Muzeyge sayahat: Tretiyakov múrajayynan týigen oi

«Mәskeuge barsan, Tretiyakovka múrajayyna soqpay ketushi bolma!» Dinara esimdi qúrbymnyng kenesi edi, búl. Mәskeude eki jyl jýrip bilimin shyndaghan onyng aitqany  – men ýshin zan. Parijdegi Luvr múrajayynan keyin qanday da bir múrajay shedevrlerimen tanqaldyru qiyn shyghar, әriyne. Biraq әr últtyng óz bet-beynesi men qúndylyqtarynyng kórsetkishindey bolghan múrajaydy kóru – paryz. Óz basym muzey aralaghandy jaqsy kóremin, Qazaqstannyng qay qalasyna barsam da, shet elding qaysy jerinde bolsam da, jergilikti múrajaylaryn aralap jýrip, ýlken ruhany lәzzat alatynym ras.

Tretiyakov múrajayy Mәskeuding әdemi jerinde ornalasypty. Búl jerdi Mәskeuding kópester audany dep te ataydy eken. Kiru aqysy –  500 rubli, bizding aqshagha shaqqanda – 2500 tenge shamasy. Aghashtan salynghan pomestie siyaqty búl  ghimarat әuel bastan-aq aghayyndy Tretiyakovtar orys kórkemónerin damytyp, әlemge pash etu maqsatymen ashqan orny eken. Kire berisinde bar jighan-tergen qazynasyn orys ruhaniyaty men mәdeniytine júmsaghan Pavel Mihaylúly Tretiyakovtyng eskertkishi túr. Tretiyakov múrajayy – orystardyng әlemdik mәdeniyetke qosqan ýlesin aiqyndaytyn Resey últtyq ónerining basty muzeyi. Búl múrajaylar kesheninde XI ghasyr men HH ghasyrdyng basyna deyingi orystyng óner tarihymen 180 000  tuyndy arqyly tanysugha bolady. Kelushiler týrli ikondar men  mozaykalardy, mýsinderdi, portretter men tarihi, túrmystyq, kartinalardy tamashalaydy. Peyzaj, naturmort pen abstraksiyaly ónerge qyzyghatyndar da búl jerden óz izdegenin taba alady. Derek boyynsha, P.Tretiyakov 1851 jyly Lavrushinskiy kóshesinen  galereya ýshin ýy satyp alyp, bes jyldan keyin alghashqy kartinalardy, N.G.Shiliderding «Iskusheniye» jәne V.G.Hudyakovtyng «Stychka s findlyandskimy kotrabanditami» siyaqty tuyndylaryn satyp ala bastaydy.

Búl jerde men oqushy kezdegi orys tili men әdebiyeti pәnderinen kórip, oqyp ósken avtorlardyng enbekteri men tuyndylaryn ghana emes, ózim búryn-sondy eshqashan kórmegen kartinalarmen de tanystym. Ásirese, orys  jivopiysining XVIII–XX ghasyr aralyghyndaghy maytalmandary turaly jaqynyraq biluge jaqsy mýmkindik aldym dep oilaymyn. Ádettegidey, kire beristen audiogidti jalgha alyp, qúlaghyma taghyp aldym. Ár kartinanyng janyna baryp, tetikti bassang boldy, sol kartina jәne onyng avtory turaly jan-jaqty bayandap beretini óte ynghayly. Álemdegi ózin-ózi moyyndatqan múrajaylardyng barlyghy derlik qazir osy audiogid tәsiline kóshken dep oilaymyn.

Múndaghy orys avtorlarynyng (nemese Reseyde tuyp-ósken ózge últ ókilderinin) tuyndylary negizinen europalyq sheberlerge eliktep salynghandyghy ashyq aitylady. Tipti qabiletti shygharmashyl jandardy arnayy Italiya, Fransiyagha jiberip, suretshilik bilimin shyndap, sosyn elge kelip suret salghyzdyratyn memleketik iydeologiya da bolypty. Búl galereyada jýzdegen suretshilerding tuyndylary qoyylghan. Maghan erekshe әser etken kartinalardyng qataryna P.Rokotovtyn  poetikalyq portretterin jatqyzar edim.  Al әdetten tys beynedegi obrazdardy ýtir-nýktesine deyin qylqalam kýshimen jetkize bilgen suretshi D.Leviskiydi bólek atar edim. Ásirese Reseydegi «Botanikalyq baq»  iydeyasynyng avtory Demidovtyng obrazy qyzyqty beynelengen. V.Borovikovskiyding sentiymentalizmi jýrekting qylyn terber nәziktikke ie der edim. Osydan tura eki jýz jyl búryn ómir sýrgen onyng kartinalary býgingi jýrekti de selt etkize bilu qúdiretin ie bolsa, ol da suretshining sheberligi bolar. Avraam Kanibal atty efiopiyalyq arabtyng úrpaghy –  V.S.Pushkinning kózi tirisinde ózi únatyp, joghary bagha bergen portretining týpnúsqasy da osy jerde iluli túr.1916 jyly galereyagha satyp alynghan búl portret «qorqynyshty arab týrim bar» dep óz úsqynyn jaqtyrmaytyn kirpiyaz aqynnyng kónilinen shyqqany sonsha, Pushkin suretshige  tәnti bolyp, «Lubiymes» dep óleng arnap jibergen eken. Suretshi O.Kiprenskiy búl kartinany Anton Delivin atty Pushkinning dosynyng tapsyrysymen arnayy salghanyn bildim.

Men ýshin erekshe әser qaldyrghan  tuyndylar – S.Shedrinning kartinalary.  V.G.Perovtyng orys halqynyng qarapayym túrmysyn beynelegen suretteri de qarapayym, әri shynayy eken. Onyng obrazdy ashugha degen  qúlshynysy, kýndelikti quanyshty sәtterdi dóp basuy kónilge jyly sezim úyalatady. Al HIH  ghasyrda ómir sýrgen A.Sovrasovtyng tuyndylarynan tabighattyng eng móldir sәtteri men taza adamy jylulyqty tabugha bolady. Kelesi bir buyrqanghan kartina iyesi – ol әriyne, I.Ayvazovskiy. Teniz saludyng has sheberi atanghan onyng «su- adam- aspan» birligindegi kez kelgen kartinasy selt etkizbey, tamsantpay  qoymaydy. Men búryn bilmegen, Tretiyakov galereyasyna kelip ózim ýshin ashqan esim ol – Arhip Kuindji. Óz zamanyndaghy basqa suretshiler qoldana bermeytin tehnikalyq jәne әdistik erekshelikteri onyng kartinalaryn airyqsha baghalaugha týrtki boldy.  IY.Kramskoydyng kartinalarynan psihologiyayq terendik  kórsem, al últtyq foliklordy beyneleuding has sheberi, bәrimizge tanys V.Vasnesov ekenine taghy bir ret kóz jetkizdim. HH ghasyrdyng orta shenine deyin ómir sýrgen onyng kartinalarynyng ishindegi «Batyrlar» atty alyp suretke kelgende mynaday qyzyq kórinisting kuәsi boldym: Bir top tómengi synyp oqushylaryn ertip kelgen múghalimder men ata-analargha muzeyding ekskursovody obrazgha kirip túryp, orystyng zamanauy keyipkerleri retinde tanylyp jýrgen ýsh batyr turaly әserli әngime órbitti. Arasynda oqushylarmen dialogqa da týsip qoyady. Mine tәrbiye! Mine iydeologiya! Balagha óz tilinde, bala psihologiyasyna barynsha jaqyn, әri paydaly janrdy sonshalyqty yjdahattylyqpen týsindirip túrghan  muzey qyzmetkerine de, olardy júmys kýni ertip keluge arnayy uaqytyn bólip kelip túrghan ata-anagha da  riza boldym.

Meshitke jol

Shet elge shyqqanda mindetti týrde jasaytyn sharuamnyng biri – meshitke baru. Búnyng birneshe ong túsy bar. Birinshiden, barlyq iygilik ýshin Allagha shýkirshilik aityp, jýregindegi imanynnyng kiltin taghy bir búryp qongdyng manyzy zor. Ekinshiden, dýniyeden ótken әruaqtardy eske alyp, olargha qúran baghyshtap, ózinning bir paryzynnan qútylghanday, jenildep qalasyn. Ýshinshiden, әr elding meshiti ózinshe erekshe, onyng arhiytekturalyq kelbeti, qúlshylyq etu mәneri, bәri de tanymdyq ekskursiya siyaqty sananda saqtalady. Mәselen, Malayziya men Tayland kórshi túrghan elder bolsa da, ekeuining meshitterining syrtqy sipaty jer men kóktey. Sonday-aq Malayziyadaghy meshit aldynda kiyim әdebin qadaghalaytyn qyzmetkerler túrady, al músylman emester meshitting esigin syghalap qana keri qaytady, olargha ishke kiruge rúqsat berilmeydi. Al Týrkiyada músylmansyng ba, buddistsing be, úzyn kóilek kiygensing be, shorty kiygensing be bәribir, tipti ayaq kiyimindi sheshpey-aq qolyna ústap, emin-erkin meshitterine ene alasyn, tura muzey sekildi. Al kórshimiz Ózbekstan mýftiyaty kezinde Qazaq diny basqarmasynynyng da ortalyghy bolghandyqtan, olarda  jýzdegen jyldan beri kele jatqan eski meshitter kóbirek, kóbine oiylghan qara aghashtan jasalghan sәndi órnekke asa mәn beretin olarda әsirese әielder qauymyn meshitke kirgizuge asa qúlyqty emes...

Sonymen, «Jaratqan Alla, meshitke basqan qadamymdy ózing sauaptan jaza gór» dep, meshit qaydasyng dep, jayau jolgha shyqtym. (Bir jaqsysy, men týsken ýy meshitten asa alys emes eken). Jýrip kele jatqanyma bes-on minut bolghan. Bir kezde artqy jaghymnan bir er adamnyng dausy shyqty: «Izviniyte, ne podskajiyte, gde zdesi mecheti?» Mәssaghan... Búl kisi mening meshitke bara jatqanymdy qaydan bilip qoydy? Búrylyp qarasam... Velosiyped mingen qazaq azamaty. Shynynda da menen súrap túr. Ne deyin? «Men... meshitke bara jatyrmyn. Jýriniz, jol kórseteyin» dep jauap qattym, qazaq tilinde. Ana kisi mening qazaqsha sóilep túrghanyma tan-tamasha. Ol da kýtpese kerek. «A-a-a, solay ma? Óte jaqsy, kettik», dedi tandanysyn jasyra almay, kýlimdep.

Amanghazy aghamyz da Astanadan kelipti. Issaparmen jýr eken. «Smartfondaghy jolnúsqargha sýienip tez tauyp alam ghoy, dep edim, kerisinshe shatasyp, jol tappay jýrip qaldym. Sizding kezdeskenininiz jaqsy boldy ghoy», dedi ol. Men әkeme, ata- әjelerime qúran baghyshtayyn dep kele jatsam, ol ózining marqúm anasyna dúgha etpekshi eken.  Eki kósheden ótken son, dittegen jerimizge kelip jettik.

Mәskeu meshiti әdemi eken. Altyn jalatylghan qabyrghalary kýnning kózine shaghylysyp, erekshe qúdirettiligin kórsetip túrghanday. Amanghazy agha velosiypedin qantaryp qoyatyn jer súrap, kýzet qyzmetine barghan edi, olar ony esh jerge qoya almaytynyn aityp, at-tonyn ala qashty. Jәy ghana qaqpanyng syrtyna qaldyryp keteyin dese, adam kóp, qauipsiz emes. «Men qaray túrayyn, siz kirip shyghynyz» dedim, sosyn. Ol quanyp ketti. Mәskeuding әkimdigine tiyesili, kartamen jýretin búl velosiypedterding qúny arzan emes, jarty saghatta qoldy bolyp ketui mýmkin ghoy. Alla taghalanyng qúdireti kýshti ghoy, jiyrma minut búryn bir-birimizge qoldau kórsetip jiberu ýshin, bizderdi әdeyi  jolyqtyrghan bolar, kim bilsin?..

Kezek maghan keldi. Meshitting syrtynda bir-eki imam kelushilerding ótinishimen qúran oqyp otyr eken. Imamdardy tatargha úqsattym. Qúran oqytatyn zalgha kirdim. Mine, taghy da ózgeshelik: búl jerde qúran baghyshtatugha keletin jamaghat parta siyaqty qatar-qatar tizilgen stol men oryndyqqa otyryp, imamgha jeke- jeke qúran oqytady eken. Bir qatarda bes-alty adam, olar sol bes-altauy birge kelse, birge oqytuy mýmkin, әrkim әr jaqtan kelgen bolsa, beseui jeke-jeke oqytady eken.  Men búl týrimmen kem degende bir saghattan astam uaqyt kýtuim kerek edi. Kýter edim, biraq syrtta endi maghan jol kórsetem dep, Amanghazy agha kýtip túr. Sonymen, qúrandy ózim oqugha tura keldi. «Fatihany» jәne oghan qosyp «Yqylasty» ýsh qaytara oqyp, ýmit etken barsha әruaqtargha niyet etip baghyshtadym da, meshitting kire beristegi jәshikterining birine sadaqamdy salyp, syrtqa shyqtym.

Amanghazy agha әlginde mening meshitten song Abay eskertkishine baratynymdy súrap bilgen bolatyn. Mәskeudegi Abay eskertkishi Chistoprudnyy dep atalatyn bulivarda ornalasqan. Al búl kisi sol bulivardyng boyyndaghy Qazaqstan elshiligining janyndaghy qonaqýige toqtaghan eken. Sonymen, jol  kórsetu kezegi oghan kelip, jarty saghattay jol jýrip, dittegen jerge kelip jettim.

Abay eskertkishi jәne qazaq jastary

Eki elding preziydentterining sheshimimen, Mәskeuding tórinen oryn alghan búl eskertkish Abaydyng Reseydegi jyly bolyp belgilengen 2006 jyly qoyylghan bolatyn.  Arada alty jyl  ótken son, Mәskeudegi birqatar oppozisiyalyq ereuilderding ayasynda  myng jarym adam dәl osy eskertkishting ainalasynda jatyp alyp, biylikke óz talaptaryn qoyghan bolatyn. Sodan keyin Abay shygharmashylyghyna orys jastarynyng qyzyghushylyghy arta týsipti degen de derek bar.

Aua-rayy keremet bolyp túr. Kýn shuaghyn tógip, ainalany núrgha bóleytindey. Eskertkishke jaqynday bere qúlaghyma tanys әuen estildi. Óz qúlaghyma ózim sene almay túrmyn: dombyranyng ýni! IYә, dәl býgin Mәskeudegi qazaq jastary jinalyp, әn men kýiden shashu shashyp jatyr eken. Aynala qaumalay tyndap túrghan jan kóp. Arasynda orysy, qazaghy, shesheni, bәri bar eken. Mening kózim  qalyng toptyng ishinde kózderinen núr shashyp, qazaqsha әn men kýige delebesi qozyp, qosylyp әndetip túrghan shashy búira orys qyzgha týsti. Kózinen tógilgen shuaqty angharmau mýmkin emes edi. Janyna baryp, tanystym. Kerekuding tumasy eken. Birneshe jyl búryn otbasymen kóship kelgen eken. «Biraq Qazaq elin saghynsam dombyra ýnin tyndap, quat alam» dedi móldiregen kózben. Jýregim eljirep ketti...

Halyq әnderi, Qúrmanghazynyng «Adayy», Shәmshi әnderi, «Kónil tolqyny» bәri- bәri oryndaldy. Eki- ýsh jigit, eki-ýsh qyz kezek-kezek dombyrany qoldaryna alyp, shyrqap jatyr, tógiltip jatyr. Qanday keremet! Búl erekshe әserim ýshin bir auyz alghys sóz aitpasam bolmas dep, ynghayly sәt tua salysymen, barsha jinalghan jastardyng ortasyna shyghyp, әpkelik alghysym men tilegimdi aittym. Últtyq ónerden ruhany lәzzat alyp túrghan jastar qauymy búl sózime jadyrap, kәdimgidey arqalanyp qalghan sekildi.  Osynday qadamdary ong ekenin aityp, demep qoymasaq, ýlkendigimiz qaysy?..

Aynalamdaghy jastardan jigitterding aty-jónin, qayda oqityndyqtaryn súrastyra bastadym. Myna әnshi jigitting aty-jóni Quat Asanbaev eken. Mәskeu memlekettik uniyversiytetining zang fakulitetinde oqidy. Al Núrlan Bertisov jәne Talant Ongharov atty eki inishek Diplomatiyalyq Akademiyada oqyp jýrmiz dedi. Sәniya esimdi dombyrashy qyz Ekonomikanyng joghary mektebinde bilimmen susyndap jýr eken. Al osy jastardyng liyderlerining biri – Múhtar Baymaghúlov. Ol «Jas Túlpar» úiymynyng jetekshisi eken.

Kókiregimdi quanysh  sezimi me, maqtanysh sezimi me, sonday bir erekshe bir kónil- kýy biyledi. Qyryq minuttay uaqytan son, «Dombyra pati» óz mәresine jetip, jinalghandar estelikke suretke týsti. Endi bayqadym,  jastar ghana emes, eki-ýsh iri basty agha-әpkeler de bar eken, múnda. Jas qyz-jigitterge bas-kóz bolyp, ruhyn bir jelbiretip ketudi úigharghan úiymnyng basshylary osy kisiler eken. Olarmen de tanystym. Ziyalylyqtary bet-әlpetterinen kórinip túr. Kózildirik taqqan, saliqaly da baysaldy aghamyz osynda jinalghan qazaqtardyng  ishindegi eng ýlkeni bolsa kerek. Ol – Mәskeulik ghalym qandasymyz Polat Ónerúly Jamalov.  Qasynda túrghan jigit aghasy Mәskeudegi kәsipker qazaq Jandarbek Aghybaev eken. Al myna bir top jastyng anasynday bolyp kýlimsirep túrghan qazaq әpkemizding aty-jóni Ayshat Bayghaziyeva eken. Mamandyghy – filolog.

Bәri birtindep tarqay bastady. Bir úzyntúra orys jigiti ghana qasymyzda túryp, úiym basshylarynan tapsyrma alyp jatyr. Menimen tilin mayystyryp qazaqsha sóilesip qoyady, sóitsem, búl jigit Mәskeuding tumasy, biraq jan-tәnimen qazaq jastarynyng dosy bolghysy kelip jýrgen Artyom degen azamat eken. «Alghash ret Iliyas degen dosym ýshin kelgem» dedi, ol kýlimdep.

Kenetten aq shashy retsizdeu jinalghan bir orys apa alqynyp jetip keldi: bir qolynda bәlishi bar, jep túrghan tamaghynyng arasynan týkirigin shasha, tez-tez sóiley bastady.  «Sen jigit múnda ne istep jýrsin?» dep qasymyzda túrghan Artyomge qarap kýnk ete qaldy. «Myna Abay eskertkishi nege túr?» dep bastady ol sózin orys tilinde. «Búl bayghús Abay múnayyp otyr, mynda. Osy turaly óleng de shyghargham, kezinde. Qashan deysizder ghoy? Myna eskertkishti salu ýshin mynda túrghan birneshe taldy otap, sosyn Abaydy qoyghan kezde. Sonda memlekettik kýzet qyzmeti myna jerdi qorshap túrdy. Nege ekenin bilesizder me? Óitkeni Griboedovtyng janyna búl eskertkishti qonggha orys júrty bolyp qarsy shyqtyq. Sol kezde myna ólendi jazghan edim», dep apyl-ghúpyl sómkesin ashyp, ólenin oqy bastady. Biz antarylyp qaldyq, әlgindegi jaydary kónil-kýiimiz týse bastady. «Mine, osylay, sondyqtan myna eskertkishti Almatysyna aparyp qoy kerek, búl Abay Almatysyn saghynyp otyr» dedi әlgi kempir. «Abay Almatyny qaydan saghynady? Ol ómirinde Almatyda bolmaghan da shyghar, –   dedim, men shyday almay. – Bile bilseniz, bizding elding kóp qalasynda Pushkinge eskertkish qoyylghan. Ol kezde eshkim qarsy shyghyp, eskertkishti aldyrtyp tastau turaly talap qoymady. Nege dep oilaysyz?» dedim. Apamnyng aptyghy azdap basylyp qalghan siyaqty. Búdan әri sózge Polat agha aralasty. «Men –  mәskeulikpin, –   dep bastady ol sózin. – Qarsy aitarynyz bar ma?..» Polat aghanyng eki-ýsh minut әngimesinen song aptyghyp túrghan әlgi apanyng auzyna qúm qúiyldy. Múrnynyng astynan mynqyldap: «Negizi әuel basta bir el edik qoy... Sol alyp eldi qúrtu kimning oiyna keldi eken?.. Negizi sender bizge adalsyndar, sol odaqtan eng songhy shyqqan qazaqsyndar ghoy», dep jabashirkeylep, birnәrse aitqan bolyp jatyr. Biraq búdan keyin oghan eshkim nazar audarmady, basy salbyrap, kelgen jaghyna qaray ketip bara jatty.

Polat aghamen qazaq úiymdary, Mәskeudegi qazaqtardyn, onyng ishinde student jastardyng jay-kýii turaly biraz әngime órbittik. Ertesi kýni bolatyn kitaphanadaghy kezdesulerine shaqyrdy. Kezinde Múrat Áuezov syndy últ janashyrlary jetekshilik etken Mәskeudegi qazaq úiymdarynyng býgingi izbasarynday bolghan Qazaq mәdeny ortalyghynyng mәselesi jetkilikti eken. Jeke ghimarat salyp beru mәselesi jyldar boyy sheshimin taba almay jatqan kýrdeli dýnie ekendigin, arnayy qoldau bolmasa, jekelegen azamattar myndaghan qazaqqa ruhany úiytqy bolatyn sharalardy auqymdy etip úiymdastyra almaytyndyghyn, «Shabyt» by ansambli, Dombyrashylar toby, «Qazaq tili» kluby, «Jas talap» teatr studiyasynyng jetistikteri men qiynshylyqtary turaly biraz dýniyening basyn qayyrdy. Zandy týrde tirkelgen qúqyqtyq platformada birneshe  úiym bar eken, olar: «Múrager» qazaq mәdeniyetining Mәskeulik qoghamy, «Astana» últtyq mәdeniyet pen halyqtar dostastyghyn damytudy qoldau qory, Qazaq diasporasynyng qory, t.b. «Biz birneshe úiym bolghanymyzben, ózara bólektenbeymiz. Óitkeni qazaq mәdiyeniyeti men ruhaniyaty bәrimizge ortaq», dedi asyldyng synyghy. (Búl kisining әkesi kezinde Qazyghúrtta tusa da, Ózbekstannyng Ghylym akademiyasyndaghy ekonomika institutyn basqarghan Óner Jamalov ta syrtta jýrip, tughan elge degen inkәrlikting aiqyn ýlgisin kórsete bilgen ziyaly azamat ekeni kópshilikke ayan).

«Basty mәselemiz, qazaq mәdeny ortalyghy әli ashylmay jatyr. VDNH-dan berilgen arnayy oryndy «QazMúnaygaz» әli salyp bitpedi...» Qyrghyzdar men belarustar az aqshagha kóp dýnie jasap, júmysyn bastap ketken, al bizdikiler elu jyl merzimge tegin berilgen jerge elde joq baghagha erekshe dýnie salamyz dep kókiregin kerip, sozbalaqtap әli jýr eken. Qyrghyzdar 90 000 rublige,  belarustar 78 000 rublge jóndeu júmystaryn jasap alsa, Qazaqstan jaghy óz shyghynyn 7 500 000  rubli dep eseptep bergen. Sosyn Resey múnday aqshagha bóluden bas tartyp, endeshe ózdering salyp alyndar degen... Mәskeulik qazaq úiymdary koordinasiyalyq keneske kirip, sol auqymdy júmystyng oryndalu barysyn baqylaugha niyet bildirgen eken, ol úsynysqa kelispepti. «Qazaqstandaghy orys diasporasyna jasalyp jatqan jaghdaygha qyzyghamyz. Bizge eng bolmasa óz memleketimizding elshiligi de solay qaramaydy ghoy, –  dedi Jandarbek Aghybaev óz sózinde. – Al múnda elshilik bizdi Reseylik qazaqtar nemese Qazaqstandyq qazaqtar dep bóledi. Keyde qazaq studentterin sharamyzgha atsalysyrugha da qarsy shyghyp jatady. Mәsele kóp». «Jan-jýregimizben qúlshynyp, óz erkimizben atsalysqymyz  keletin sharagha elshilik mindettep, biyligin jýrgizgisi keledi, «eger bylay bizding aitqanymyzben jýrseniz ghana kómektesemiz» dep, qolbala etkisi keledi. Óz kýshimizben, óz abyroy- bedelimizben shamamyzdyng kelgeninshe ghana әreket etip jatyrmyz. Bizge múnda bastyq emes, qoldau kerek, sony týsinetin uaqyttary boldy ghoy», dedi Polat Ónerúly.

Nagornyy bulivary, №3 ýidegi kitaphana. Átten, keri qaytatyn úshaghymnyng uaqyty sol uaqytqa sәikes kelip, kezdesulerine  bara almadym.

Mәskeudegi qazaq shanyraghy

Eskertkish janynda Ayshat әpke ekeumiz qaldyq. Ángimemiz jarasyp-aq túr. Jymighan jýzimen býldirshin  qyzyna analyq meyirimin tógip túrghan búl qazaq әpkeme ishim jylyp barady. Ángime- dýken qúryp, biraz jer birge jýrdik. Bir kezde Ayshat әpke maghana tosynnan úsynys tastady: «Býgin uaqytyng bar ma? Men Ostankino telemúnarasy jaqta túramyn, sol jaqtaghy kosmonavttar alleyasyn, VDNH kórmesin kórseter edim, sosyn ýige kirip dәm auyz tiyip shyghasyn. Aghang – aqkónil jan, qonaq kelse quanyp qalady», dedi riyasyz kónilmen. Qapelimde búl úsynysqa ne derimdi bilmey qaldym. Biraq jiyrma jyldan astam Mәskeude túryp jatqan jergilikti túrghynmen, onyng ishinde tughan tilinde kórkem sóileytin qandas әpkemmen negizi qayda bolsa da barugha әzir edim.

Ayshat әpkemmen ótkizgen bir kýnim bir jylgha azyq bolarlyqtay edi. Kosmonavttar alanynda, ataqty VDNH kórmesinde bolyp, kelmeske ketken keshegi SSSR-ding «altyn dәuirindey» bolyp әli túrghan altyn jalatylghan, halyqtar dostyghynyng simvoly tәrizdes últtyq kiyimdegi qyzdar mýsindelgen fontannyng janyna kelgende, jiyrma jyl keri jyljyp ketkendey boldym. Leninning alyp eskertkishi ózi jýzege asyrdym  dep sengen qiyaly qoghamyna qaray qol siltep әli túr, әnekey... Aynalamnyng barlyghy sol kenes dәuirindegi qalypta qalyp qoyghanday. Tipti gazdy su men balmúzdaq satqan әinekti dýkenderine deyin kónening kózindey bolyp sol boyy saqtalypty.  Sharshap, qaljyraghan qariya  dersin. «E-e-e, –  dep oiladym ishtey. –  Osydan keyin eken ghoy, kórshilerimizding keybir bilikti, kózi ashyq degen azamattaryna deyin SSSR dep, ormangha qarap úlyp otyratyndyqtary... Mynaday orta, mynaday aura sonday oy oilaugha eriksiz iytermeleytini anyq qoy. Mine,  sondyqtan da olardyng әr elding derbes, tәuelsiz el bolyp ketkenin qabylday almauyna myna atmosfera da tikeley әser etip túrghanyna  kuә boldym. Tipti búrynghy SSSR-ding elesi kezip jýrgendey, jýregim azdap múzdap qoya berdi. Jayau aralaghanda ayaq talatynday auqymdy alanqaydy alyp jatqan búl alyp kórme kesheninde Qyrghyzstannyn, Gruziyanyng jәne taghy basqalardyng paviliondary men múndalap túr. Ádettegidey, qazaq paviliony joq. Bizdikiler bireuin mensinbey, ekinshisin oilanyp jýrgende, myna jaqta basqalar sharuasyn dóngeletip jatyr. Óz últtyq ónimderin satu arqyly, mәdeny auyzbirlik arqyly jergilikti qandastaryna qoldau ghana kórsetip qoymay, kózi týskende ruhyn kótererliktey dem berip túrghan búl ghimarattar óz mindetin óz qal-qadirinshe atqaryp túrghanyna dau joq

Ayshat әpke aqyry qoyar da qoymay ýiine alyp bardy. VDNH-dan eki ayaldamaday jerge tramvaymen bardyq. Ne degen ken, jaryq, jana, jayly tramvay desenshi! Bizdikiler qalalyq stili men shahar jasynyng úzaqtyghynyng simvolynday bolghan, Almatymyzdaghy jalghyz tramvaydan týbegeyli bas tartyp, qolda bar nәrseni qiratyp tastaghanda, búl jaqta ony saqtap qana qoymay, janghyrtyp, janartyp qoyypty... Biyik, kópqabatty ýiding birine qaray ayandadyq. Ýy gýlderimen kómkerilgen kire beriste vahtyorsha apay otyr. Kirgen-shyqqan adamdarmen jyly amandasyp qana qoymay, ýige bógde adam kirip ketip bara jatqan joq pa eken dep angharympaz jýzben qarap qoyady.

Ayshat әpkening tabaldyryghyn ataghannan múryngha tanys iyis keldi. IYә, búl balbyraghan qazaqy sýr etting iyisi edi. Maghan qalany kórsetip jýrgende, Ayshat әpke ýidegi sinlisine habarlasyp, qazangha et salghyzyp qoyypty. Qazaq –  Mәskeude de qazaq. Ne degen qonaqjaylyq, ne degen darhan minez desenshi! Áytpese, qay ózge últ kóshede tanysqan adamyn sol kýni shanyraghyna aparyp, últtyq asyn úsynady? Kókiregimdi qazaq bolyp tuylghanyma degen keremet maqtanysh jәne shýkirshilik  sezimi kernedi.

Sol kýngi dastarhan basyndaghy әngime keremet boldy. Aghybay aghamyz Ombynyng qazaghy eken. Reseyde tuyp ósse de, ózinin  ómirlik jary retinde  qazaq qyzyn tandaghynynyng ózi últyna degen, salt-dәstýrine degen beriktigining kórinisi bolsa kerek. (Áytpese qalyng qazaqtyng ortasynda, qazaq eli men jerinde tuyp, ósse de, qytay, japon, orys, shýrshitten әiel alyp jatqan jigitterdi tanimyz ghoy). Al búl júptyng kózining aghy men qarasynday bolghan Áridash atty qyzdarynyng esimining ózi ne túrady? Qazaqstanda jýrip, múnday esimdi әli estimegen men, olardyng tapqyrlyghyna, últshyldyghyna tәnti boldym. Áridash tómengi synyptyng oqushysy bolsa da, býgingi deyin óz qatarlastarynyng aldy bolyp ýlgergen alghyr, yntaly býldirshin eken. Aghybay agha men Ayshat әpkening otbasyna bereke men birlik tilep, rizashylyghymdy aityp, ýiime qayttym.

Týigen oi

Mәskeu sapary da mәresine jetti. Kóp nәrse jadymda saqtalary anyq. Kóp nәrseni әli oy sýzgisine salamyn dep oilaymyn.

Ótken ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldaryndaghyday kóp últty bir odaq astyna jinap basqaramyz degen pighyldyng әli de joyyla qoymaghanyna kóz jetti.

Otyzynshy jyldarda proletariat qauymynyng dinindey etip, tabyndyryp qoyghan mavzoley beynesi әli biraz uaqyt múndaghy búqaralyq  sananyng әmirshisi bolatyn siyaqty.

Qyrqynshy jyldardaghy «Úly Otan soghysy» degen úly iydeyagha әli de qyzmet etip jatqan memlekettik iydelogiyanyng maqsaty ne eken dep taghy bir oilanarym anyq.

Eluinshi jyldarda bastalghan AQSh pen SSSR arasyndaghy qyrghiqabaq soghystyng elesi dәl býginde Reseyding bas qalasynda qayta órship túrghanday әserde boldym.

Alpysynshy jyldardaghyday jappay kitap oqu ýrdisining әli de saqtalyp kele jatqanyn әr qadam sayyn aldynnan shyghatyn kitap dýkenderi dәleldep túrghanday kórindi.

Jetpisinshi jyldardaghy qalpynda qalghan Lenin atyndaghy Mәskeu memlekettik kitaphanasyna kirgende, tura búrynghy Kenes odaghyna sayahat jasarynyzgha kýmәniniz bolmasyn.

Sekseninshi jyldardaghyday saqtalghan, «Lenin taularynda» ornalasqan Mәskeu memlekettik uniyversiytetinining korpustaryn da  kópke deyin úmytpasym anyq.

Toqsanynshy jyldardaghyday azghyndalyp, azyp-tozyp bara jatqan jastarynyng beynesi kóz aldymda. Olardyn  bolashaghy men óz jastarymyzdyng keleshegi salystyrmaly saraptamany talap etedi...

Eki mynynshy jyldary janadan brend etip jasap, qazir qalyng kópshilikting iygiligine ainalyp, әr ekinshi taksisting kóliginen syily oryn alghan «georgiy lentasy» da esten ketpeydi-au... (Ol maghan solyp bara jatqan bos ýmitterinin  simvoly tәrizdi  kórindi).

Alayda, qalay desek te, alpauyt kórshimiz jaraly ayday bolsa da, sabyrdy serik etip, bir qadam artqa jasasa da, eki qadam algha jasap kele jatqanday. Al biz... Al biz algha óte qatty jýiitkiymiz dep, biraq tym aptyghyp, qúlap, jyghylyp, qaytadan japatarmaghay atyp túryp, on-solyna qaramastan, atynyng qayda qalghanyn bilmey, birese anaghan erip, birese mynaghan erip jýgirip bara jatqan shabandoz sekildimiz. Qúday qayyryn bersin, әiteuir. Tek arasynda biraz uaqyt boyy qúldyq qamytyn kiygizgen «alyp» imperiya múragerlerine jaltaq-jaltaq qarap qoyatynymyz bolmasa...

IYә, men endi Mәskeuden qoryqpaytyn boldym. Onymen terezesi teng adal kórshi, maqsaty bir dos bolugha dayynbyz. Tek ózimen birge belgisiz qúrdymgha sýirey ketpese deyik. Tek otarshyldyq, әlimjettik niyetin birjola joysa bolghany... Óitkeni bizge tәkәppar bastyq emes, senimdi joldas kerek.

Sony.

Alma Saylauqyzy,

jurnalist

Astana-Mәskeu-Astana