Adam  men  qogham  ómirinde dinning әleumettik mәn-maghynasyn  joghaltuyn beyneleytin jәne qazirgi  zamannyn  ajyramas  qasiyeti sanalghan sekulyarizasiya úghymy zamanauy әlemde jana  túrghyda qarastyryluda. Sekulyarly  qogham  kenistiginde dinning sayasatqa, ekonomikagha, mәdeniyetke yqpalynyn  kýsheni naqty qoghamdyq  ómirdegi dindarlyq  pen  sekulyarlyq  arasyndaghy  araqatynas  formasyna  baylanysty órbiydi. Ghylymiy-tehnikalyq  tónkeris, jahandanu  ýderisteri, urbandalu, ekonomikalyq, sayasi, mәdeni  janghyrular din  men  diny sanagha da  yqpal etti. Desekulyarizasiya - búl sekulyarizasiyagha qarama-qarsy trend, yaghny dindarlyqtyng qayta janghyruy, zayyrlylyq pen dýniyelik esebinen qasiyettilikting qayta jandanuy. Búl trendting kórinisteri dinning zayyrly, memlekettik oryndargha - (mektep, joghary oqu  orny, әsker, ekonomika, medisina, mәdeniyet) kire bastauy, diny instituttardyng kórkem shygharmashylyq tuyndylaryna (әdebiyet, teatr, suret, kino óneri) senzura qoigha  әreketi. Desekulyarizasiya belgileri - memleket pen din arasalmaghynyng ózgerui, qoghamdyq sanadaghy diny týsinikterdin  ósui, naqty dinning resmy mәrtebe alugha qadam basuy. Batys europalyq ghalymdar postsekulyarlyq jәne postdindarlyq úghymdary tónireginde tartyssa, postateistik jәne  postsosialistik elder ghalymdary dinning qayta janghyruy, dinnin  qayta oraluy, sakralizasiyalanu, sekulyarizasiyanyn  aqyry  taqyrybynda  pikir talastyruda. Dinmen baylanysty jahandyq  qoghamdyq sanada tuyndaytyn súraqtar diny toleranttylyq pen súqbat, jahandyq terrorlyq, radikalizasiya, islamofobiya, dini  fanatizm  tónireginde  órbiydi. Postsekulyarly  qoghamda  sekulyarly  jәne týrli diny toptardyng beybit jәne ózara  kelisimde ómir  sýrui ýshin  týsinistik qaghidalary qanday boluy  tiyis. Postsekulyarly  jaghdayda  dini  iydeyalar  men  dini  instituttardyng qoghamdyq ómirge yqpal  etui  dengeyining shekarasy qanday bolmaq.

Últtyq sananyng damuyndaghy dinning orny jәne qoghamdyq ómir modernizasiyasynda  dinning atqarar róli qanday? Adam sanasynyng radikalizasiyalanuynyn  týrtkileri jәne  terrolyq әreketterding sayasi, әleumettik, dini, últtyq, dýniyetanymdyq, psiho-patologiyalyq sebepterin qalay  aiqyndaymyz. Mine, osy saualdar qoghamdyq  psihologiya men  sanadaghy týitkildi mәseleler. «Býginde  revolusiyalar  ónin  ózgertip, últtyq, dini, mәdeni, separatistik perde  jamyldy. Biraq bәri de, týptep  kelgende, qantógispen, ekonomikalyq  kýireumen  ayaqtalatynyn  kórip  otyrmyz. Álemdegi  oqighalardy oi  eleginen ótkizip, qorytyndy  jasau-qoghamnyn  da,sayasi  partiyalar men qozghalystardyn  da, bilim  beru jýiesining de auqymdy  dýniyetanymdyq, ruhany júmysynyng bir  bóligi». Qazirgi  batys  europalyq qoghamdy postsekulyarly retinde  anyqtau ýshin negizgi ýsh qúbylystan tuyndaghan sanadaghy  ózgerister naqty  aiqyndaluy  tiyis. Birinshiden, qazirgi әlemde bolyp  jatqan  týrli  qaqtyghystardyng diny negizde  bolghandyghyn  habarlaytyn BAQ yqpalymen qoghamdyq sana  ózgerude; ekinshiden, liyberaldy qoghamdaghy dini  qauymdar  keybir qoghamdyq  nemese  sayasi  oqighalardy ózinshe  týsindirui qoghamdyq sanagha әser etude; ýshinshiden, dәstýrli mәdeniyetti ústanatyn elderden kelushi júmysshy kýshter  jәne  bosqyndardyng túraqty immigrasiyasy europalyq azamattar sanasyna yqpal  etude. Nemis  filosofy  Yu.Habermas osy  ýsh faktordy negizge  ala otyryp sekulyarly  batys qoghamyn  postsekulyarly  dep  ataydy. Ghalamtor  jәne  әleumettik  jeliler, alpauyt  elderding geosayasi  jobalary men  iydeologilyq bәsekelestigi,marginaldy qúbylystar pen postmoderndik ústanym dinnin  jәne  dindarlyqtyn  jana  qúbylysy radikaldy  iydeologiya  men  dini  senimning kýmәndi  formalaryn tudyrdy. Zamanauy әlemde naqty din men iydeologiyagha  negizdelgen sayasat, partiya, ekonomika, qúqyq, mәdeniyet, óner sekulyarlyqtyng Jana zamanda ornyqqan ýlgisine simaydy. Jahandanghan  adamzattyng qoghamdyq psihologiyasy men  ómirine dinning yqpaly ósude, demek zayyrlylyq  pen  dindarlyqtyn  ózara әriptestiginin  әdiletti zamanauy tetikterin  dayarlau qajet. Qazirgi qoghamdaghy modernizasiyalyq  ýderister  diny jәne zayyrly  sanany  qamty otyryp, ony ózgertude. Sekulyarizasiya  búl  dinge  qarsylyq  emes, dinning zang ayasynda órkeniyetti qyzmet  jasauy,demek  postsekulyarly qoghamda  sekulyarlyq  pen sakralidylyq  birin-biri  tolyqtyrushy ýderis. Din sekulyarly qoghamnan ýirense, sekulyarly qogham dindegi bauyrmaldyq, ruhany kemeldenu, syilastyq syndy qúndylyqtardan ýirenui tiyis. Postsekulyarly kenistikte zayyrly jәne  dini  instituttar  azamattardy biriktiru ýshin  tendik, әdilettilik, әriptestik, týsinistik  qaghidalaryn ústanuy  tiyis.Qazirgi Ortalyq Aziya elderindegi diny jaghday jәne dindarlyq dengeyi tildik, dildik, diny dәstýr jaqyndyghymen jәne  din salasyndaghy  memlekettik sayasat  qaghidalarynyn  úqsastyghymen  aiqyndalady.

Týrkimenstan halqynyn  80 payyzynyng astamy sýnnittik baghyttyng hanafiy mәzhabyn ústanady. Týrikmenstan - zayyrly qaghidatty  ústanatyn  el. El halqynyng 7-8 payyzy pravoslav seniminde. El aumaghynda dindi  sayasi  maqsatta paydalanugha tyiym salynghan. 1994 jyly qúrylghan  din  isteri boyynsha kenes (Gengeshiy)din salasyn memlekettik qadaghalau men  retteu  qyzmetin atqardy.1990 jyldardyn  ortasynda eldin  Aughanstanmen shekaralas aimaghynda  radikaldy diny ilimder  kórinis bere  bastady. 1997 jyly  «Ar-újdan  jәne dini  úiymdar  turaly» zangha  tolyqtyrular  engizildi. Barlyq  diny úiymdar qayta  tirkeuden ótti. Tirkeuden  ótpegen diny úiymdargha  diny qyzmet  jasaugha tyiym  salyndy. Diny qauymdardyng qarjylyq, qayyrymdylyq, bilim-aghartushylyq qyzmetine jәne kadrlyq ústanymyna shekteuler qoyyldy. Shet eldik uaghyzshylar  men din  qyzmetkerleri júmysyna tyiym salyndy. Sheteldik diny әdebiyetterdi el aumaghyna alyp  keluine  tyiym  salyndy. Eldegi  shiittik (әzerbayjandar men irandyqtar) qauymdardyng shaqyruymen  kelgen irandyq uaghyzshylar  elden shygharyldy. Shiitter  Iranmen  shekaralas audandarda jәne Turkmenbashy qalasynda túrady. Meshitterdegi diny oqu  kurstary  qayta tekseruden ótkizildi.1999 jyly Chardjou  qalasyndaghy  medrese  jabyldy. 2003 jyly qabyldanghan «Dini  senim bostandyghy  jәne dini  úiymdar  turaly» jana zangha  sәikes tirkelmegen  dini  birlestik  júmysyna  qatysushylar  qylmystyq jauapkershilikke  tartylatyn  boldy. Mýsheler sany-500-ge  jetken  diny úiymdar  tirkeuden ótti. Meshit  imamdaryn  taghayyndaugha  memlekettik  qúrylymdardyng yqpaly ósti. Jeke  menshik qúqyghyndaghy dini  oqu oryndaryn  ashugha  tyiym salyndy. Joghary dini  oqu oryndaryn qúru tek  din isteri kenesi  qúziretine  berildi. Dinbasylyq  lauazymgha diny bilimdi  elden alghan Týrkimenstan  azamaty  layyq  dep sanaldy. Ádilet  ministrliginin  rúqsatynan  keyin ghana  shet  eldik demeushilerdin  qarjylay kómegin  alugha rúqsat etildi. AQSh-tyn  «Halyqaralyq  diny senim  bostandyghy turaly  Akt» sәikes  qysymynan  keyin 2004 jyly tirkelmegen  dini  birlestik  júmysyna  qatysushylardy  qylmystyq jauapkershilikke  tartu  babynyn  kýshi  joyyldy. 2016  jyly qabyldanghan «Dini  senim bostandyghy  jәne dini  úiymdar  turaly» jana zanda  diny birlestikti tirkeu ýshin kәmelet jasyndaghy 50 Týrkimenstan azamattarynyn  ótinishi jetkilikti  jәne dini  birlestikting jarghysy  boluy tiyis.Jasyryn  diny qyzmetke  tyiym salynady. Shet  elden  beriletin  tegin jәne granttyq kómekter  mindetti  týrde  tirkelui tiyis. Memleket  menshigindegi  diny baghyttaghy  mýlikter men  diny ghimarattardy  diny úiymdargha  tegin berilui  zanda bekitildi. Memlekettik  bilim  beru úiymdarynda  dindi oqytugha  tyiym salyndy. Diny bilim beru  oryndaryna  qatan  talap qoyyldy. 2016  jyly  diny úiymdarmen júmys boyynsha jәne  diny mazmúndaghy  baspa ónimderin  saraptau  arnayy komissiyasy qúryldy. Komissiya qúzireti: diny úiymdardyn  qyzmetin jәne  azamattardyng dini  úiymdar ýstinen  jazghan aryz-shaghymdaryn  qarau, shet eldik diny úiymnyng basshysyn  qyzmetke  taghayyndau, shet eldik diny әdebiyetterge  saraptama jasau, dintanulyq saraptama qorytyndysyn beru, dini  úiymdardy  tirkeuge úsynys  beru, diny bilim beru  úiymyn ashugha  úsynys beru, jergilikti biylik ornymen  birge diny ghimarat qúrlysyna rúqsat beru. Týrkimenstanda oraza  aitta bir kýn, qúrban  aitta ýsh kýn demalys berilgen. Zertteushilerding pikirinshe, kóshpendi  ómir saltyn  ústanghan bayyrghy týrkimenderdin  býgingi  buyny  dinnin  ghibadattyq  formasyn emes, jeke ishki dindarlyqty  ústanady. Alayda  kedeyshilik, erkin oishyldyqty  qudalau, meshitterdi  jappay baqylau, syrtqy kýshterding yqpaly, Aughanstandaghy túraqsyzdyq  diny jaghdaygha  keri әser etui  mýmkin.

Ózbekstan - zayyrly memleket. Negizgi zanda barlyq dinderding zang aldyndaghy tendigi, memleket pen dinning bólinui naqty aiqyndalghan. El  aumaghynda dindi  sayasi  maqsatta paydalanugha  tyiym salynghan. Ózbekstan  halqynyn  93 payyzdan astamy sýnniytik  baghyttyng hanafiy mazhabyn ústanady. Búqara jәne  Samarqan  aimaqtarynda shiittik (irandyqtar  men  әzirbayjandar) qauymdar  bar. Búl  aimaqtarda  shiittik meshitter  júmys jasaydy. Shiitter qúlshylyqtaryn kóbine ýilerde jәne sýnnittik meshitterde ótkizedi. Shiittik imamdar diny bilimdi eldegi  medreselerden alady. El aumaghynda 16 konfessiyagha tiyesili 2400 asa  diny birlestikter bar. Dindar músylmandar ÓMDB qúziretinde. El aumaghynda Islam uniyversiyteti jәne Islam instituty, onnan asa medreseler júmys jasaydy. Eldegi islamtanulyq  bilim  beru  jýiesi  birizdi  jәne birynghay oqytu  baghdarlamasyn  ústanady. Kәmelettik jasqa tolmaghandardyn  meshitke  baruy  qatang baqylanady.

1999 jyly Tashkent  jәne  basqa qalalarda bolghan jarylystan  son   shet elderdin  dini  oqu oryndarynda oqityn  studentter elge  qaytaryldy. Eldegi shet eldik  diny oqu oryndar jabyldy.

Ortalyq Aziya elderinde Ózbekstan «Islam qozghalysy» úiymy qyzmetine tyiym salynghan. Búl  terrorlyq  úiym  Ózbekstan, Qyrghyzstan  elderinde terrorlyq qylmystar úiymdastyrdy.

Qyrghyzstan  - zayyrly memleket. Eldegi dinderdin  zang aldyndaghy tendigi,memleket  pen dinnin  bólinui negizi zanda  aiqyndalghan. Qyrghyzstan  músylmandary sýnniytik  baghyttyng hanafy mazhabyn ústanady. Qyrghyzstanda 3700  asa meshitter bolsa, 700  meshit Osh oblysy aumaghynda  ornalasqan. Osh oblysynda diny ahual basqa  aimaqtargha  qaraghanda ózgeshe. Búl aimaqqa Ferghana  jazyghynyn  ahualy jәne etnokonfessionaldy erekshelik  yqpal  jasaydy. Qyrghyzstanda  Týrkiya  tarapynyn  qoldauymen  ashylghan diny oqu  oryndary júmys  jasaydy. Qyrghyzstan músylmandar diny basqarmasynyng «Islam Madaniyaty» gazeti, Djalal-Abad kaziattynyng «Músylman», Batken kaziattynyng «Islam  avazy»  gazetteri  islam  qúndylyqtaryn nasihattaydy. Meshit imamdary - Mysyr, Týrkiya, Pәkistan, Iordaniya, Siriya jәne eldegi diny oqu  oryndaryn  bitirgen.

Tәjikstan - zayyrly memleket. Eldegi dinderdin  zang aldyndaghy tendigi, memleket  pen dinnin  bólinui negizgi zanda  aiqyndalghan.Tәjikterdin  tili  parsy  tobyna  jatady. Tәjikstan  músylmandary sýnniytik  baghyttyng hanafiy mazhabyn ústanady. 2009  jyly  úly  imam Ábu  Hanifa jyly  dep jariyalandy. Tauly  Badahshanda shiiyt-ismailitter  qauymy bar. Ismailiytik  ilimdi pamir (vahandyqtar, bartangdyq, rushan, ishkashiym, shugnan)  halyqtary ústanady. Ismailitter aghymy altynshy shiiyt  imamy  Jafar  as-Sadyqtyn   úly Ismail esimimen  baylanysty qalyptasqan. Ismailittik  ilimi boyynsha imamat  múragerlikpen  beriledi. Ismailiyt-nizaritter qauymynyng dini  jetekshisi imam IV Aga-han. 2009 jyly Dushanbe  qalasynda  shiiyt-ismailitter  ortalyghy ashyldy. IV Aga-han Tauly  Badahshandaghy shiiyt-ismailitter  qauymyna  gumanitarlyq  kómek  kórsetedi. Ortalyq  aziya  elderinde aga-han  qory bilim  beru jobalaryn qarjylandyrady. Aga Khan Development Network   ayasynda bilim  beru, әleumettik-ekonomikalyq,mәdeny úiymdar júmys jasaydy. 2002jyly IV Aga-han qory Tәjikstan, Qyrghyzstan  tauly  aimaqtarynda Ortalyq Aziya  uniyversiytetinin  filialdaryn ashudy  oilastyrdy. 2003  jyly Almaty oblysynyng Tekeli qalasynda  uniyversiytet filialynyn  irgetasy  qalanghan  bolatyn. El  aumaghynda 3000 asa meshit  jәne  19  medrese bar. 2009  jyly  Tәjikstanda« Salafiya» qozghalysyna sot sheshimimen  tyiym  salyndy. 2014  jyly Tәjikstan Joghary sot qaulysymen «Salafiya» diny aghymynyng qyzmeti ekstremistik  dep tanyldy. 2005  jyly  Tәjikstan  bilim ministrligi mektepterde hijab kiige tyiym  saldy.2011 jyly meshitterde dauys kýsheytkishpen azan  shaqyrugha tyiym  salyndy. 2013 jyly Iran, Mysyr, Liviya, Saud Arabiyasy  elderindegi diny oqu oryndarynda  oqityn studentterin keri shaqyryp aldy. Tek arnayy tekseruden  son  shet  eldin  diny oqu  oryndarynda bilim  alugha  rúqsat  etiledi. Memlekettik  jәne jeke  bala-baqshalar jәne mektepterde, ýilerde  diny uaghyz jýrgizuge tyiym salyndy. Áyelder men kәmelettik jasqa tolmaghandardyn  meshitke  baruyna tyiym salyndy. Din isteri komiytetinin  ókilderi  barlyq diny is-sharalargha qatysugha  ókiletti  jәne meshit imamdaryn  taghayyndau  din  isteri  komiytetimen kelisiletin boldy. 2014 jyldan meshit  imamdary  memleketten jalaqy alatyn  boldy. 2015  jyly  Ortalyq Aziya  elderindegi birden-bir  dini  partiya – «Tәjikstan  islam  qayta  órleu partiyasyna» tyiym  salyndy. El aumaghynda  terrorlyq  jәne ekstremistik  sipattaghy 15  úiym  qyzmetine  tyiym  salynghan. Ózbekstan  jәne  Tәjikstandaghy diny ahualgha  Aughanstandaghy  sayasiy-diny ýderister  әser etui mýmkin. Postkenestik  músylman elderine  salafizm  aghymynyn  eki  núsqasy-madhaliya jәne surriya  taralghan. 1990  jyly Iraktyn  Kuveytti  jaulap  aluynan  son  Saud  arabiyasy  aumaghyna AQSh  әskerining ornalasuyna («shóldegi  dauyl» operasiyasy) qarsy bolghan  Múhammet Surury bastaghan  top  jәne  shet  eldik әskeriylerding elge  keluin, yaghni  biylik ústanymyn  jaqtaghan Raby ibn Hady әl Madhali  toby payda bolghany  belgili. Qazirgi ortalyq  aziyanyng dini  kenistiginde   salafiiylik  jәne sopylyq  toptar arasynda  dýniyetanymdyq  pikir-sayystar  oryn aluda. 1990 jylgha  taman kenes  ýkimetinin  basshylyghy  qayta  qúru sayasaty  ayasynda dinge  qatysty tózimdi sayasat  jýrgize  bastady. Búl  jariyalylyq sayasaty  týrli  nanym-senimderdin  keng taraluyna  jol ashty. Keybir  diny ilimder  shet eldik qarjylyq  jәne  sayasy toptardyn,arnayy  qyzmetterding qoldauymen  ýgit-nasihat  jýrgizdi.

Qazirgi tanda  Ortalyq Aziya elderindegi  diny jaghday qalypty. Ortalyq Aziya  elderining din salasyndaghy memlekettik  sayasaty-zayyrlylyqty  ústanu, memleket pen din  qatynasyn  zayyrly túrghyda jetildiru, dini  jaghdaydy  qúqyqtyq-zannamalyq  retteu, halyqtyq  dindarlyq  pen dәstýrli diny qúndylyqtardy  qoldau  kórsetu. 2007  jyly ortalyq  Aziya  elderining mýftiyler kenesi  qúryldy. Ortalyq Aziya   elderindegi músylmandyq erekshelikteri: halyqtargha  ortaq Hanafiy mazhaby, dәstýrli halyqtyq-ghúryptyq dindarlyq,sopylyqqa tәn  etikalyq  ústanym, shet  eldikterdin  qarjylyq  qoldauyndaghy jana islamdyq  ilimder men  geosayasi  jobalardan  tuyndaghan diny ilimderdin  taraluy. Qazaqstan  2017-2018 jyldary - BÚÚ  Qauipsizdik   Kenesinin  túraqty  emes  mýshesine  saylandy. Elimiz BÚÚ qauipsizdik kenesining - Aughanstan  mәseleleri, DAIYSh  jәne әl-Kaeda terrorlyq úiymdaryna  qarsy kýresti ýilestiru, Eritreya-Somaliy   syndy  túraqty  komiyteteri júmysyna  tóraghalyq jasaydy. Qazaqstannyn  BÚÚ  Qauipsizdik   Kenesinin  túraqty  emes  mýshesi  retindegi qyzmeti  ortalyq  aziya aimaghynda túraqtylyq pen beybitshilikti  qamtamasyz  etuge  baghyttalady. 2017 mamyrda Er-Riyadta ótken «AQSh-Arab islam  әlemi»  Sammiytinde  jahandyq  terrorizmmen   kýreste  islam  dýniyesi  (sýnnittik  memleketter) elderinin  әriptestigin  kýsheytu  mәselesi kóterildi. Er-Riyadta ekstremizm  jәne  terrorizmmen kýres  halyqaralyq ortalyghy  qúryldy. Búl sammitke  iran shaqyrylmady. Búl jiyn  aimaqtaghy  sýnnittik arab elderi jәne  iran  arasyndaghy bәsekelestikti  kýsheytip,ózara qarym-qatynasqa  salqynyn  tiygizetini  anyq.

Ortalyq  Aziya  elderindegi  әleumettik-ekonomikalyq jәne demografiyalyq ýderister, qarqyndy urbanizasiya, dәstýrli qoghamnan postmoderndik jәne postindustrialdy aqparattyq  qoghamgha  qaray sekiris jasau, әleumettik-ekonomikalyq mәseleler kedeyshilik, jemqorlyq jәne bәsekeles  elderding geosayasy jәne geoekonomikalyq  mýddelerining qaqtyghysy diny negizdegi  ekstremizmning ósuine yqpal etui  mýmkin  alghysharttar. Dindarlar  sanasynyn  radikalizasiyalanuynyng aldyn  alu  is-sharalary  en  aldymen din  salasyndaghy  memlekettik sayasattyng pәrmendiligin  arttyru, azamattyq  qogham  instituttardyng tiyimdi júmys  jasauyn arttyru, jastardyng әleumettenui men  qoghamdyq  ómirge at-salysuyn jetildiru,dәstýrli  dil men  zayyrly qaghidatqa  say dindarlyq  mәdeniyetin qalyptastyru, әsiredinshildikting sebepterin  aiqyndau, әleumettik  az qamtylghan  toptarmen júmysty  tiyimdi  jýrgizu, dәstýrden tys  ilimderding qoghamdyq  sana men  ómirge  tiygizer keri әserin  keshendi týrde kórsetu,aymaqtaghy  ózekti  әleumettik  mәselelerdi  sheshu, diny jaghdaygha  qatysty  tәjiriybe almasu,iri jәne  monoqalalardaghy  dini  ahualgha  ýnemi  taldau  jýrgizu. «Bizdin  keshegi tarihymyzbúltartpas  bir aqiqatqa-evolusiyalyq  damu  ghana  últtyn  órkendeuine  mýmkindik  beretinine  kózimizdi jetkizdi». Ortalyq Aziya  elderinin  túraqtylyghy  men zamanauy órkendeu joly-zayyrly qaghidatta negizdelgen.Tarihi  qalyptasqan  mәdeniy-ruhani  jaghday ,dәstýrli  diny mәdeniyet,ortaq kiyeli  oryndar  men  әuliyeler  kuliti, sýnniytik baghyt (matrudiylik aqida) jәne  hanafittik  ghibadat joly  Ortalyq Aziya  músylmandaryn  dostyq  pen  ruhany kelisimge  jeteleydi  dep  senemiz.

Baghdat BEYSENOV, QazÚU dosenti

Abai.kz