Jeksenbi, 5 Mamyr 2024
Asqangha - tosqan 10260 10 pikir 21 Qyrkýiek, 2017 saghat 16:05

Qyrghyzdaghy saylau qarsanynda Astana men Mәskeuding pikiri ekige jaryldy

Biz keshe qyrghyz júrtyndaghy preziydenttik saylaudyng qarsanyndaghy qarbalasqa toly nauqan turaly jazdyq. Alataudyng arghy betindegi birtughandardyng Babanov deytin balasy Almatygha kelip, ýlken sayasattyng ýlken aqsaqalynan bata alyp ketkeni turaly az-kem әngimeledik.

Qyrghyzstanda preziydenttik saylau qazan aiynda ótedi. Qazir sayyskerler saylau aldy ýgit-nasihat júmystarymen el-eldi, jer-jerdi aralap jýr.

Qyrghyzdaghy saylau sayasaty

Tәuelsizdikting 26-jylynda besinshi Preziydentin saylaytyn aiyr qalpaq aghayyn óz kandidattaryn jaqsy tanidy. Biri – fraksiya deputaty, biri – búrynghy premier-ministr, endi biri – biznesting ókili.

Teginde, Manas júrtynyng Memleket basqarghan myrzalary taqtan ne ózi ketedi, ne halyq ketiredi.  Búl tәjirbiyening nәtiyjesi zamanauy qyrghyz elinde demokratiyalyq memleket qalyptastyrdy. Biylikti menshiktep alu, avtoritarlyq jýie jasau, taqty múragerge tapsyru, biylikti marginaldardyng monopoliyasyna ainaldyru sekildi post-kenestik elderding keybirinde ornyqqan ahualdan aiyr qalpaqty aghayynymyz osy alys ketken.

Asqar Aqaevty Mәskeuge qudy. Qúrmanbek Bakiyevti Belarussiyagha qashyrdy. Uaqytsha el basqarghan Roza Otynbaeva men Ómirbek Tekebaev tandemi biylikke Almazbek Atambaevty әkeldi. Almaz bayke tabandap túryp 6 jyl el basqardy. Endi bolmaytynyn ishi sezse kerek, óz erkimen saylaudan bas tartty.

Saylau saylauday-aq óter. Qyrghyz júrty óz ýmitkerin tanday jatar. Deytúrghanmen syrtqy sayasy faktorlardyng yqpaly turaly úmytpaghan jón. Syrtqy kýshterge Qyrghyzstandy kim basqaratyny manyzdy. Syrtqy sayasy yqpal – Qyrghyzstannyng keleshektegi integrasiyalyq әriptestigi ýshin qajet bolsa, yqpal etushi kýshter ýshin –  sayasy bәseke. Ortalyq Aziyadaghy elderge yqpal etushi rólge talas astyrtyn jýrgizile bastady. Yaghni, sayasy bәseke bastaldy. Býgin osy taqyryptyng tónireginde sóz qozghaymyz.

Qazir Qyrghyzdaghy preziydenttik dodada eki kanditat top bastap keledi. Biri – Qyrghyzstannyng shong oligarhy, eks-premier-ministr Ómirbek Babanov.

Sauranbay Jiyenbekov – Atambaevtyng adamy

Babanovtyng basty qarsylasy – premier-ministr Sauranbay Jiyenbekov.

Babanov turaly keshe keninen jazdyq. Bar bilgen aqparatymyzdy bólistik. Al onyng negizgi opponenti Sauranbay Jiyenbekov turaly ne bilemiz?

Sauranbay Jiyenbekov – Preziydent Atambaev chemodanyndaghy kadr. Qyrghyz Ýkimetining tizginin ústady. El-júrttyng esinde qatal әm talapshyl basshy retinde kórindi. Sauranbek  Jiyenbekov óz qaramaghyndaghy ministrlerdi ýlken jiyndardan es aldyrmay esikten teuip shygharatyn әdetimen este qaldy.

Sosial demokrattardyng partiyasynda tizimdelip túr. Babanovqa qaraghanda Jiyenbekovti sayasatker sanatyna jatqyzugha bolady. Ol Qyrghyzdyng Jogharghy Keneshinde deputat boldy, Auylsharuashylyq ministrligin basqardy. Osh qalasynda gubernator boldy. Odan Ýkimet mýshesi bolyp saylandy. Qyrghyz Respublikasy Preziydent apparatynyng jetekshisi bolyp ta kórdi. Ýkimetti tizgindedi.

Endi Sosial demokratiyalyq partiya atynan Preziydenttikke kandidat bolyp tirkeldi. Jәy kandidat emes, taqqa tayau túrghan ekeuding biri. Ayta keteyik, SDP – Almazbek Atambaevtyng partiyasy.

Almazbekting ailasy Qyrghyz taghyn astyrtyn biyleu me?

Áuelde júrt Qyrghyzdyng kelesi Preziydenti týrmedegi Tekebaev bolady dep kýtken. Ol ýshin Tekebaevtyng tegeurini de, sayasy yqpaly da,  jeterlik edi.

Ayaq astynan jau tapty. Onysy – kezinde uaqytsha Ýkimetti basqaryp túrghan Otynbaeva ekeui ortagha alyp sýirep jýrip qyrghyz biyligin ústatqan Almazbek Sharshenovich bolyp shyqty.

Tekebaev pen Atambaev teketiresi – 2016 jylghy Qyrghyzstandaghy Egemendik meyramy kezinde bastalghan. Bishkektegi bas alanda Otynbaeva men Tekebaevtyng uaqytsha ýkimetin teriske shygharyp, Tekebaev basshylyghymen jazylghan Konstitusiyany ózgertetinin aitqan edi Atambaev. Ol ol ma, uaqytsha ýkimet mýshelerin sybaylas jemqorlyqpen ainalysty, tuysqan-tughandaryna jaghday jasady dep aiyptaghan bolatyn. Mine, janjal osydan tútandy.

Ras, aqparattyq maydanda Ómkeng Atambaevty jendi. Búltartpas faktilermen tópelegen Tekebaevqa tis batyrudyng jalghyz joly – qoldaghy kózirdi paydalanu ekenin jaqsy týsingen Almazbek Atambaev Ómirbek Tekebaevtyng saylaudaghy jolyn kesti. Týrmege japty.

Al Jiyenbekov – júmystyng adamy. IYdeolog emes. Sonda Atambaev Jiyenbekovting qolymen qyrghyzdaghy ózi bastaghan reformalardy әrmen qaray jýrgize bermek pe? Sayasatkerler sóideydi.

«Men saylaugha qatyspaymyn. Múrager de qaldyrmaymyn. Kelesi Preziydentting kim bolatynyn da bilmeymin. Ony qyrghyz halqy saylaydy», – dep júrt aldynda aqtaryla sóilegen Atambaevtyng ailasy әshkere boldy. Ol preziydenttikke ýmitker, ózining partiyalasy, qol astyndaghy qyzmetkeri, ýkimetin basqarghan Jiyenbekovti qoldaytynyn bayqatty.

Atambaev Sochiyge ne ýshin bardy?

Preziydent Atambaev birneshe kýn búryn Vladimir Putinmen Sochiyde kezdesip, qyrghyz-orys qarym-qatynastaryn talqylap qaytty. Sochiyde Ol Kremliding qoldauyna jýgindi deydi sayasatkerler.

Áriyne, keler aida bolatyn Preziydent saylauy sóz bolghany anyq. Ol turaly resmy BAQ jóndi aqparat taratpaghandyqtan, anyq-qanyghyn aita almaymyz. Deytúrghanmen, eki Preziydentting endigi aida bolatyn saylau turaly sóilespeui mýmkin emes.

Áu basta orys tilining múghalimi bolyp qyzmet etken Sauranbay Jiyenbekovke Kremliding kózu týzu. Premier-ministr bolyp jýrip Sauranbay Jiyenbekov ózine kerekti úpaydy jinady.

IYә, Kremli Jiyenbekovti qoldauy әbden mýmin. Onyng basty qarsylasy Ómirbek Babanov turaly aitqan Tekebaev Ómirbek Babanovtyng kandidaturasyn Kremli qúp kórmeytinin emeurinimen bildirgen bolatyn.

«Ómirbek Babanovqa Mәskeudegi keybir sheneunikterding kónili tolmaytyny turaly sybystar tarap jýr», -deydi ol.

Rasynda EAEO mәseleleri ekibastan syltau edi. Anturaj. Bishkektegi sayasatker Mars Sariyev Atambaevtyng Sochiyge jasaghan saparyn Putindi kóndiruding songhy qareketi dep baghalapty.

«Mәskeuding qazirgi neytralidy pozisiyasy SDP kandidaty Jiyenbekovke kónili tolmaghandyqtan boluy da mýmkin. Atambaevtyng Sochiyge keluining syry – Putindi kóndiru», - deydi qyrghyz sayasatkeri.

Osy kezdesuden keyin «Sputniktin» qyrghyz qyzmetine súhbat bergen Vladimir Putin Atambaev pen onyng komandasy turaly aitty.

«Meninshe búl aidan anyq. Qyrghyzstan búrynghydan góri sayasy myghym memleket bolyp qalyptasty. Sayasay da, ekonomikalyq ta әleueti myqty. Meninshe әrmen qaray da Atambaev ornatqan osy bazada júmys jasau kerek», -dedi Putiyn.

Osylaysha, Atambaevtyng jolyn jalghaytyn kanditatty qoldaugha Putin ketәri emes ekendigin anghartty.

«Kyrgyztoday.org» sayty «Atambaev Putinnen kerekti «bata» ala aldy ma?» atty maqala jariyalady. «Álbette, Atambaev pen Putinning kezdesuindegi basty mәsele saylau boldy. Bishkek taraby búl kezdesudi kóp kýtti. Atambaevtyng miraskeri, yaghny Atambaev úsynghan kandidat jenuine kepildik alu. Kepildik alsa Qyrghyzstannyng Reseyge jaqyndasu, loyaldy kurs ústanuy sekildi mәselelerdi Atambaev óz moynyna jýkteydi. Babanovqa qaraghanda Jiyenbekovting kandidaturasy Atambaevtyng oiynyn jalghastyrugha qolayly. Sondyqtan Putindi osyghan sendirip keldi. Odan keyin taghy bir mәsele – preziydenttik saylauden keyin beyformalidy liyderlikti saqtap qalugha Mәskeuden kepildik alu», - deydi sayasatker Arkadiy Dubnov.

Babanovty Nazarbaev qoldady

Búl kezde Ómirbek Babanov ýlken sayasattaghy ýlken aqsaqaldyng aq batasyn alu ýshin Almatygha asyghyp jetti.

Preziydent Nazarbaev manyzdy kezdesu ótkizu ýshin Almatygha arnayy keldi. Babanovqa qoldau kerek. Ol qoldaudy alys-jaqyn shetelden izdeudi jón kórse kerek. Qazaqstangha keldi. Almatyda, Alataudyng eteginde Preziydent Nazarbaevpen kezdesti.

«Qazir Qyrghyzstan el preziydentin saylau nauqany aldynda túr. Búl – kez-kelgen memleket ýshin asa manyzdy kezen. Men Qyrghyzstannyng tәuelsizdik alghannan bergi barlyq preziydentterimen jemisti júmys jasaugha tyrystym. Qyrghyz halqy senim bildirip, janadan saylaytyn kelesi Preziydentpen de ózara tiyimdi is-qimyl qalyptastyratyn bolamyz», – dedi Núrsúltan Nazarbaev.

Áriyne, Qyrghyz Respublikasynyng eng jogharghy biyliginen ýmitker Babanov Nazarbaevpen tekten-tek kezdesken joq. Aqyl súraydy, jol izdeydi. Jәne qoldau kórsetuin qalaydy.

Búghan narazy bolghan Qyrghyz Ýkimeti Qazaqstannyng Syrtqy ister ministrligine narazylyq notasyn tapsyrdy. «Qyrghyzstannyng ishki sharuasyna aralasyp jatyrsyzdar. Saylaugha yqpal etip jatyrsyzdar» dep, ókpelerin jetkizdi.

Esesine, Qayrat Ábdirahmanov basqaratyn ministrlik resmy Bishkekke qarsy nota jiberdi. Astana Bishkekting múnday reaksiyasyn eki el arasyndaghy "odaqtyq qarym-qatynastar turaly shartqa týbegeyli qayshy keledi" dep sipattaydy. Preziydent Nazarbaev kórshi eldegi preziydenttikke kandidat sayasatkermen kezdesu arqyly saylau prosesine yqpal etpek boldy degen dolbardy Qazaqstannyng syrtqy ister ministrligi "oydan shygharylghan tújyrymdar" dep atady. Izinshe, qyrghyz jaghy da ózining artyq ketkendigin aityp, aqtaryldy. Yaghni, "Babanovtyng basqa elde memleket basshysymen kezdesip súhbattasuy Qyrghyz Respublikasynyi  "Saylau turaly" zanyna qayshy kelmeydi dedi resmy Bishkek tarapy.

Qazaqstan men Resey arasyndaghy sayasy bәsekelestik

Qazaqstan men Resey arasynda ekonomikalyq qarym-qatynastan bólek sayasy oiyndar oinala bastaghanyn osy jolghy Qyrghyz saylauynan anyq kóruge bolady. IYә, Kremli men Atambaevtyng kandidaty Jiyenbekovpen emes, onyng basty qarsylasy Ómirbek Babanovpen kezdesken Nazarbaev, osylaysha Kremliding kandidatyn qoldamaytynyn bildirdi.

Qyzyghy Atambaev pen Putin kezdesui әdettegidey Kremlide, Mәskeude ótken joq, Sochiyde boldy. Nazarbaev pen Babanov kezdesui de Aqordanyng aq sarayynda emes, Almatyda ótti.

Sayasy yqpal etu – Ortalyq Aziyadaghy Preziydent saylauynda Aqorda men Kremliding arasynda jýretinin kórdik.

Soltýstiktegi kórshining qas-qabaghyn baghyp, kóp jaltaqtaytyn Astana sayasaty ózgere bastady. Pikir qayshylyghy bolsa, onysyn ashyq bildirip jýr. Mysaly, ótken jylghy Týrkiya-Resey arasyndaghy úshaq dauy kezinde de Astana Kremliding pozisiyasyn qoldaghan joq. Beytarap pozisiya ústandy. Reseyding әskery jaraghyna múqtaj Armeniya men Ázirbayjan arasyndaghy Tauly Qarabaq janjalynda Resey men Qazaqstan pikiri eki jarylghanyn bilesizder. Resey Armeniyagha jaqtasatynyn ymdap jetkizse, Astana Ázirbayjandy ashyq qoldap, Armeniyany aiyptady.

Endi, mine, Qyrghyzdyng bolashaq Preziydenti kim bolady degende, eki tarap eki kandidatty qoldaytynyn eptep anghartty. Búl Kremli men Aqorda arasynda sayasy bәsekelestik beleng ala bastaghynyn oigha salsa kerek.

Sóitip Qyrghyz Preziydenttigine ýmitker Babanov pen Jiyenbekov turaly bilgenimizdi aittyq, Al endi,  Nazarbaevtyng batasyn alyp ketken Babanov Preziydent bola ala ma? Joq әlde, Kremliding qojayyny qoldaghan Jiyenbekov jene me? Búl súraqtyng jauaby aldaghy qazan aiynda belgili bolmaq.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz

10 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1405
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1236
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 992
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1067