Aldynghy, kóptegen maqalalarda Qazaqtyng songhy hany – Kenesarynyn, serikterimen birge sheyit-opat bolghanyna biyl 170 jyl tolyp otyrghandyghy jәne osy aituly oqighalardy zerdeleu ýshin, ýstimizdegi jyldyng 7-qazanynda, qasiyetti Taraz jerinde arnayy ghylymiy-tanymdyq konferensiya jәne qazaqiy-diny túrghydaghy «As» beriletindigi turaly birneshe ret BAQ-da habarlanghan bolatyn.

Kenesary Han dese eleng etpeytin qazaq joq! Ol týsinikti de, óitkeni, Qazaqtyng songhy hany – óshpes órshildigimen, qaytpas qaysarlyghymen, halyqqa degen riyasyz kónilimen el esinde mәngi qalghan! Han turaly zertteuler, jazbalar, auyz әdebiyetindegi tolghamdar, birshama barshylyq ekenin de aita kelip, biylghy mausym aiynda arnayy jinaq shyqqanyn da atap óttik.

Osy, izgi is-sharalar qalay ótkeni turaly birer oilarymyzben bólissek. Búl turasynda aldyn-ala týzilgen jospar da jariyalanghan bolatyn.

Sonymen, «Toydyng bolghanynnan boladysy qyzyq» dep atam qazaq aitqanday, qonaqtardyng kelui 06.10.17. kýni bastalyp, kópshiligi «Taraz» qonaqýiine ornalasyp, ózara tanysular ótti. QHR, Ózbek, Qyrghyz elderinen, Respublikamyzdyng Batys, Astana, Qaraghandy, Aqtóbe, Qyzylorda, Shymkent, Almaty t.b. ónirlerinen kelgen qonaqtardy bayqadyq. Negizgi úiymdastyrushylar – Almatylyq prof. Aman Shotaev, Tarazdaghy «Asu» qoghamdyq birlestigining tóraghasy Mosqau Noqrabekov aghalar siyaqty aqsaqaldar jastaryna qaramastan (basqa da kóptegen azamattar), basynan ayaghyna deyin ayaqtarynan tik túryp, tynym tappady.

07.10.17 kýni, saghat 10-30 Jambyl oblystyq qazaq drama teatrynyng ghimaratynda, «Kenesary Han bastaghan Últ-Azattyq kóterilisting bastaluyna 180 jyl tolghanyna arnalghan, Ghylymiy-tanymdyq konferensiya bastaldy. Teatr qyzmetkerlerining kirgen bettegi úiymdastyrghan kitaptar kórmesi, Ejelgi Taraz ónirining tarihy turaly eksponattar, Kene Han turaly zertteulerding jiyntyqtary erekshe kózge úryp, sәn-saltanat berip túrdy. Jalpy alghanda, teatr qyzmetkerlerining mәdeniyeti, ghimarattyng tazalyghy t.b. kórinisteri airyqsha! Olargha tek qana myng alghys!

Teatr zaly konferensiyagha jinalghan júrtshylyqqa lyq toldy, úiymdastyrushylardyng «mynnan asty...» degenin estidim. Birtalay belgili ghalymdardy, aqyn-jazushylardy, BAQ ókilderin t.b. bayqadyq. Biraz internet arqyly tanys dostarmen jýzdestik. Quantarlyghy Taraz Uniyversiytetterining tarih fakulitetteri studenteri de kóptep qatysty. Bir-ekeuinen әzil-shyny aralas, «senderdi múghalimdering quyp keldi me?» dep súrasam, «joq, aghay, ózimiz keldik! Búnday jiyndargha qatysuymyz, tәjiriybe alumyz kerek. Onyng ýstine student dosymyzdyng sózi bar» desti...

Jiyndy belgili filolog ghalym, Astanalyq professor Shәkir Ybraev agha basqardy. Onyng jóni de bar, óitkeni, aghamyz hannyng tikeley úrpaghy ekeni belgili. Aghanyng salmaqtylyghy, sheberligi, biliktiligi... úlaghatty ústaz ekeni birden bayqaldy. Negizgi bayandama barysynda aghamyz, Han Kenening tarihy roli, beynesi, sol kezendegi qazaq әdebiyetindegi shygharmalar, tarihy oqighalar, túlghalar t.b. kóptegen ashylmaghan «aqtandaqtar» turaly keninen kósile sóiledi. 35-40 minutqa sozylghan bir auyz artyq, qystyrma kezdespegen tamasha sózin el bar yqylaspen, qúrmetpen tyndady desem artyq bolmas.

...«Búl ne? Nege biyliktegiler, әkimder joq?» degen ósek-ayan, dauryqpalardy, ekinshi bop sóz alghan Respublikalyq Ardagerler Kenesi atynan, Astanadan kelgen, әri ghalym, Ozghanbaev Ómirzaq aqsaqal: «...Búnday jiyn birinshiden elge kerek, ekinshiden jastarymyzgha kerek, ýshinshiden búny úiymdastyryp otyrghandar yntaly top jәne Tarazdyq «Asu» qoghamdyq birlestigi! Ýkimet tarapynan da kóptegen ister atqaryldy jәne jalghasyn taba bereri sózsiz! Kene han bar qazaqtyng ardaqty túlghasy, eshqanday bólip jarugha bolmaytyn Úly adam...»,- dep tiyp tastady.

Respublikamyzdyng manday aldy Ghylym Ordasy, Almatydaghy Sh. Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya institutynyng ghylymy qyzmetkerleri qúndy tarihy andatpalar týzdi. Tarih ghylymdarynyng kandidaty, professor Zirabýbi Tólenova, Qazaq Halqynyng sol kezendegi Kenes iydeologiyasy búrmalaghan taghdyryn, Kenesary Hannyng maqsatyn,  barynsha shyndyqpen kezinde asha bilip, sonysy ýshin qughyngha úshyrap, 25 jylgha sottalghan ataqty tarihshy E. Bekmahanovtyng enbekterin, tarihy qújatty dәleldermen keltire otyryp, keremet taldau jasady. Osy instituttyng qyzmetkeri, doktor Rashid Orazov, Kene Hannyng jat jerde qalghan sýiegi turaly el arasyndaghy daqpyrttargha ghylymy túrghydan naqty jauaptar berdi. Ózining talmay izdestirgen tarihy qújattar negizindegi jazghan monografiyasy - «Syzdyq Súltan» atty kitabynyng túsaukeseri de osynda qiyldy.

Jiyn tóraghasynyng «bir serpilip qong ýshin aqyndarymyzgha da sóz berelik» degenine oray, Jazushylar Odaghy atynan kelgen, tóragha orynbasary Maraltay Ibraev aqynnyng ekpindete oqyghan, Kene hangha arnaghan arnauy shynymen eldi dýr silkintti. Qúrastyrghan jinaq jәne shygharmalar avtorlary turaly men de bir auyz sóz aityp, osy is-sharalargha arnalghan jyr-arnauymdy oqydym.

Tarazdaghy «Jýsip Balasaghún» atyndaghy ghylymy Ortalyghynyng ghalymdary, tarih ghylymdarynyng kandidattary: Ordaly Qonyratbaev, Baqytjan Jýrsinbaev, Seyilhan Toqbolat, Pavlodardan kelgen tarihshy ghalym, professor A. Túryshev, Jazushylar Odaghy atynan kelgen B. Jýsipov jәne Aqtóbe t.b. ónirden kelgen azamattar, óz sózderinde Kene han bastaghan kóteriliske qatysqan barsha qazaqtyng rulary jәne batyrlary turaly derektermen bólisti.

Tarazdyq bolashaq tarihshy ghalym-student Qighanbek N. óz sózinde «Kene Han bastaghan kóterilisti, kóterilis deu kerek pe, әlde, otarshyldyqqa qarsy jariyalanghan soghys deu kerek pe?» degen tyng oilaryn ortagha tastap, eldi quantty.

Ókinishke oray, ghylymgha mýlde qatysy joq әldekimderding óreskel qylyqtary da oryn aldy. Bireuler, eshkim shaqyrmaghanyna, rúqsatqa qaramay sahnagha shyghyp, ne aitqanyn ózderi de bilmeydi, birese «orazamdy ashpay kelip em, su bershi» dep ordandap baryp, prezidiumdaghy sugha jarmasty ma, oghash qimyldar kórsetti. Zaldaghy el, «ket» degenge sheyin bardy. Bayqaghanym, osy jiynda da, keyingi «Asta» da «men sóileymin... men...» deushiler birtalay boldy. Sonda ne aitpaqshy eken desenshi? Mine, búl da bizding mәdeniyetimizding tómendigin, ataqqúmarlyqty, danghazalyqty kórsetkendey. Óz basym, bala kezimnen Q. Tolybaev aqsaqaldyng (balasymen dospyn) arqasynda elimizding talay iygi-jaqsylaryn kórdim, Shota Uәlihanov aghanyng úlaghatty sózderin birtalay tyndadym. Sol kezde el, syily adamdarymyzdyn, ýlkenderding aitqandaryn siltidey erip tyndaushy edi, taghlym alushy edi! Al qazir keybireulerding kelsin kelmesin sózge qúmar ekeni, mýlde týsiniksiz!..

...Alqagha jazbasha týsken kóptegen súraqtargha Sh. Ybyraev agha tiyanaqty týrde jauap berdi.

Jiyn sonynda, Kene Hannyng úrpaghy, kýishi-dombyrashy Q. Ýrmizov, Kene Hangha arnap, arnayy shygharghan kýi-tolghauyn oryndady.

Jiyn, Mosqau Noqrabekov aghanyng úsynysymen aldaghy uaqyttarda, elimizde ghylymy konferensiyalardy keneytip, Kenesary oqularyn úiymdastyrudy qolgha alu jóninde... t.b. mәseleler qarastyrular jóninde, tiyisti oryndargha úsynystar engizu turaly sheshim qabyldaumen ayaqtaldy.

Saghat birden kete, Qazaqiy-diny túrghydaghy «As» beru, Respublikalyq, oblystyq diny basqarma ókilderining qatysuymen, aruaqtargha arnap «Qúran» baghyshtau, «Baq-Saray» meyramhanasynda joghary dengeyde ótti. Qabyl bolsyn! As barysynda әr ónirden kelgen aqsaqaldar sóz sóilep, izgi tilekterin bildirdi. Kelgen qonaqtardy foliklorlyq ansambli qazaqtyng kýilerin oryndap qarsy aldy. Ónerli Taraz jastary birer termeler, tolghaular oryndap, júrttyng rizashylyghyna bólendi. Úiymdastyrushylargha alghysymyz sheksiz.

Is-sharalar, qonaqtardyng qasiyetti Tarazdaghy «Qarahan» han kesenesin, «Kóne Taraz» muzeyin aralau, tanysu jәne «Kerey men Jәnibek» Handar eskertkish-stellasyna taghzym etumen jalghasty.

Han Kenening songhy sózi

- Ey aghayyn! Biz jendik dep órledin,

Shyndyqty aitqan, sózderime senbedin!

Ne isteseng de, óshirmeysin, ruhymdy,

Basqa sanap, men senderdi bólmedim.

 

Bauyr kórip, tarttym seni ishime,

Órliging joq! Jete almadyn, týsine.

Adal jolda, sheyit bolam, bilip qoy!

Rizamyn! Bir Allanyng isine!

 

Meni qúrtyp, qanday shyngha shyqpaqsyn?!

Tuysyndy keskilepsin, ústapsyn!

Al óltirgin! Aqymaqtar, týsingin,

Qúl bolasyn! Erkindikti, túsapsyn.

 

Qarsy shyqtym!

Bodandyqqa erlikpen,

Azattyq tu! Qolymda túr! Kórip pe en?!

Aghylshyny, Farandary, Orysy,

Jaulap jatyr! Otarlyqqa kónip pe en?!

 

Men kónbedim!

Arpalystym, ólsem de,

Ólerimdi osy jolda! Bilsem de.

Týrki qasiyet, Alash qanyn joghalttyn,

Taptalarsyn! Qazir kýlip jýrseng de.

 

Jat qaptady! Sary-Arqagha syimadyq,

El-jer ýshin, janymyzdy qinadyq.

Erteng sening sol kýn tuar basyna,

Býgin mәzsin! Aldaghangha ilanyp.

 

Qyz da әkeldin! Ayarlyqpen, qoynyma,

Bilem sender! Ne týskenin oiyna!

Qarsy shyqsa óz atyma úrpaghym,

Odan asqan, min bolmaydy boyyma!

 

Satqyndyqty, azghyndyqty kóp kórdim,

Aramdyqty bar janymmen jek kórdim.

Bir armanym, joya almadym týgeldey,

Men ketken son, Alash tozyp, boq terdin!

 

Men ólermin!

Sen de bir kýn, kelersin,

Uaqyt bitip, júldyzdarday sónersin!

Jan bererde, qinalarsyn, meni oilap,

Barmaq tistep, qandy jasty tógersin!

 

Úly Dala! Ata-Baba salty bar,

«Hannyng basyn han alatyn», parqy bar!

Teng emessin! Sóilespeymin sendeymen,

Bolashaqta meni izdeytin, halqym bar!

 

Sózderimdi qor qylamyn nesine,

Ghaziz jandy tapsyramyn, iyesine!

«Eki Rakghat» namazyma rúqsat ber,

Sosyn shapqyn! Qarap túram tesile!

 

Shapqyn deymin!

Dirildemey, jendetim,

Qaltyradyn! Nege sonsha әure ettin?!

Nege qashtyn? Qaramayyn... Týsindim,

Kók Aspannyng bir kóreyin, kelbetin.

 

O! Arman!

Arghy atam mening Shynghyshan,

Saghymgha sadaq ildirgen!

Bar әlemge әmirin,

Oryndatyp jýrgizgen!

Bergi atam mening Abylay,

Qoldashy aruaq! A Qúday!

Bolmysty týgel bilgizgen.

Jolyna týstim bir izben!

 

Basqanyng kórdik, qorlyghyn,

Elimdi jegen zorlyghyn.

Qarsy shyqtym, alystym,

Qan maydanda shabystym,

Sol kezde kimnen qalystym?!.

Qor boldyng Alash, qor boldyn,

Kimderge erip, shalystyn?!

Qor boldyng Alash, qor boldyn,

Kimdermen endi tabystyn?!

 

Men ketermin, ketermin,

Aruaqtargha jetermin!

Azat bol, qayran elim dep,

Tileuin tilep ótermin!

 

Qaqpangha týsip shyrylday,

Qorlyqqa tóngen shydamay,

Áli de qarsy shygharsyn.

Qorqaq, sorlyng tyghylyp,

Sasqalaqtap jyghylyp,

Say-saygha qashyp búgharsyn!

Ol kezde bәri kesh bolar,

Isimdi sonda úgharsyn...

Azamat Aqylbekov

Taldyqoghan

Abai.kz