Qazaq tarihynyng oilau jýiesine ózgeris әkelgen ghalymdardyng kitabynyng túsauy kesildi

Keshe Almatydaghy Últtyq kitaphanada «Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigi shygharghan kórnekti ghalym, tarihshy Nyghymet Mynjanidyng «Tandamaly maqalalar», әigili tarihshy, qogham jәne memleket qayratkeri Zardyqan Qinayatúlynyng «Tariyhqa kózqaras», «Nayman handyghy: tarihy jәne mәdeniyeti HII-HIH ghgh.» atty kitaptarynyng tanystyrylymy boldy.

Jiyn barysynda Qazaqstannyng halyq jazushysy Qabdesh Júmadilov,  tarih ghylymdarynyng doktory, QR ÚGhA akademiygi Talas Omarbekov, alashtanushy, filologiya ghylymdarynyng doktory Túrsyn Júrtbay, tarih ghylymdarynyng doktorlary Amanjol Qalysh, Túrghanjan Ábeuúly, Ahmet Toqtabay, tarih ghylymdarynyng kanditaty  Álimghazy Dәulethan men Núrlan Atyghaev,  jazushy Túrsynәli Yryskeldiyev, filologiya ghylymdarynyng doktory Gharifolla Ánes qatarly ziyaly qauym ókilderi sóz sóilep, kitaptar men avtorlar turaly pikirlerin ortagha saldy. Kitaptyng túsau keserine kitap sýier qalyng oqyrmanmen birge Zardyqan Qinayatúlynyng júbayy men úly Jarmúhamet Qinayatúly jәne Nyghymet Mynjanúlynyng úly men kelini qatysty.

Atalghan kitaptardy dayyndap, baspagha úsynghan shyghystanushy, tarih ghylymdarynyng doktory Nәbijan Múqamethanúly: «Býgin túsauy kesiletin ýsh kitaptyng birining avtory tarihshy, ghalym  Nyghymet Mynjany Qytayda tuyp ósken. Nyqanmen 1993 jylgha deyin birge júmys jasadyq. Ol kisi mening ústazym. «Qazaqtyng qysqasha tarihy», «Qazaq mifologiyasy» degen enbekteri Qazaqstanda basylghan. Búl kisining kóptegen ghylymy maqalalary bar edi. Solardyng ishinen tandap «Tandamaly maqalalar» dep jinaghyn shygharyp otyrmyz. Qalghan eki kitaptyng avtory tarihshy, ghalym Zardyqan Qinayatúly. Ol kisining enbekteri óte kóp, 12 tomdyq enbek jazghan bolatyn. Sonyng ishinde shyqpay qalghan «Nayman handyghy: tarihy jәne mәdeniyeti» degen  klassikalyq enbegi bar edi. Búl enbekting ereksheligi memlekettik tarihty tolyqtyrady. Demek tarihtaghy aqtandaqtardy toltyratyn enbek. Kitap óte kóp derekterge negizdelgen. Qazirge deyin ghylymy ainalymgha qosylmaghan HII-HIH ghasyr aralyghyndaghy Nayman handyghy negizindegi enbek. Kitapta  Nayman handyghy zamanyndaghy elding tarihy, mәdeniyeti, dini tegis qamtylghan.  Zardyhan agha bir sózinde: «Qytay derekterine, arab-parsy derekterine, monghol-manjúr derekterine, orys pen Evorpa ghalymdarynyng derekterine sýiene otyryp, osy enbekke 40 jyldan astam uaqytymdy sarp ettim», - dep edi. Ókinishke oray búl kitaptyng jaryq kóruine Zardyqan aghamyz ýlgirmey ketti.  Biraq, ósiyet etip ketip edi. «Kitaptyng basylyp, jaryq kóruine, Nәbijan, sen jauapty bolsan, eng qúryghanda mening jyldyghyma shyghararsyn» degen edi marqúm. Búl kitapty  mening inim Sabyrjan Múhamethanúly óz qarjysymen shygharyp otyr. Zardyqan Qinayatúly kóptegen ghylymy maqalalar jazghan bolatyn. Ghylymy enbekterining ózi «Tariyhqa kózqaras» degen eki tomdyq bolatyn, sonyng bir tomyn shyghardyq. Búl kitap pen Nyghymet Mynjanidyng «Tandamaly maqalalaryn»  qarjylandyryp shygharghan  «Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigi. Onyng basshysy Omarәli Ádilbekúly degen jigit, ózi kәsipker, qalamger,  әdebiyet synshysy, ghalym azamat. Qytaydyng ghylym akademiyasynda istegen. Ghylymnyng ne ekenin jaqsy biletin, týsinetin jigit. Osy azamattar  Elbasynyng «Bolashaqqa baghdar: Ruhany janghyru» atty baghadarlamalyq maqalasyna ýn qosyp,  halyqqa ruhany nәr beretin kitaptar shygharsaq degen song osy kitaptardyng ghylymy redaksiyasyn jasaghan jәiim bar edi. Atalghan  kitaptardyng sapaly basylyp shyghuyna belgili jazushy, Alash syilyghynyng iyegeri, «Merey» baspasynyng diyrektory Ghalym Qaliybek shyn niyetimen kómektesti», - dep kitaptardyng mazmúny men avtorlaryn tanystyryp, kitapty shygharudaghy maqsat elimizding tarihy men mәdeniyetining jana bir ruhany kezenge kóteriluine septigin tiygizu ekendigin aityp ótti.

Jazushy Qabdesh Júmadilov eki tarihshy da tyng derekterimen qazaq tarihyn tolyqtyratyp, kemeldendire týsuge óz enbekterin sinirgenine toqtalsa, tarih ghylymdarynyng doktory, QR ÚGhA akademiygi Talas Omarbekov:  «Nyghymet Mynjannyng «Qazaqtyng qysqasha tarihy» degen kitabyna tang qaldym. Kitap 1994 jyly «Jalyn» baspasynan shyqqan. Mende eki núsqasy túr. Qaray-qaray qazir mening qolymdaghy kitap tozyp, múqabasy júqaryp ketken. Búl kitap bizge qazaqtyng tarihyn qalay jazu kerektigin kórsetip otyr. Qazaqtyng tarihyn orysqa eliktep emes, arab-parsygha eliktep emes, irgemizdegi qytaydyng jylnamalaryna sýienip jazu kerek. Sosyn dәstýrge sýienip jazu kerek. Shejire, qazaqtyng etnikalyq túrmysy, dәstýr-saltyn, foliklor, auyz әdebiyetin  basshylyqqa alyp jazu kerek», - dese, tarihshy Nәbijan Múhamethanúly: «Zardyqan Qinayatúlynyng búl enbegining ishinde kóptegen teoriyalyq-metodolgiyalyq mәseleler bar. Avtor kóshpendiler memleketi turaly evropalyq ghalymdardyng pikiri men kózqarasyna toytarys jasaydy. Al, bizding qazirgi tarih ghylymynda evropa ghalymdarynyng kózqarasyna toytarys jasaytyn enbekter kóp emes, solardyng biri jәne biregeyi Zardyqan Qinayatúlynyng enbegi. Sonymen birge, kóshpendiler tarihyn qalay zertteu kerek? Qazaq tarihyn qalay zertteu kerek? Qanday metodologiyalyq mәseleler bar?» degendi jýielep ketkenine ekpin sala sóiledi. Jazushy, filologiya ghylymdarynyng doktory Túrsyn Júrtbay atalghan eki tarihshy qazaq tarihynyng oilau jýiesine ózgeris engizgenin әngimelep, «osy kisilerding enbekteri qazaq tarihynda, qazaq tarihynyng ensiklopediyalyq enbekteri retinde qalugha aldaghy uaqytta da ýles qosu kerek» dedi.

Kitaptardy shygharghan jәne túsau keserin úiymdastyrghan «Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigining tóraghasy Omarәli Ádilbekúly  birlestikti Tәuelsizdik ala salghanda elge oralghan 25 pen 30 jastyng arasyndaghy jigitterding qúraghanyn, 2009 jyldan bastap ol zandy tirkelip, qandastar mәselesinde zandyq, qúqyqtyq jaqtan kómek kórsetip kele jatqandaryn aita kele: «Nyghymet Mynjanidyng «Tandamly maqalalary» men Zardyhan Qinayatúlynyng «Tariyhqa kózqaras» kitaby myng danadan shyghyp, qalyng oqyrmaghangha jol tartyp otyr. Elbasynyng Ruhany janghyru baghdarlamasy ayasynda osy kitaptardy dayyndap, redaksialaghan Nәbijan aghamyzgha raqmet. Bizding osy kitaptardy tandauymyzdyng sebebi: Nyghymet Mynjany men Zardyqan Qinayatúly býkil ómirin halyqqa arnaghan ghalymdar. Osy kisilerding ómiri de shygharmashylyghy da jastargha ónege bolady», - dep kitaptardyng shyghuyna jәne tanystyrlymynyng ótuine atsalysqan barsha azamattargha alghysyn bildirdi.

«Nayman handyghy: tarihy jәne mәdeniyeti HII-HIH ghgh.» atty kitaptyng shyghuyna qarjylyq demeushi bolghan kәsipker Sabyrjan Múhamethanúly:  «HI-HIII ghasyrlarda Altay, Hanghay aralyghynda saltanat qúrghan Nayman handyghynyng tarihy men mәdeniyetining qúndy múralaryn zertteuge arnalghan alghashqy monografiya. Zertteu jelisi qazaqtyng nayman taypasynyng HIH ghasyrgha deyingi tarihy oqighasyn qamtidy. Monografiyada Nayman handyghynyng sayasy qúrylymy, etnodemografiyasy, nanym-senimi, mәdeniyeti, sharuashylyghy men túrmys salty jan-jaqty taldanghan. Avtor úzaq әri tabandy zertteuler arqyly qazaq memlekettiligine nayman handyghynyng qosqan ýlesin naqty dәiekter arqyly kórsetip beredi. Nayman handyghy tek qazaq  memleketinede ghana emes, HII ghasyrlarda monghol ýstirtin mekkendegen taypalardyn ishinen en alghash bolyp jazu qoldanyp, memleket basqarudyn   jýiesi men josyghyn jasap, monghúldardyng ózderine jazumen basqarudy ýiretip ketken. Sondyqtan búl kitap ru shejiresi emes, óte joghary dengeyde jazylghan ghylymy kitap. Mine, osynday joghary dengeydegi ghylymy kitap bolumen qatar, osynday ýlken monografiyany jazu ekining birining qolynan kelmeydi. Avtor aghamyz ózi maghan "40 jyldyk izdenisim jatyr, aqtarmaghan arhivterim qalmady, bәri tolyq qamtyldy.  Osy kitaptan song Nayman handyghy turaly jazatyn kóp eshtenge kalmaydy" degen-túghyn. Mine,  osynday qúndy kitapty nege shygharmasqa? Kitapty shygharuymdaghy ekinshi taghy bir sebep: tarih zertteushiler men ghalymdargha  kitaptaghy qúndy materialdardy paydaluyna septigi tiysin deumen birge, endi ghana ghylym jolyna týsip, ghalym bolam dep ansap jýrgen jastargha Zardyqan Qinayat aghasynan zertteu metodikasyn, joldaryn ýirensin degen oimen shygharyp otyrmyn. Zardyqan agha ghylymy zeretteu jolynda óte japakesh, qatal, prinsipshyl, barlyghyn naqty fakty men kórsetedi, esh uaqytta sezimge berilmey turashyl prisippen jazady. mine aghanyn osynday qasiyetteri keyingi jastargha ýlgi bolsa eken deymin. Búl kitap Elbasy N.A.Nazarbaevtyn «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamasyn qoldau maqsatynda jaryqqa shyqty. «Merey» baspasynan 3000 dana shyghardyq. Aldaghy uaqytta kitaptardy satyp, týsken qarjygha orysshasyn shygharyp, qalghan aqshany qalamaqy retinde Zardyqan aghanyng otbasyna tabys etsem deymin» dep    atalghan enbekterge qyzyghushyldyq tanytyp, satyp alam deushiler bolsa, jebeu.kz saytyna hababarlasyp alugha bolatynyn aitty.

Túsau keserge kelgen 150-den astam qonaq, әr kitaptan bir-birden oljalap, kitap pen tarihshylarymyz turaly oy bólisip, keleli kenes qúryp qaytty. «Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigi múnday iygi sharanyng búdan keyin de toqtap qalmaytynyn, qazaq ruhaniyatyna әli talay kerekti dýniyelerdi qosyp otyratyndaryn eske salyp ótti. Dәiim, osylay tarihymyzdy týgendep, óz tarihymyzgha óz kózimizben qarap jýreyik.

Túrdybek Qúrmethan

Abai.kz