Álemdik әdebiyetterding ózara baylanysy, týrli halyqtardyn  kórkem sóz ónerining bir-birine yqpal-әserin zertteu jan-jaqty zerttey týsudi qajet etip otyrghan kókeykesti mәsele bolyp otyr. Ásirese, músylmandyq Shyghys elderi klassikalyq poeziyasy men qissa-hikayattarynyng qazaq әdebiyetine jasaghan yqpaly erekshe nazar audarady. Songhy jyldary búl salada birqatar zertteuler jaryq kórdi. Olar: Ó.Kýmisbaev, Sh.Sәtbaeva, B.Ábdighaziyev, N.Kelimbetov, [1] t.b. ghalymdardyng osy mәsele jónindegi zertteuleri. Alayda Shyghys әdebiyetining әseri arqyly qazaq kórkem sóz ónerinde payda bolghan nәzira dәstýri kýni býginge deyin keng kólemde, arnayy zertteu obektisi bolghan emes desek artyq aitqandyq emes. Al qazaqtyng ózindik tól әdebiyetining qalyptasuyna negiz bolghan qaynar bastaulardyng biri - Shyghystyng klassikalyq poeziyasy ekeni mәlim. Shyghystyng klassikalyq poeziyasy ózining kóp ghasyrlyq tarihy bar nәzira dәstýri arqyly qazaq әdebiyetin taqyryp, mazmún, forma, kórikteu qúraldary, stili jәne tildik jaghynan edәuir bayytyp, sóz ónerine tyng ekpin, ózgeshe ajar berdi. Endi Shyghystyng klassikalyq poeziyasyndaghy nәzira dәstýrining tarihyna toqtalsaq. Shyghys poeziyasynda barsha oqyrman qauymgha búrynnan mәlim bolghan belgili bir sujetti birneshe aqyn ózara jarysyp, sheberlik synasyp jyrlay beretin bolghan. Osylaysha agha buyn jyrlap ketken taqyrypty keyingi tolqyn iniler qayta jyrlap, kórkem әdebiyetke tyng tuyndylar әkeletin dәstýr bar.

Álemdik әdebiyetterding ózara baylanysy, týrli halyqtardyn  kórkem sóz ónerining bir-birine yqpal-әserin zertteu jan-jaqty zerttey týsudi qajet etip otyrghan kókeykesti mәsele bolyp otyr. Ásirese, músylmandyq Shyghys elderi klassikalyq poeziyasy men qissa-hikayattarynyng qazaq әdebiyetine jasaghan yqpaly erekshe nazar audarady. Songhy jyldary búl salada birqatar zertteuler jaryq kórdi. Olar: Ó.Kýmisbaev, Sh.Sәtbaeva, B.Ábdighaziyev, N.Kelimbetov, [1] t.b. ghalymdardyng osy mәsele jónindegi zertteuleri. Alayda Shyghys әdebiyetining әseri arqyly qazaq kórkem sóz ónerinde payda bolghan nәzira dәstýri kýni býginge deyin keng kólemde, arnayy zertteu obektisi bolghan emes desek artyq aitqandyq emes. Al qazaqtyng ózindik tól әdebiyetining qalyptasuyna negiz bolghan qaynar bastaulardyng biri - Shyghystyng klassikalyq poeziyasy ekeni mәlim. Shyghystyng klassikalyq poeziyasy ózining kóp ghasyrlyq tarihy bar nәzira dәstýri arqyly qazaq әdebiyetin taqyryp, mazmún, forma, kórikteu qúraldary, stili jәne tildik jaghynan edәuir bayytyp, sóz ónerine tyng ekpin, ózgeshe ajar berdi. Endi Shyghystyng klassikalyq poeziyasyndaghy nәzira dәstýrining tarihyna toqtalsaq. Shyghys poeziyasynda barsha oqyrman qauymgha búrynnan mәlim bolghan belgili bir sujetti birneshe aqyn ózara jarysyp, sheberlik synasyp jyrlay beretin bolghan. Osylaysha agha buyn jyrlap ketken taqyrypty keyingi tolqyn iniler qayta jyrlap, kórkem әdebiyetke tyng tuyndylar әkeletin dәstýr bar. Shyghys poeziyasynda osylaysha aqyndar bir-birine óz sheberligin tanytatynday tuyndylar jazu arqyly jauap («jauap»-arabsha «nәzira», al parsy tilinde - «tatabbu» dep atalady) berip otyrghan. Shyghystyng úly shayyrlary múnday tuyndylardy eshqashanda audarma dep te, elikteu dep te tanymaghan.

Abay jәne Shyghys klassikterining әdebiy-tvorchestvolyq baylanysyn sóz etkende naqtyly zertteu nysanasyna alynbay kele jatqan kýrdeli de ózekti taqyryptyng biri Abay shygharmalaryndaghy Shyghystyq belgilerding bir tarmaghy bolghan nәziragóilikke kelip tireledi. Búl jóninde de alghash ret abaytanu tarihynda,  Múhtar Áuezov zertteulerinde ghana qolgha alynyp, pikir sabaqtaldy. Aqyndar nәzirgóilikti óz janyna úyalap, oiyna qozghau salghan keleli múrat - maqsattaryn uaqyt talabyna oray qayta jyrlap beruding әdeby tәsili retinde paydalanyp otyrghan. Búl әdis aqyn oiyn, maqsat -mýddesin jyrlaugha iykemdi әri ótimdi boluy sebepti, jalpy Shyghys poeziyasy tarihynda erekshe oryn alatyn túraqty dәstýrge tikeley baylanysty tuyndap otyrghan.

«Osy ispettes әdeby qúbylysty, qazaq әdebiyeti tarihynda Abay óz poemalary men audarmalarynda nәziragóilik dәstýrdi qoldanyp ózi ústanghan   morali filosofiyasy negizinde tvorchestvolyq sheberlikpen jyrlaghan aqyndyq tәsildi M.Áuezov erte sezinip, búl turaly Abaytanu salasynda alghash ret pikir bildirdi» [1, 30-31].

HIH ghasyrda Qazaqstannyng Reseyge qosylu prosesining ayaqtaluymen qatar әr týrli sayasiy-әleumettik jaghdaylargha oray qazaq eli ghasyrlar boyghy tomagha - túiyqtyqtan  arylyp, Batys pen Shyghystyn  ruhany ómirimen qoyan -qoltyq aralasa bastady. Búl ózgeristerding sol kezdegi qazaq halqynyng qoghamdyq oy sanasynda belgili dәrejede oryn teppeui mýmkin emes edi. Ásirese, búl kórinister sol tústaghy oi-sananyng kóshbasshysy bolghan qazaq aqyndarynyng shygharmalary men nәziragóilik dәstýr negizinde qayta jyrlanghan әrqily qissa- dastandardan, audarma  әdebiyetten anyq bayqalady. Biraq audarma óneri men nәziragóilik dәstýrde jyrlanghan tuyndylargha qazaq aqyndarynyng tvorchesvolyq qarym-qatynasy, kóbinese olardyng dýniyetanymy men talghamyna, bilimine baylanysty bolghanyn angharamyz. Alayda búl әdeby proseste sol kezeng kórinisin synshyldyqpen tereng de jan-jaqty qamtyghan Abay múrasynyng alar orny men mәn maghynasy bólekshe jatyr. Óitkeni, Abay shygharmalarynyng bar bolmysyn ghylymy túrghydan keng kólemde tanu jalpy qazaq әdebiyetinde oryn alghan әrqily kýrdeli qúbylystardyng syryn ashyp, tabighatyn tanuda adastyrmas baghyt bere alady. Osy sebepti de Abay múrasyndaghy nәziragóilik dәstýrding oryn aluy, dәstýrlik jalghastyq tabu siyaqty belgilerin jan-jaqty bilip, angharmayynsha, HIH ghasyrdaghy qazaq әdebiyetining damu jolyndaghy keybir erekshelikterdi jete mengeruding ózi qiyn.

Osy túrghydan qaraghanda nәziragóilik dәstýri qazaq әdebiyetine erterek ense de, ony jana sapa, sony tanymmen týrlendire qoldanugha Abay eren enbek sinirgen. M.Áuezov Abaygha Shyghys klassikterinen engen belgining bir salasy retinde nәziragóilik dәstýrdi sóz etkende, osy dәstýrding kórinisi, jalghasy retinde aqynnyng ýsh poemasyna erekshe kónil bóledi.

Jalpy Shyghys mәdeniyetin, onyng úly klassikterin tereng boylay bilu nәtiyjesinde 1934 jyldyng ózinde-aq, Abay múrasynyng nәr alghan qaynarlary jayly aqyn múrasyn zertteushiler arasynan túnghysh ret keng týrde pikir kóterildi. Úly aqyn múrasyndaghy ýsh qaynarnyng bir salasy onyng shygharmalaryndaghy shyghystyq belgiler jayly kýrdeli de qiyn mәseleni sol kezde-aq zertteuge kónil bólindi.

M.Áuezovting baspasózde jariyalanghan nemese oy jýgirtip barlaghan pikiri retinde hatqa týsip, óz arhiyvinde saqtalghan Abay jayly úshan-teniz derekterine kóz jibersek, Abay shygharmalarynyng shyghystyq belgilerin  zertteuinde, ózinshe tanyp pikir aituynda әr kezende әr qyrynan kelgendigi bayqalady. Búlay boluy zandy da. Óitkeni M.Áuezovting aqyn shygharmalaryn mengeru, kóptegen syryn ózinshe ashyp, pikir qalyptastyru kezenderine say atalmysh mәselening de iliktestik tauyp otyratyny bar.

Alghash ret aqyn shygharmalaryndaghy shyghystyq belgiler turaly pikirler 1924 - 1927 jyldar aralyghynda jazylghan Abay ómirbayanynda shet jaghalap aitylghan. Abaydyng jastyq shaqtaghy ólenderi jayly pikir kótergende, shәkirt aqynnyng Shyghys klassikterine eliktep, jigittik dәuirinde aqyndyq óner jarystyrugha talap etken izdenisterin «jalpy músylman ghalamyndaghy kópke belgili bolghan iri aqyndardyng talayymen Abaydyng erte kýnde tanysyp alghandyghy dausyz» dep Abaydyng aqyndyq kitaphanasynyng alghashqy nobayymen birshama derek te tastaghanday bolady.

Abay shygharmalarynyng jalpy Shyghys dýniyesimen baylanysy jastyq shaghynan bastalyp ómirining sonyna deyingi aralyqqa sozylghan jelidey oryn alyp, әr kezende әr týrli dengeyding dәrejesinde kórinu prosesine ghúlama ghalym erekshe den qoyady. Abaydyng Shyghys klassikterimen ara qatynasyn M.Áuezov óz zertteulerinde eki kezenge bóle qaraydy. Birinshi kezeng balang aqynnyng taza elikteu jyldary 1860-1865 jyldardy qamtysa, ekinshi kezeng 1886 jyldan ómirining sonyna deyin sozylghan eki aralyqtaghy shyn mәnindegi eksheu, mengeru jolyndaghy shygharmashylyq prosesti qamtidy. Alayda poema janryn Abay óz shygharmashylyghynda basa nazar audarghan dep aita almaymyz. Ol turaly M.Áuezov bylay týsindiredi: «Teginde, Abay poema jazudy ózine maqsat etpegen tәrizdi. «Áziret Áli aidahardy jazghanym joq. Sarala qazdy jyrlagham joq» - dep, bir kezek aitsa, taghy bir uaqytta «el shapqan batyrdy, qyzyqty qyzdyrmalap aitsam, qyzyghyp tyndar edin» - dep oqushyny sheney týsedi. Jay bos uaqyt ótkizetin qyzshyl, qyzyqshyl, qysyr kenesti qúmarlanyp tyndar eding - deydi. Onday әngimeli ólenderden Abay ózi oilaghan ósiyettik adamgershilik, tereng tәlim-tәrbie tua qoymaytynday  kóretin. Óz basynyng úzaq aqyndyq enbegi boyynda, Abay poema janryna anyqtap zer salghan joq. Tek keyin, tәrbiyesinen shyqqan shәkirt aqyndaryna ghana әr aluan taqyryptar berip, anyq poema derlik kýrdeli sujeti bar shygharmalardy solargha jazghyzdy... Ózi kóp dәstýrlerin qabyldaghan orys klassikteri: Pushkiyn, Lermontovtyng ne Bayron siyaqty Evropa klassiygining anyq ýlken poema jazudaghy órnekterine Abay boy úrmady. Olardyng poemalary keng ómirdi mol qamtityn keyde roman, poema, keyde qalyng oqighaly, shytyrman sheber tartysy bar romantikalyq poema bop, kórkem, sheber qalyptansa da, Abay sol janrgha qyzyqpaydy» [2, 144-145]. Abaydyng poema janryn jasaugha shyndap kirispegenin M.Áuezov osylaysha tereng taldap kórsetedi. Áriyne, Abaydyng poemany maqsat etpeuinde, oghan anyqtap zer salmauynda, qyzyqpauynda jeke adamnyng yqylas-niyetine baylanysty eshtene de joq bolatyn.  Danyshpan aqyn oqushysynyng jalpy dәrejesi men talap-tilegine layyq, qonymdy jәne әdebiyetting ósu satysyna sәikes shygharma jasau barysynda lirika janrynan ózge útymdy da әserli janrlyq týrdi dәl sol tústa qajet dep oilamaydy. Sondyqtan da tikeley qazaq ómiri jayynda birde-bir poema jazbady. Poemagha layyq jýgi bar shygharmalaryn lirikalyq, satiralyq ólenderding shenberine syighyzyp tamamdady.

Búl aitylghandardan, әriyne, Abay poema janrynda mýldem qalam tartpady degen úghym tumau kerek.  Ol ómirining keyingi túsynda qazaq qauymyna syrttan kelgen anyzdar negizinde «Eskendir», «Masghút», «Ázim» atty poemalaryn jazdy.   Aqynnyng poemagha arqau bolarlyq oqighalardy shyghys әdebiyetinen izdeu sebebin M.Áuezov sózimen  Ánuar Derbisәlin bylay týsindiredi: «Shyghystan kelgen anyz, maghynaly mazmúny bar legenda nemese pritcha, aqynnyng óz oiyn bayandauda kerekke jaratylghan tvorchestvolyq material ghana bolyp otyr. Abaydy poemanyng oqighalary qyzyqtyryp jetelemeydi. Oqighalardy, adamdardy barlyq minez, isterimen, sózderimen Abay ózining daghdyly iydeyasyna qaray paydalandy» [3, 117]. Demek, Abay Shyghys әdebiyetine ózining gumanistik, aghartushylyq iydeyalaryna tikeley ýndesetin oqighalardy ghana alyp, poemalaryna arqau etti.

Sonymen qatar aqyn poemalary jayly zertteushiler arasynda kóptegen dau-damaylar kezdesedi.  Abaydy zertteushi keybir ghalymdar «Ázim әngimesi» poemasynyng Abaydyng qolymen jazylghandyghyna kýmәndanady. Osyghan qaraghanda búl poema turaly kóptegen oigha qalamyz.

«Ázim әngimesi» Abay jinaghyna alghysh ret 1933 jyly engizilgen. Oghan deyin ol Abaydyng tuysy jәne aqyn shygharmalaryn jinaqtaushy Yrsaev Ysqaq degen adamnyng qolynda saqtalghan. Búl shygharma Abaydyng 1909 jyly Sank - Peterburgta shyqqan túnghysh jinaghyna da enbey qalghan. Mýrseyit qoljazbalarynyng ishinde de joq.

Sondyqtan keybir zertteushiler poemanyng iydeyalyq mazmúnyna qarap, kórkemdik analizge sýiene otyryp, «Ázim әngimesi» Abaydyng shygharmasy emes desedi. M.Áuezovting ózi de «Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúly (1845-1904)» atty monografiyalyq enbeginde: «Bizding oiymyzsha, 1927 jyly osy poemanyng teksin Abay shygharmalaryn jinaushylargha tabys etken Yrsaydyng Ysqaghy Abay poemasynyng úmytylghan nemese eskirgen, qoljazbadan óship qalghan keybir joldaryn óz janynan da tóleu salyp, alamyshtap jibergen siyaqty. Óitkeni, poemanyng keybir úiqastary, key kezde jol ishinde sóz qúraulary Abaydyng aqyndyq sheberligine, poetikalyq leksikasyna janaspaytyny da bar.

Búlay bolmasa poema Abaydyng tipti erte kezderde, ózining aqyndyq kýshin alghashqy tәjiriybe retinde, әr taqyrypty bayqastap jýrgen kezinde tughan, alghashqy chernovik esepti bir núsqa bolugha kerek. Qalay da  «Ázim» poemasy eng әueli bitpegen shygharma bolghandyqtan, ekinshi kórkemdik, sheberlik jaghynan kónildegidey qalyptaspaghan dastan bolghandyqtan, búl poema jónindegi týsinik sózderdi osy jogharydaghy aitylghan jaylarmen ayaqtaymyz» -deydi.  «Ázim әngimesi» turaly Áuezovting pikirine toqtalghan ghalymdardyng biri─Qayym Múhamethanúly. Ol - Abaydyng tughan-tuystarymen, zamandastarymen jýzdesip, kóp әngimelesken zertteushi. Ózining «Abay shygharmalarynyng tekstologiyasy» atty enbeginde Arham Ysqaqov pen Raqymjan Mamyrqazov: ««Ázim әngimesi» Abaydyng shygharmasy emes, Yrsaydyng Ysqaghy jazghan dedi» - deydi.

Sóitse de «Ázim әngimesi» 1933 jyldan bastap, qazaq jәne orys tilinde shyqqan Abaydyng tolyq jinaghyna endi. «Ázim әngimesi» ─ qazaq әdebiyeti tarihynan óz ornyn tolyq almaghan shygharma.

Endi Abay poemalary qashan jazylghan degen súraqqa toqtala keteyik. Abay poemalary negizinen eshbir datasyz shyghyp otyrdy. Tek qana «Masghútqa» 1887, «Ázim әngimesine» 1806 degen datalar kórsetilgen. Ádette zertteushiler Abay ýsh poemasyn da ómirining bir kezeninde jazghan dep topshylaydy. Mysaly, Abaydyng 1966 jyly Moskvada shyqqan jinaghynyng kirispe sózinde: «Veroyatnee vsego, chto poemy ety byly im napisany v ranniy period tvorchestva» delingen. Osy pikirge basqa  әdebiyetshiler de qosylady.

«Masghúttyn» sujeti N.S.Turgenevting «Shyghys anyzy» atty shygharmasynyng sujetine úqsas ekeni belgili. Ghalymdar osyghan jappay kelisken. Qara sózben jazylghan «Shyghys anyzy» atty shygharma eng alghashqyda «Vestnik Evropy» jurnalynyng 1882 jylghy 6-tomynda basylypty. Semeyde alghash kitaphana 1883 jyldyng 20 qyrgýieginde ashyldy. Osy kitaphanada  «Shyghys anyzy» 1882  jylghy basylghan «Vestnik Evropy» jurnalynyng boluy, onyng osy kitaphanagha ara-túra  kelip jýrgen Abaydyng qolyna tiii yqtimal. Ras, 1882 jyly Semeyde kitaphana bolghan joq, biraq «Vestnik Evropy» jurnalyn jergilikti chinovnikter  jazylyp, alyp túrghan. Sayasy jer audarushylar da jurnalgha kóp kónil bólgen. Búghan Gogoli atyndaghy kitaphananyng qorynda «Vestnik Evropy» jurnalynyng 1870 jyldan bergi sandarynyng osy kýnge deyin saqtalghany dәlel. Kitaphananyng alghashqy qory turaly derekter saqtalmaghan.

«Kitaphana qúrushylardyng jәne oqyrmandardyng kitap syilauy olargha әbden abyroy әpererlik. Olar mening kónilimde Semey turaly eng jaqsy pikir qaldyrady» deydi ol. Orys kitap, jurnaldarynan ne bar, ne joghyn osydan da angharugha bolatyn siyaqty. Búl bolymsyz mәlimetting ózi kitaphananyng sol kezde әjeptәuir bolghanyn, múny qúrushylardyng bilimdi, kózi ashyq adamdar ekenin bildiredi. Endeshe, osynday kitaphanada Reseyding basty jurnaly - «Vestnik Evropy» bolmady deu qiyn» [4, 4].

Eger Abay «Masghútty» jas kezinde jazdy desek, onda dastannyng sujeti mýldem ózgeredi. Sebebi, Abay sol kezde Shyghys әdebiyetine kóp elikteytin. Biraq búghan qarsy dәlel bar. Mýrseyitting 1907 jylghy qoljazbasynda poema sujeti Turgenevten delinse, Túraghúl ózining «Ákem - Abay turaly» degen esteliginde ««Masghút» ólenin 1887 jyly jazdy» degen. Búl data abaytanushy ghalymdardyng «Masghúttyn» sujeti Turgenevten alynghan degen dәleline kelip túr.

«Ázim әngimesi» Abay jinaghyna otyzynshy jyldary ense, «Eskendir» men «Masghút» 1909 jylghy jinaqta jaryq kórdi.

Abay Shyghys shayyrlarynyng jyrlaryn joghary baghalap, úly sóz zergerlerin ózine ústaz tútty.

Fizuli, Shәmsi, Sәihaliy,

Nauai, Saghdi, Firdousiy,

Hoja Hafiyz-bu Hәmmәsiy

Mәdәt berya shaghiry fәriyad [5, 33].

Shyghys aqyndary jana ghana óner jolyna týsken Abaygha danalyq pikirlerimen, tereng oilarymen, nәzik syrlarymen qatty әser etken edi. Shәkirt Abay kezinde Rudaki, Omar hayam, Hafiyz, Saghdy ghazaldaryn qúmarta oqydy. Búlar bala Abaydyng oiyn oyatyp, ony adaldyq pen parasattylyqqa, adamgershilik pen jaqsylyqqa, súlulyq pen nәziktikke talpynugha baulydy. Abay damytqan nәzira dәstýrining belgileri turaly aitqanda eng aldymen, «Eskendir» poemasy oigha oralady. Búl sujetti Abay ózinshe jyrlap, janasha filosofiyalyq týiin jasady. Abay jasaghan Eskendir beynesi Firdosi, Nizami, Ámir Hosrau, Jәmi, Nauai, t.b. jyrlaghan Eskendirge mýldem úqsamaydy. Shyghys klassikteri Eskendirdi barynsha madaqtap, ony halyqtyng qamqorshysy etip kórsetken, Abay ony talay eldi zar jylatyp basyp alghan tonaushy retinde beyneleydi.

Eskendir beynesi Shyghys әdebiyetinde meylinshe eng kóp taraghan bolatyn. Biraq onyng bәri tarihtaghy shyn Eskendirding beynesi emes, halyqtyng «әdil patshasy» jónindegi armanynan, qalamgerding qiyalynan tughan Eskendirding beynesi edi.

Kórkem әdebiyette Eskendirding beynesin jasau bizding zamanymyzgha deyingi VI ghasyrdyng ózinde-aq әdeby dәstýrge ainalghany mәlim. Eskendirding ómiri men qyzmeti turaly naqtyly tarihy derekter bolmady. Múnyng ózi әrbir avtordyng Eskendir beynesin óz qalauynsha jasauyna mýmkindik berdi. Árbir qalamger eng әdil, eng jaqsy patsha qanday bolu kerek degen saualgha ózinshe jauap berdi. Olar ónegeli patshagha tәn eng jaqsy qasiyetterding bәrin Eskendir beynesine ýiip-tókti. Búl turaly E.E.Bertelis: Eskendir jónindegi tuyndylar─búl tek kórkem shygharma ghana emes, sonymen birge, el biyleushilerge jol-joba  kórsetip otyratyn  «kiyeli aina» sekildi erekshe shygharma, әri әrbir dәuirding sayasy danalyghynyng jinaghy ekenin aita kelip, Nizami, Hosrau, Jәmi, Nauay jazghan Eskendir jónindegi dastandardyng kirispe bәiitterin bir-birimen salystyryp taldaydy. Ghalymnyng osy salystyruyn tәrjima jasamay sol kýiinde, yaghny orys tilinde oqyrman qauymgha úsynudy jón kórdik: «Sravnim vstupiytelinye beyty vseh chetyreh krupneyshih avtorov «Iskandar-name».

Nizamiy:

O boje, gospodstvo nad mirom - tebe,

Ot nas slujenie proishodiyt, gospodstvo - tebe.

Amir Hosrov:

O sari, nad mirom gospodstvo-tebe,

Ot predvechnosty do beskonechnosty sarstvo-tebe.

Djamiy:

O gospodi, sovershenstvo bojestvennosty - tebe,

Krasota gospodstvo nad mirom - tebe.

Navoiy:

O boje, gospodstvo, bessporno - tebe,

Odin shah no privychka ego-niyshenstvovati pered toboy.

Sopostovlenie etih chetyreh beytov ocheni pokazatelino. Vo-pervyh, sovershenno yasno, chto beyt Nizamy zadal osnovnoy ton y chto vse try preemnika s etim v polnoy mere schitaitsya. Eto ponyatno, ibo eto odno iz usloviy nazira. No dalee interesno rashojdenie chetyreh avtorov. Osnovnaya mysli u vseh chetyreh priymerno odna y ta je, no modifikasiya ee oformleniya razlichna» [15. 382-383].

Býgingi tanda qazaq әdebiyetining ózge halyqtary kórkem sóz ónerimen san ghasyrlyq baylanysyn, tarihy tamyrlastyghyn tanyp-biluding mәni erekshe zor. Qazaq әdebiyetining Shyghys klassikalyq poeziyasymen arasyndaghy osynday ruhany baylanys negizinen nәzira dәstýri arqyly jýzege asady. Al biz nәziragóilik dәstýrin zertteu isine tarihy jalghastyq túrghysynan kelip, naqty әdeby derekter boyynsha taldau jýrgizdik. Óitkeni qazaq әdebiyetindegi kórkemdik tәsilderding biri sanalatyn nәzira dәstýrining qalyptasuy, damu joldary, qaynar-bastaulary mәseleleri kýni-býginge deyin arnayy zertteu obektisi bolghan emes.

Abay aqyn retinde әbden qalyptasyp, realistik dәrejege kóterilgen shaghynda da Shyghys poeziyasynan qol ýzgen joq. Mәselen, Abaydyng «Kózimning qarasy», «Qor boldy janym» siyaqty ólenderinen Shyghys poeziyasyna tәn jangha jaghymdy, kónilge qonymdy mayda lep esip túrghanyn angharugha bolady.

Úly aqyn dәstýrli taqyrypqa  shygharma jazudyng Shyghystyq әdisi nәziragóilikti jan-jaqty mengergen, ony qazaq topyraghyna layyqty etip belgili dәrejede damyta týsken mәngilik óner iyesi  retinde dәripteledi. Abay Qúnanbayúlynyng dәstýrli taqyryptardy, sujetterdi, obrazdardy, kórikteu qúraldaryn betke ústay otyryp, mazmúny men formasy jaghynan, iydeyasy men sujeti túrghysynan mýldem jana shygharmalar jazuy suretker  retinde daralyghyn tanytyp, múhit tektes sarqylmas  múra iyesi ekendigin  tanytady.

Sózimizdi  týiindey aitsaq, Abay shygharmalaryndaghy naziragóilik  dәstýrding zerttelu  tarihyn ghylymy túrghydan  jýieleu - úly  aqyn shygharmalaryndaghy naziragóilik  dәstýrding týbegeyli  zertteluine  jol ashady degen oidamyz.

Paydalanghan әdebiyetter

1.      Myrzahmetov M. Aqyn tvorchestvosyndaghy nәziragóilik dәstýr //Jetisu. 1985,

10 tamyz.

2.      Áuezov M. Ár jyldar oilary. Almaty, 1959.

3.      Derbisәlin Á. Qazaq әdebiyeti tarihynyng mәseleleri. Qúrast: Qojakeev T. Almaty:

Ghylym, 197 6.

4.      Súltanbekov M. Aqyn poemalarynyng jazylu tarihynan //Semey tany. 1970. 6-

qantar.

5.   Abay. Shygharmalarynyng eki tomdyq tolyq jinaghy. I tom. Almaty:

Jazushy, 1995-336 b.

6.   M.O.Áuezov Abay  (Ibrahiym) Qúnanbayúly (Monografiya) Shygh. 12  tomdyq, 12-tom

A.»Jazushy» 1969 jyl, 533-bet

7.   M.Myrzahmetov Abay jәne Shyghys. 1995 jyl

8.   M.Myrzahmetov Aqyn tvorchestvosyndaghy nәziragóilik dәstýr Jetisu 1985, 10-tamyz

9.   Abay Qúnanbayúly Shygh. jinaghy. I tom Almaty Jazushy 1966, 336-bet

10. Z.Ahmetov Abaydyng ashylmaghan bir qyry // Aqiqat 1994, №5

Baghlan Zikirov, 10 «b»-synyp oqushysy

Y.Altynsarin atyndaghy  daryndy balalargha arnalghan oblystyq mamandandyrylghan qazaq gimnaziya-internaty

Pavlodar qalasy