Seysenbi, 30 Sәuir 2024
Janalyqtar 5089 0 pikir 5 Qantar, 2011 saghat 07:16

Múrtaza Búlútay. Qazaqstan – diny aghymdardyng sayys alany

Dýniyejýzindegi ekonomikalyq, sayasy hәm әleumettik ahualdyng kýrdeliligi tereng saraptaudy qajet etpeytindey dәrejede barshagha ayan. Onyng ishinde Qazaqstanymyzdyng derbes el retinde kemeldenui qanshalyqty qiyndyqtargha toly ekenin osy elding azamattary retinde sizder men bizder kórip, bilip otyrmyz. Ásirese, din mәselesine kelgende de jaghdayymyz shym-shytyryq, mýshkil hәm qolaysyzdau. Tәuelsizdikten beri ótken azghantay jyldyng ishinde Qazaqstan diny aghymdar men dini-iydeologiyalyq toptardyng ekspansiya (jayylu) hәm eksperiyment (synaq) alanyna ainalghanday. Yadrolyq synaqtardy toqtata bilgen kýshimiz ben danalyghymyz, birligimiz ben jauapkershiligimiz zardaby yadrolyq apattan tómen týspeytin diny synaqtargha kelgende qauqarsyz ne beyqam bolyp qala berdi. 1992 jyldyng qantar aiynda qabyldanghan qoldanystaghy «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly zan» Qazaqstandy diny yqpal engizu túrghysynan «investisiya» salugha óte qolayly jәne shúrayly elge ainaldyrdy. Adam qúqyqtary men demokratiyalylyqtyng basty kórsetkishin din ataulygha esik ashyp, tórletu dep qabyldaghan jansaq sana saldarynan atam qazaq atyn estip, týsin týstep kórmegen san aghym qaptap, azamattarymyzdy týrli әdistermen baghyndyryp, ghasyrlar boyy el ishinde kórinbegen jik saldy, aghayyndy arazdastyrdy. Aghayyndy bir-birine jau qylmasa da jat qyldy, al olar kýnderding kýni jau bolmaydy dep aita alamyz ba?

Dýniyejýzindegi ekonomikalyq, sayasy hәm әleumettik ahualdyng kýrdeliligi tereng saraptaudy qajet etpeytindey dәrejede barshagha ayan. Onyng ishinde Qazaqstanymyzdyng derbes el retinde kemeldenui qanshalyqty qiyndyqtargha toly ekenin osy elding azamattary retinde sizder men bizder kórip, bilip otyrmyz. Ásirese, din mәselesine kelgende de jaghdayymyz shym-shytyryq, mýshkil hәm qolaysyzdau. Tәuelsizdikten beri ótken azghantay jyldyng ishinde Qazaqstan diny aghymdar men dini-iydeologiyalyq toptardyng ekspansiya (jayylu) hәm eksperiyment (synaq) alanyna ainalghanday. Yadrolyq synaqtardy toqtata bilgen kýshimiz ben danalyghymyz, birligimiz ben jauapkershiligimiz zardaby yadrolyq apattan tómen týspeytin diny synaqtargha kelgende qauqarsyz ne beyqam bolyp qala berdi. 1992 jyldyng qantar aiynda qabyldanghan qoldanystaghy «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly zan» Qazaqstandy diny yqpal engizu túrghysynan «investisiya» salugha óte qolayly jәne shúrayly elge ainaldyrdy. Adam qúqyqtary men demokratiyalylyqtyng basty kórsetkishin din ataulygha esik ashyp, tórletu dep qabyldaghan jansaq sana saldarynan atam qazaq atyn estip, týsin týstep kórmegen san aghym qaptap, azamattarymyzdy týrli әdistermen baghyndyryp, ghasyrlar boyy el ishinde kórinbegen jik saldy, aghayyndy arazdastyrdy. Aghayyndy bir-birine jau qylmasa da jat qyldy, al olar kýnderding kýni jau bolmaydy dep aita alamyz ba? Destruktivti diny aghymdar men totalitarlyq sektalardyng antagonizmdi nasihattap, basqa joldaghylargha teris kózben qaraytyny beseneden belgili. Keybiri azamattarymyzdy birine-birin aidap, azghyryp ghana qoyghan joq, tipti, olardy óz memleketine qarsy kýreske de salyp qoydy. Búryn, tipti, oigha kelmeytin nәrseler qazir kýndelikti әngimege ainalyp barady. Mәselen, sektagha ótip ketken keybir jastarymyz әskery boryshyn óteuden bas tartyp jatyr eken, búl kóp emes, osydan 15-20 jyl búryn ghana oigha kelushi me edi? Juyrda arab elderinen shabyt alatyn «salafiy» baghytyn ústanghan 200-den astam qazaq jastary el aman, júrt tynyshta otanynan qashyp, birneshe jyl boyy Chehiyada bosyp jýr degendi baspasózden oqyp, jaghamdy ústadym. Ol qashqan qazaq kimge kerek ózi?! Olardyng salafiylerding otanyna emes, zayyrly Europany panalaghany óz aldyna jeke әngime. Keybir azamattarymyzdyng (kóbisi qandastarymyz) Krishna aghymyn qoldap, sheru úiymdastyrghany mәlim. Ayta bersek osynday kelensizdikterding tizimin býgin bitire almaspyn ba dep qorqamyn. Sonda bizge ne boldy?! Qayda bara jatyrmyz, aghayyndar-au?! Jetiskenimiz osy ma?! San aghymnyng jeteginde ketken on myndaghan, tipti, jýz myndaghan bauyrlarymyzdyng dushar bolghan osy haline kónilderiniz tola ma?! Úrpaqtarymyz osynday talan-tarajgha salynady-au dep oilap pa eken búrynghylar?!

Búl jerde mәselening tek diny senim bostandyghy yaky jekelegen adamdardyng ózderine únaghan senimge qosyluynan әldeqayda terende jatqanyn bәrimiz angharyp túrsaq kerek. Mening oiymsha әngime halqymyzdyng dәstýrli tútastyghyna jasalghan operasiyada, otanymyzdyng ishki jәne syrtqy qauipsizdigine jasalghan sabotajda, úrpaqtar sabaqtastyghyna, últtyq birlikke, halyqtar dostyghyna qaghylghan synada. Ózining dәstýrli dini men tiline, qysqasyn aitqanda, ruhany múrasyna әli qauyshyp ýlgermegen, ony zamanauy biyikten saraptau dengeyine jetpegen, jazusyz aq qaghazday jany pәk azamattarymyzdy týrli avtorlardyng qúzyryna berip, tastaghandaymyz. Ne jazsa da sol avtordyng óz erkinde! Nәtiyjesinde keybir azamattarymyz ne krishnashy, ne iyegovashy, ne evangelist nemese Islamdy daldalaghan kertartpa da qanaushy toptardyng birining ishinen shygha kelude. Bir tang qalarlyghy, syrttan kelgen diny aghymdargha berilip ketken bizding azamattar, jeti atasynan sol aghymda kele jatqan belsendilerden sol aghymdy qorghashtau, nasihattau jaghynan asyp týspese, tómen týspeytini. Býginde iyegovashylarmen qanday bir dau-damaygha týsseniz, amerikalyq iyegovashy aldynnan shyqpaydy, krishnashylargha birdene aityp kórseniz, sóz talastyrghan ýndini kórmeysiz, fundamentalist protestant missionerlermen pikir talasqa yaky ghylymy aitysqa týse qalsanyz, olardan góri olardyng yqpalynda ketken ózimizding aghalarymyzdyng qahary qattyraq bolatynyn kóresiz. Demek, diny aghymdardyng «investisiyasy» ózin aqtady, olar Qazaqstangha kelip, bekerge shyghyndanghan joq, alda qyrman kýtip túr olardy. Dәl osy tústa myna sahna nelikten kórinis tapty jәne bizder nege әlsiz bolyp qala berdik degen saual mazalasa kerek. Ár ata-ana óz úrpaghyn jamanattan, kesapattan saqtap qalugha tyrysatyny sekildi, memleket degen iri úghym, biyik shanyraq ta óz azamattaryn ziyandy yqpaldardan, iritushi-shiritushi kýshterden arashalap qaluy kerek emes pe?

SYRTTAN KELGEN AGhYMDAR

Qazaqstanda jantalasa missionerlik jasap jatqan diny aghymdardyng bastysy protestant baghytyndaghy shirkeuler. Búlardyng kóbisining ortalyqtary Amerika, Ontýstik Koreya jәne keybir Europa elderinde. Ghasyrlar boyy missionerlik tәjiriybesin jinaqtaghan protestant shirkeuleri Amerikadaghy sayasy qúrylymdarmen bite qaynasyp ketken. AQSh-taghy protestant hristiandardyng 70 payyzy fundamentalist evangelist sektalardyng yqpalynda degen pikir bar. Tehnologiya damyghan býgingi kýni diny aghymdar men sektalar tek diny ýgit-nasihat tasymaldaumen ghana shektelmeydi, olar sayasi-iydeologiyalyq yqpaldardy da qosa engizedi. Dәlel retinde, protestant shirkeulerining hristiandyqtyng katolik tarmaghyndaghy Ontýstik Amerika elderi, Orta jәne Shyghys Europa jәne Reseyde erekshe belsendilikpen júmys atqaruyn aitugha bolady. Búl ózderi onsyz da ejelden hristian dinindegi halyqtardy protestant jaghyna shygharu - prozelitizm. Demek, basty maqsat hristiandandyru emes, mentaliytetti auystyru arqyly katolikter men pravoslavtardy sayasi-ekonomikalyq ortaq lagerge kirgizu, yqpal shenberine engizu. Osy elderdegi protestanttardyng sanyn arttyru arqyly olargha ishten yqpal etu.

Sonymen qatar hristian emes halyqtardy, әsirese, strategiyalyq manyzy bar elderdi shoqyndyru amaldary bar kýshimen, 24 saghat, 365 kýn boyy jýzege asyryluda. Protestant shirkeuleri songhy jyldary Qytay, Ýndistan, Qazaqstan, Qyrghyzstan siyaqty elderde qarqyndy júmys istep keledi. Ontýstik Koreya songhy jarty ghasyrda shoqyndyryldy. Qytaydaghy shoqynghandardyng sany 25-55 million arasynda dep boljanuda, alayda «Isa Mәsih Pekinde - Hristiandyq Qytaydy qalay qúbyltuda jәne әlemdegi kýsh tepe-tendigin qalay ózgertude?» atty kitaptyng avtory, ataqty «Taym» jurnalynyng tilshisi Deyvid Aikman (David Aikman) «Qytayda 70 million protestant jәne 12 million katolik hristian bar» dep jazady. Avtordyng pikirinshe búl san jaghynan 70 million mýshesi bar Qytay kommunistik partiyasynan da iri jamaghat (http://www.eni.ch/articles/display.shtml?05-0691). Óziniz oilanyzshy aghayyn, bolashaqta dýniyejýzindegi eng myqty derjavanyng biri bolatyny әzirden kórinip túrghan Qytaydyng shoqyndyryluy kimning mýddesine tiyimdi bolmaq? Ekonomikasy qarqyndy damu ýstindegi Ýndistanda hristiandyqty qabyldaghan ýndilerding sany 25-30 million shamasynda jәne búl san kýn sayyn ósip keledi. Ýndistanda kóp taralghan tilderde diny ýgit-nasihat taratatyn 20-shaqty telearnanyng boluyn nemen týsindiremiz. Endi missionerler elimizge ne ýshin aghylyp keletinin týsinu qiyngha soqpasa kerek. Missionerlik salasyna júmsalyp jatqan milliardtaghan dollarlar qaydan kelip jatyr jәne hristian sektalaryn kimder qoldaydy? Olardyng barlyghynyng atalmysh elderde, onyng ishinde ózimizding elde de janashyrlary, qoldaushylary bar. Ángime qolyna Bibliya ústap kelgen birneshe monah jóninde emes aghayyn, odan da әrirekte, odan da terende jatyr missionerlikting maqsaty jәne josparlary. Din - qúral ghana. Din adamdardy inandyru jәne úiymdastyru ýshin taptyrmas qúral, orny tolmas resurs. Bir ret sendirip, baghyndyryp alghan song ne istetuge bolmaydy kór-soqyr berilgen paqyrgha? Sondyqtan, elimizdegi jәne әlemdegi diny ýrdisterge jalang diny senim bostandyghy túrghysynan qarau mening oiymsha búl sergeldeni mol kókeykesti mәseleni shala baghalaushylyq bolar. Din auystyru týgeldey dýniyetanymynyz ben mentaliytetinizdi, sayasy kózqarastarynyz ben ómirdegi maqsattarynyzdy tútastay auystyru degen sóz. Hristian sektalary sheksiz qarjy jәne kadr resurstaryna jәne halyqaralyq sayasy qoldaugha ie bolghandyqtan ýlken tabystargha qol jetkizip otyr. Bizding olarmen bәsekelestikke týsetin esh mýmkindigimiz joq, sebebi ne qarjylay ne basqasha qoldaushymyz joq. Bizder kýn kóruding qamymen jýrgende olar barlyq jaghynan qamsyzdandyrylghan on myndaghan missionerden qúralghan ýgitkerler armiyasymen, әlemdegi eng iri baspahanalar jәne telearnalar jýiesimen júmys isteude. Mening din jónindegi zanymyzdyng ótpey qaluyna qapalanuym da osydan....

ISLAMDY DALDALAGhAN AGhYMDAR

Býginde elimizde músylmandardy jikterge bólip, birine biri qarsy uaghyz taratatyn kóptegen diny aghymdar, toptar bar. Búlar ózderine jaqpaghan adamdardy (ýkimin Qúdaygha qaldyrmay-aq!), tamúqqa laqtyruda aldaryna jan salmaydy. Basym kópshiligi syrttan kelgen yaky shetelderde oqyp, bizge jat aghymdardyng yqpalyna dushar bolghan ózimizding balalarymyz tasymaldaghan aghymdar. Búlargha qarsy yaky balama retinde ishten shygharylghan teris aghymdar da bar. Áriyne, búl jerde aurudy aurumen joiygha bolmaytynyn atap aitu shart. Aurudy tek em arqyly, ashy da bolsa dәri-dәrmen arqyly jenuge bolatynyn esten shygharmaghan jón.

Atalmysh aghymdardy negizinen eki topqa bólsek bolghany:

1.Ezoterikalyq, mistikalyq aghymdar: Búlar negizinen «naqylgha» iyek artady, qúpiya-syrlargha jetuding jolyn ózderi ghana biledi, asketizmdi dәripteydi, rasionaldy oilaugha qarsy, ghylymdy mansúqtaydy, óz qatarlaryna qosylghandardyng erkindigine meylinshe shekteu qoyady, aqyldy jeliden shygharyp adamdy qúr moyynsúnghysh quyrshaqqa ainaldyrady. Diny әdebiyetteri anyz-әfsanalar men tanghajayyp qúbylystargha toly. Piramidanyng astynda qalyng kópshilik túrsa, tóbesinde barlyghyn biylep otyrghan tariqat kósemi túrady.

2.Sholastikalyq dogmatizm aghymdary. Búlar negizinen kór-soqyr senimge jәne moyynsúnugha ýgitteytin, búrynghylardyng jolyn aina-qatesiz quudy uaghyzdaytyn, kóneni ansaytyn, artqa tartatyn eskishil, kertartpa toptar. Diny ritualizm men formalizmdi basty oryngha qoyatyn osynday aghymdar ózderine qosylghan azamattardy birden dogmattargha baghyndyryp, fatalizmdi sanagha qúimen bolady.

Osy eki qarsylas baghyt elimizde qarqyndy týrde ýgit-nasihat jasap keledi. Mening oiymsha búlardyng biri arbany ongha qúlatsa, endigisi solgha aunatady, al bizge orta jol kerek. Búl ekeuine de qosylmaghan ortadaghy músylman qauym bolsa qanday baghytty ústanaryn bilmey, kimge baryp, kimnen súraryn ajyrata almay, әbigerge týsip, basy qatyp otyrghan jayy bar. Atalmysh qarsylas baghyttardyng ortaq qasiyetteri de bar. Olar:

- Búl aghymdardyng basym kópshiligi syrttan kelgen. Demek, búlar syrttan biylenedi.

- Ekeuinde de Qúranda orny joq «rúhbandyq» yaghny «diny tap» payda bolghan. Ekeuinde de «kiyeli adamdar» men «úlyqtar» panteony barlyq mәseleni sheship tastaghan, bizderge tek mýltiksiz qúldyq úru, elikteu ghana qaldyrylghan.

- Qatygezdik kuliti, basqa senimdegilerge tózimsizdik, janalyqtargha tomagha-túiyqtyq basym.

- Qosylghandardyng materialdyq jәne moralidyq erkindigine barynsha shekteu qoi.

- Adamzattyng zamanauy izgi jetistikterine (maghrúf), ghylymnyng kóptegen tabystaryna, mәdeniyet pen ónerding qúndylyqtaryna kóp jaghdaylarda tyiym salu yaky mansúqtau.

- Totalitarlyq iyerarhiyalyq jýieleri arqyly eldegi sayasatqa yqpal etu, tipti, týbinde biylikti ózderining iydeologiyalaryna sәikestendiru, teokratiyalyq memleket ornatu.

- Diny sinkretizm, әsirese yahúdiylik pen hristiandyqtan qabyldanghan elementter (israiliyat jәne mәsihiyat).

Býl aghymdar ózderining naghyz tura jolda jýrgenderin dәleldeu ýshin jamaghattarynyng san jaghynan kóptigin algha tartady. Alayda, adam sanynyng kóptigi ghylym jәne Qúran tarapynan dәlel retinde qabyldanbaydy:

Jerbetindegilerding kópshiligine baghynatyn bolsan, olar seni Allahtyng jolynan taydyrady. Shynynda, olar tek boljalgha (kýmәndi oigha) erude hәm sol boljalmen topshylauda! (Ángham sýresi, 6/116)

QÚRAN MÚSYLMANDARDYNG BÓLINUINE

ÝZILDI-KESILDI QARSY

Islam dini - birlik dini. Islam - izgilik dini, ol eshqashan da imandylardyng qyrghiy-qabaq boluyn, janjaldasuyn qalamaydy, jalpy eshkimge de jamandyq tilemeydi. Dinimiz beybitshilik dini jәne barlyq músylmandardy tuysqan bauyrlas dep sanaydy. Destruktivti jәne kertartpa diny aghymdardyng músylman ýmmetin qyryq pyshaq etip bólui eng birinshiden dinimizge jasalghan eng ýlken qiyanat emes pe?! Taghy da Qúrangha jýgineyik:

Dinderin jik-jikke bólip, top-top bolghandargha sening esh qatysyng joq! Olardyng isi/búiryghy Allahqa tiyesili! Allah olargha istegenderin habarlamaq! (Ángham sýresi, 6/159)

Ózderine ayqyn aighaqtar kelgennen keyin jikterge bólingender jәne kelispeushilikke úrynghandar siyaqty bolmandar! Olargha orasan zor azap bar! (Ály Imran sýresi, 3/105)

Bәring týgeldey Allahtyng jelisinen myqtap ústandar jәne eshqashan da jikterge bólinbender! (Ály Imran sýresi, 3/103)

Osynshama mәlimetten song birer sóz ózimning bolashaq jónindegi oi-pikirlerim turasynda bolmaq. Islam әlemin tyghyryqtan shygharu ýshin ne isteuimiz kerek? Mening oiymsha biz músylmandar kitabymyz Qúranda aiqyndalghan jolmen, aqyl jolymen, ghylym-bilim jolymen, zayyrly qoghamdy saqtay otyryp, demokratiyalyq erkindikter men qúqyqtardy mýltiksiz orynday otyryp, gumanizm men beybitshilikti dәriptep, enbekshildik jәne izdenimpazdyq negizinde damu jәne ilgerileu jolynda jýruimiz kerek. Qúran osynyng barlyghyna da kelisim beredi, tipti, talap etedi:

-  Qúran ishki ýilesiminde keremet birtútas jýie,

-  Ómirding barlyq salasyna qatysty ýlgili tújyrymdar jasaydy,

-  Barlyq zamanagha jәne barlyq adamzatqa ýndeu joldaydy,

-  Aqyldy joqqa shygharmaydy, qayta aqyldy negiz etuge shaqyrady,

-  Ómirmen, ghalamdaghy jaratylys zandarymen qayshylyqqa týspeydi,

-  Tyiymdary az, erkindigi mol, adamnyng abyroyy men qadir-qasiyetin qorghaydy,

-   Adamnyng ishki әlemine de jol tabady,

-  Ár týrli qanaushylyqqa qarsy, әdiletti ómirdi úsynady,

-  Birlik pen berekege shaqyrady,

-  Bilim men parasatqa shaqyrady, qaranghylyq pen ozbyrlyqty jaqtyrmaydy.

Mening oiymsha músylmandar osy keremet kitapty jóndi týsinip jatqan joq, onyng jolyn zerttep jatqan joq. Dindi tek ritual dep sanaytyn eliktegish sana Qúrandy jabyq sandyqtardyn, shkaftardyng ishinde tútqyn etken, shang bastyryp qoyghan. Myna ayattar osy tragediyalyq sahnany kóz aldyna әkeledi:

Payghambar (Múhammed): «Ua, IYem! Shynynda, mening qoghamym myna Qúrandy tastandygha aynaldyrdy!» dedi. (Fúrqan sýresi, 25/30)

Olar myna Qúrandy saraptap, oylanbay ma?! Nemese, olardyng sana-sezimderi qúlyptauly ma? (Múhammed sýresi, 47/24)

Shynynda Qúrandy eskerulerin ýshin jenil ettik. Eskerushiler joq pa?! (Qamar sýresi, 54/17,22,32,40)

NADANDYQPEN KÝRES

Qaranghylyqty jaryq joyady, nadandyqty bilim. Sondyqtan, qaranghylyqtyng jauy - jaryq, nadandyqtyng jauy - bilim. Diny senim adamdardyng dýniyege, jaratylysqa, ómirge, qoghamgha jәne ózine degen kózqarasyn aiqyndaydy. Qazirgi totalitarlyq diny sektalardy bir sәt sholyp kórseniz, búlardyng óz jamaghattarynyng ómirine tolyghymen iyelik etip, tolyghymen óz uysynda ústap, biylep-tósteytinin bayqaysyz. Olar adamdardyng qalay kiyinetininen bastap, qalay jýrip-túratynyna, syrtqy pishinderinen ishki әlemderine deyingi barlyq kenistikti jaulap alghan, pendege yryq bermeydi, kóz ashtyrmaydy. Al óz baghyttaryna qosylmaghan jandardy olar jaqtyrmaydy, tipti, óz iydeologiyalaryna qarsy pikir bildirushilerdi aluan týrli aila-sharghymen bopsalaugha, qoqan-loqqy jasaugha, ýrkitip-qorqytugha deyin barady. Óz ortalarynda sonday adamdar turaly týrli «búiryqtar» men «ýkimder» shygharyp, inkvizisiyagha salady. Shaytannyng ózin tang qaldyratyn jala jabu, ghaybattau, qaralau, kýie jaghu amaldaryn jýzege asyrudan esh tayynbaydy olar auyzdaryna Allahtyng ya basqa Qúdaydyng atyn ala otyryp, ant-su ishe otyryp. Ásirese, halyqty jaryqqa, bilimge, damu men órkeniyet jolyna, zayyrly mәdeniyetke shaqyratyn otanshyl hәm birde bir sektagha ótpegen túlghalar «kózge shyqqan sýieldey» kórinedi osynday totalitarlyq kertartpa qanaushy toptargha. Qazirgi internet jýiesi osynday ynsapsyzdar, úyattan júrdaylar ýshin taptyrmas qúral, onda әr týrli ósek-ayan men ghaybat, jala taratylady jәne eshbir jauapkershilikke tartylmaydy. Mening oiymsha memleketimiz destruktivti aghymdardyng qolyndaghy osy uly qarudy zalalsyzdandyru jaghynan jedel shara qoldanuy lәzim.

Shiritkish hәm ydyratqysh aghymdarmen kýresuding eng basty joly ghylym-bilim arqyly kýresu. Oqyghan, bilimdi, әlemde bolyp jatqan janalyqtardan jan-jaqty habary bar, erkin oilau qabiletinen aiyrylmaghan, sanasy ulanbaghan, kózi ashyq, gumanizm prinsipterine berik, elining bolashaghyn oilaytyn, ilgerishil, birbetkey, talapty da talantty, bir Allahqa ghana qúldyq úratyn, enbekshil hәm izdenimpaz adal jandardan túratyn qogham qúra alsaq, onda Qazaqstan әlemdegi eng auqatty hәm damyghan elderding qatarynan kórineri sózsiz. Barlyq músylmandar osy jolmen jýrse qanday tamasha bolar edi. Sonda qazirgi Shvesiya, Germaniya, Japoniya dengeyindegi músylman qoghamdary payda bolar edi, әtten! Al qanaushy toptargha, totalitarlyq sektalargha nadandyq ghana kerek, óitkeni nadan tobyrdy basqaru, qanau, aldap-arbau qiyngha soqpaydy. Qanaushylyqtyng barlyq týrine qarsy boluymyz kerek, onyng ishinde diny qanaushylyqqa da tútastay qogham bolyp qarsy turuymyz shart.

Myna Qúran ayattaryn oqyp, týsingen músylman qalaysha nadan bolsyn?!  Islam dinining bilimge, ghylymgha qanshalyqty mәn bergenin myna ayattardan-aq bayqaugha bolady:

Shynynda, pendeleri ishinde Allahtan bilimdiler qorqady! (Fatyr sýresi, 35/28)

Ayt: «Biletinder men bilmeytinder teng bola ma?» (Zúmar sýresi, 39/9)

Ayt: «IYem! Bilimimdi kóbeyt!» (Ta-Ha sýresi, 20/114)

Keshirimdi negiz et! Izgilikti búiyr! Nadandardan teris búryl/aulaq bol! (Aghraf sýresi, 7/199)

Erkin sanadan, erkin oilay alatyn adamnan sheksiz oi-pikir, janalyq shyghady, ghylymy tapqyshtyq osynday ortada gýldenedi, damidy. Al, sanasyna búghau salynghan, erkin oilau qabiletinen aiyrylghan, shekteuli oilaytyn adamnan da shekteuli dýniyeler ghana shyghady, qynyr-qisyq, mardymsyz tuyndylar, ónimder ghana dýniyege keledi. Alysqa ketpey-aq, keshegi Kenes zamanyn mysal etsek te bolghany. Onda ateist-kommunist iydeologiya erkin oilaugha shek qoyghan edi, nәtiyjesinde qogham men ekonomika toqyraugha úshyrady. Ataqty sosiolog, politekonomist Maks Ueber (1864-1920) enbekterinde ekonomikalyq damu men qoghamnyng órkendeuining diny senimge de baylanysty ekenin jan-jaqty zerttegen. Dogmatizm men sholastikany qatty ústanatyn ritualist katolik qoghamdarynyng ekonomikalyq әl-auqat jaghynan hristiandyqty reformagha salghan protestanttardan artta qaluyn osy sebepke baylanysty dep týsindirgen ghalym. Shyn mәninde músylmandardyng ekonmika jәne ghylym-bilim men tehnologiyada artta qaluynyng bir sebebi nadandyq pen jalqaulyqqa aparyp soqtyratyn fatalizm men asketizm desek qate bolmas. Áytpese, Islamda dýniyelik damugha qarsy eshbir búiryq joq, qayta dýnie men aqyretting ýilesimdi araqatynasy bar:

«Ua, IYemiz! Bizge dýniyede de izgilik ber jәne aqyrette de izgilik ber!» (Baqara sýresi, 2/201)

Dýniyedegi nәsibindi de úmytpa! (Qasas sýresi, 28/77)

Ókinishke qaray músylman elderining basym kópshiligindegi qanaushy diny toptar músylman ýmmetining erkin oilauyna, erkin ómir sýruine joyqyn ziyan keltirude, olardy qaranghy ghasyrlargha keri qaytarugha әreket jasauda.

Osy shaghyn maqalamda biraz dýniyening basyn ashyp aitugha tyrystym. Artyq ketken jerim bolsa, keshirim súraymyn. Biraq, músylman halqymnyng telim-telim bolyp, qyryqshaqty dinge bólingenin, bir músylmannyng ózinde birbirine amany joq ondaghan baghytqa jiktelgenin kórip, әbden qinalghan son, eldin, memleketting bolashaghyna uayymdaghan song osynyng bәrin ashyq aityp otyrmyn. Mening újdanymnyng aldynda bir paryzym ótelgen siyaqty boldy, qalghanyn ózing bil aghayyn!

Men ekonomikalyq daghdarystardan qoryqpaymyn, ekonomika birde damidy, birde qúldyraydy. Múnayymyz tausylyp qalady degennen de qoryqpaymyn, sebebi múnaysyz elder de damyp jatyr, tipti, Germaniya, Japoniya siyaqty elderding esh múnayy da joq. Al men ruhany qúldyraushylyqtan, nadandyqtan, últymyzdyng dinge bólinip berekesining ketuinen qorqamyn, tipti, ýreylenemin. Materialdyq dýniyelerdi ornyna qoiygha bolady, biraq ghasyrlar qoynauynda qalyptasqan ruhany múragha jasalghan ziyan onaylyqpen ongharylmaydy. Sondyqtan, oilanayyq, aghayyn, oilanayyq!

Múrtaza BÚLÚTAY

Filosofiya ghylymdarynyng kandidaty,

Dintanushy, mәdeniyettanushy

«Abay-aqparat»

 

0 pikir