Ensep esin endi jinady. Tabanynyng astynan ókpek jel eskendey boldy. Sarqyraghan sudyng shuyly anyq estildi. Ensep shuylgha qúlaghyn tosyp biraz otyrdy. Onyng qúlaghy sudyng syldyrynan bógde bir dybysty bayqady. Tang atqaly búnyng qúlaghynan ketpey qoyghan alqyna soqqan óz jýregining dýrsili eken. Ezuine kýlki jýgirdi. Endi ishine jarty astau su siyatyn tay terisinen jasalghan ýlken qaugha qinalmay siyatynday qyp, mynau taqtay tasty oyy kerek. Taltayyp túryp taqtay tasty taghy úrghylady. Biraz shapty. Tesikting kólemin bilgisi kep, qolyndaghy sýimenimen barlap kórip edi, әli shaghyndau tәrizdi. Qaytadan tómpeshtey jóneldi. Sýimeni әr tiygen sayyn taqtay tas kýrt-kýrt omyrylady. Birazdan beri júrtqa esesi ketip, kónilin yza jaylaghan Ensep degenime jettim be degendey ekilene úrghylaydy. Túnghiyqqa tasyr-túsyr domalap, birazdan song baryp shylp-shylp qúlaytyn tas dýsirine qúlaghy әbden ýirenip alghan. Eshteneden eti shimirikpeydi. Jana ghana jan-jaghynan syghyp túrghan tas qúrsaugha da, qaltarys-qaltarystan qaraqshyday andyp túrghan kólenkege de, qúdyqtyng auzyndaghy sanylau jaryqtyng birte-birte óleusirep bara jatqanyna da, syrtta topyraq shygharyp túrghan jigitterding ýsti-ýstine arqandy júlqylaghandaryna da - eshtenege de eleng etken joq.

Qayqayyp túryp taqtay tasty sart-sart sabalaydy. Kenet sýimeni tasqa tiymey, tesikting ózine týsip, ekpetinen qúlap týsti. Mandayy tasqa soghylyp, basy zenip ketti. Bireuding ayaly qoldary qos alaqanyn jayyp, qaghyp alghanday. Basqa jerine zaqym tiymedi. Qaqa mandayynan bastap jyp-jyly júmsaq alaqan sipap ótip edi, kómeyine qoymaljyng birdene qúiylghanday boldy. Múny qaghyp alghan beytanys adamnyng da omyrauy terge malshynyp qalypty, jambas túsy, jauyryny múzdap qoya berdi. Bireu jýzine telmire tóngendey. Qarauytyp ketken janary búnyng betine mýsirkey ýnilip túrghan Qalpaqtyng kók súr jarghaq jýzin sholyp qalghanday.

Ensep zip-zildey kirpikterin әzer kóterip, kózin ashyp alyp edi, jan-jaghynan aq týtek bop sarqyrap jatqan aghyn su әldeqayda aldy da qayqaydy. Jan-dәrmen bir baqyrugha ghana múrshasy keldi. Biraq ony ózinen basqa eshkim estigen joq. Topyraq shygharyp túrghan tórt jigit qyl arqandy әri júlqydy, beri júlqydy. Kýn ekindige tayanghanda qayta tartyp edi, ishinde eshtene joq, bos kýbi shelekting ózi shyqty. Tórt jigit endi qara atandy shyghyrgha jegip, qyl arqannyng úshyn túzaqtap shynyraugha saldy. Shyghyr arqan da bos qaytty. Esi shyqqan jigitter tórteui tórt jaqtan qúdyqtyng auzyna jata qalyp:

- Ensep! Ensep! - dep aiqaylaydy.

Tómennen lәm-mim dybys joq. Jigitterding qúlaghyna sonau jer týbinen emis-emis suyl estildi. Betterin jer astynan bir týrli suyq lep jalap ótkendey boldy. Jalma-jan bastaryn kóterip aldy... Sodan birneshe jyl boyy qandy qúdyqtyng manyna el jolamady. Bireuler qúdyqtyng perisi bar eken, Ensepti ústap qalypty desti, endi bireuler o jerding astynda aidahar bar eken, birde qúdyqtyng auzynan basyn shygharyp túrghanyn óz kózimizben kórdik dep soqty. Arada әldeneshe jyl ótti. Jer astynan shyqqan aidahar kórinbedi. Bir-eki jýregine jýn baylaghan jigitter baryp, qaugha salyp edi, móp-móldir túshy su shyqty. Aqsaqaldar әri aqyldasyp, beri aqyldasyp, molda aparyp, kitap ashqyzyp, dúgha oqytyp, qúdyqty jyn-periden alastady. Shegendedi. Áykel ornatty. Tusyrap jatqan ónir sugha qaryq boldy da qaldy. Janbyrsyz jyldary qansha shynyraudaghy su tartylghanmen, ol lyqyldaydy da jatady.

Bireuler qaugha týsirip alsa, artynan sonau kók tenizding jaghasyndaghy aq túmsyqtyng astynan tabylypty. Endi júrt búl qúdyqtyng suy sonau úly tenizge baryp qúyady eken desti.

Ábish Kekilbaev

Abai.kz