Osy kýnge deyin elimizding baylyghyn әdiletti bólu jóninde azamattarymyz tynbay mәsele kóterip keldi. Nәtiyjesinde mәsele sheshilmedi. Endi halqymyz búl mәseleni basqa jolmen sheshuge tyrysyp jatqangha úqsaydy. Myna resmy derek kóp nәrseni anghartsa kerek. 2006 jyly 44 múnay úrlyghy, 2007 jyly - 74, 2008 jyly - 132, al 2009 jyly - 148 úrlyq oryn alghan eken. 2010 jyldyng qyrkýiegine deyin bir qarjy polisiyasy 167 múnay úrlau qylmysyn әshkerelegen. Áriyne búl faktiler tek magistralidi múnay qúbyrlaryn tesip múnay úrlaghandary ghana. Al múnay óndirip jatqan jerden úrlau jәne ózderi zansyz múnay qazyp úrlau faktilerining sanyn bilmeymiz. Oghan qosa resmy derekting ómirdegi derekpen sәikese bermeytini taghy bar. Qalay bolghanda da múnay úrlyghynyng jyl sanap kýrt ósip kele jatqany aqiqat.

Múnayy kóp elding múny da kóbeye bere me?..

Osy kýnge deyin elimizding baylyghyn әdiletti bólu jóninde azamattarymyz tynbay mәsele kóterip keldi. Nәtiyjesinde mәsele sheshilmedi. Endi halqymyz búl mәseleni basqa jolmen sheshuge tyrysyp jatqangha úqsaydy. Myna resmy derek kóp nәrseni anghartsa kerek. 2006 jyly 44 múnay úrlyghy, 2007 jyly - 74, 2008 jyly - 132, al 2009 jyly - 148 úrlyq oryn alghan eken. 2010 jyldyng qyrkýiegine deyin bir qarjy polisiyasy 167 múnay úrlau qylmysyn әshkerelegen. Áriyne búl faktiler tek magistralidi múnay qúbyrlaryn tesip múnay úrlaghandary ghana. Al múnay óndirip jatqan jerden úrlau jәne ózderi zansyz múnay qazyp úrlau faktilerining sanyn bilmeymiz. Oghan qosa resmy derekting ómirdegi derekpen sәikese bermeytini taghy bar. Qalay bolghanda da múnay úrlyghynyng jyl sanap kýrt ósip kele jatqany aqiqat.

Múnayy kóp elding múny da kóbeye bere me?..

Sheteldik memleketterding ta­riy­htaghy tәjiriybesine qaraghanda, múnay ónimderining ainalymyna memle­kettik baqylau kýsheyip, týsken paydadan halyqqa әdiletti bólip bermese zansyz qarjy tabu­dyng kózi bolyp sanalatyn múnday qylmystyng sany arta beretin kórinedi. Songhy jyldary elimizde múnay úrlaushylardyng tipti múnay óndeytin sehtar salyp alghany, astyrtyn ken oryndar ashyp alghandary anyqtalyp jatyr. Múnay úrlyghynyng kóbengine baylanysty ýkimet zandy qayta-qayta kýsheytkenimen eshqanday nәtiyje joq. Bolmaydy da. Ol ýshin baylyqtan ýles bólip bermese de, qúryghanda halyqtyng qarnyn toq ústaulary kerek edi. Bizding alandap otyrghanymyz, eger de múnday qylmystardyng aldyn almasa, ýlken úrylardyng payda boluyna, yaghny qylmystyq toptardyng tamyry terenge jayylyp, kýsheyip ketuine jol ashady. Múnaydy jalghyz adam úrlay almasy anyq. Qúbyr dәnekerleushiler, múnay operatorlary, únghylaushylar, jýk kólikteri men jýrgizushiler kerek. Kórdiniz be, osynyng ózinde shaghyn qylmystyq top payda boldy. Odan qaldy qúbyrdy kýzetushiler jәne terminaldardaghy­ nemese múnay qabyldaytyn punktterdegi qyzmetkerlerdi qosqanda múnay úrlaugha qanshama adamnyng qatysatynyn shamalay beruge bolady. Búl onay olja qylmysynyng qaryshtap damuyna jergilikti jerlerdegi jauapty organdar da atsalysa bastaghandyghy estilip jatyr. Bir jaghynan qarasanyz, búl qylmysqa olar rúqsat bermese qalay barady degen oy da bar. Yaghni, múnaydy «kryshasy» joq qarapayym adam úrlay almasy belgili. Endi múnyng sebebine basqa qyrynan qarasaq, ýlken úrylar bermegendi tartyp alyp jatqandardy qoldaushylar da shyghuy mýmkin... Ne ýshin? Sebebi biz óndirilip jatqan baylyqtardyng azabyn tartamyz da ,rahatyn, paydasyn kórmeuimiz kerek pe? Ata-babamyzdyng manday terimen, tógilgen qanymen bizge múragha qalghan baylyqty sheteldikter nemese sanauly ýlken úrylar tonap jatsa, búl әdiletsizdik qoy. Balanyzgha manday termen baylyq qaldyrsanyz, onyng rahatyn alayaqtar kórip jatsa qalay bolar edi. Mysaly, mening auylym Shiyelide uran óndirilip jatyr. Onyng zardabyn jergilikti halyq kórude. Al paydasy joq. Sonday-aq, Bayqonyr gharysh ailaghynan әr úshyrylghan zymyran sayyn auylymda boran bolady. Nәtiyjesinde las aua jútyp, las su ishkizgennen basqa paydasyn kórip jatqan joqpyz. Sol tektes múnay óndirude de osylay.

Múnday kelensiz, tensizdik jaghdaylar әlemdik tәjiriybede de kezdesip jatyr. Biraq olardyng tәjiriybesinde baylyqty әdiletsiz bólip jatyrsyng ba, onda sybaghandy alasyng degen prinsiypi bar... Mysalygha, Somaly elinde múnaydy tonau qaraqshylyghynyng kýsheyip ketkeni sonday, olar memlekettik kýshke ainalyp ketipti. Búl qaraqshylar batystaghy BAQ-qa bergen súhbattarynda ózderin qaraqshy dep eseptemeytinin, elimizding ekologiyasyn býldirip, baylyghymyzdy tonap jatqandargha qarsy kýres dep bagha beripti. Olardiki bir jaghynan әdiletti de shyghar... Sheteldikter týrli qulyqpen baylyghymyzdy tonap jatsa, biz qalay afrikalyqtar qúrly qarsylyq bildirmey otyra alamyz. Sol tektes bizde de búl kýrdeli mәselening aldyn erterek almasaq, yaghny halqymyzgha óndirilip jatqan baylyqtyng belgili bir bóligin bermesek, qarsy kýres kýsheye bermek. Búl tabighy zandylyq.

Alghashqy jyldary meyli, әiteuir múnayymyzdyng paydasyn memleket kóre túrsyn, endi ghana qúrylghan ýkimet qoy, ayaqtan túryp ketsin dedi. Endi kelip qazba baylyghymyzdy (múnay, gaz, uran, mys, t.b.) óndirudi kóbeytken sayyn halqymyzdyng әl-auqaty jaqsara ma desek, keri ketip baramyz. Eger ashyghyn aitar bolsaq, bizde qazir halyqtyng basym bóligining ahualy auyrlap ketken. Zertteushilerding aituyna qaraghanda, daghdarystan keyin qazaqtar tamaqtan qarjy ýnemdeuge kóshken eken. Búl jaghdaydyng eng shegine jetkendigin kórsetedi.

Qazaqstangha bir kelgeninde amerikandyq ekonomist Rikardo Hausmann Afrikadaghy elderding múnaydyng basynda otyrghan basshylary múnaydan týsetin tabystardy qalay talan-tarajgha týsirip jatqandyghy turaly aitypty. Áriyne, ekonomiysing Afrikadany bosqa mysalgha keltirip otyrghan joq, isharasymen bizding eldi de megzep otyrmaghanyn kim bilsin.

Ózimiz týgili әlemdegi myqty degen ekonomisterding ózderi tang qalyp otyrghan kórinedi, qazba baylyqtyng ýstinde otyrghan halyqtyng kedey bolghanyna... Olar tipti «memleketi bay, halqy kedey» degen bagha da berip ýlgeripti. Odan qaldy múnay satudan týsken tabysty halyqqa eshqashan bólip bermegen el retinde tanymal bolyppyz. Botsvana, Niygeriya siyaqty elderding ózi qazba baylyqtan týsken tabysty jariyalap, halyqqa esep bere bastaghannan keyin, ne derimdi de bilmey otyrmyn. Óitkeni bizde óndirilip jatqan qazba baylyqtar turaly halyq aldynda esep beru degen joq, múnaydan týsken paydanyng qayda, qalay júmsalyp jatqany turaly mәlimet taghy joq. Qysqasy, naghyz joyqyn qaraqshylar joghary jaqtarda jortyp jýr emes pe eken degen mәjbýrli oy keledi. Áriyne, ekonomikasy múnaygha tәueldi bolghan elding bolashaghy búlynghyr. Desek te, bizdiki búl arada satylyp jatqan qazba baylyqtardy satudan týsken (salyqtan emes) tabysty jekelegen adamdar ghana emes, halyqqa da bólip berilse nemese óndiristi kóbeytse, әiteuir ainalyp kelgende halyqtyng iygiligine júmsalsa degen oi. Tanqalarlyghy múnaydyng әlemdik baghasy kóterilip, memleketke payda kóp týsti dese de, jaghday jaqsarmaydy, al baghasy tómendese, memleketimiz «qaltyrap» qalady. Onyng shyghyndaryn halyqtyng moynyna ilip qoyady. Paydasyn kórmeymiz, zardabyn biz óteuimiz kerek. Qysqasy, búl ekonomikadaghy «golland auruy» degen keselden habar bermeytin be edi. Búnday jaghdaydy kez kelgen adam ekonomist bolmasa da týsinedi.

Eldi tonap, shetelge qashugha shekteu bolmay ma?..

Qysqasy, úlan asyr baylyghy­myzgha qaramastan sanymyz 17 millionnan 16,3 milliongha azayyp ketkenimiz shyndyq. Syrttan kelgen oralmandardy, tabighy ósimdi shegermegenning ózinde. Kóbengding ornyna azayyp ketkenimiz qalay? Búl degenimiz alapat asharshylyqta qyrghyngha úshyrap, azayghan jaghdayymyzben para-par emes pe? Sonda bizding damyp jatqanymyz, halyqtyng jaghdayy jaqsy, qarny toq degenimizben eldi qalay sendiremiz? Keyde yzang kelgende oilaysyn, ash otyrsaq ta, qaryzsyz otyrayyqshy dep. Biraq bәrimizdi qaryzgha batyryp tastady. Onda da meyli, qaryz alugha mәjbýr bolyp otyrsa alsyn desek, sol alynghan qarjylar tiyimdi jerlerge, qaytarymy mol salalargha júmsalmay taghy kýidirtedi. 115 mlrd. dollargha qansha zauyt salynghanyn kim aita alady?

Bir kishkene jetistik bolsa, tamaghymyzdy jyrtyp jiberemiz de ,olqylyqtar oryn alyp jatsa, nege jasyramyz. Ekonomikada qanshalyqty әdiletsizdik, jalghandyq kýsheyse, sonshalyqty kedeyler de kóbeye beredi. Kedeyler kóbeyip jatsa, halyq kinәli, jetistik bolyp jatsa ýkimetting arqasy degen jalghan týsinikti jong kerek. Halyqtyng túrmysy nasharlap, kedeylenip jatsa, demek sayasattyng jetkilikti jýrgizilmey jatqandyghynan. Búl aksioma. Qoghamdaghy kez kelgen jetistik bolsyn, kemshilik bolsyn, jýrgizilip jatqan sayasattyng nәtiyjesi. Shyn mәninde damugha úmtylghan elder qatarynda bolsaq, kemshilikterdi týzetip, jalghandyqtan, әdiletsizdikten arylugha úmtyluymyz kerek.

Baylyqty әdil bólmegendigining kesirinen jemqorlar kóbeyip, Qazaqstandy baylyqqa kenelip, qashyp ketetin ailaqqa ainaldyryp aldy. Eldi tonap shetelge qashu sәnge ainalghaly qashan. Pәlenshe degen osynsha milliard tenge jymqyryp, shetelge qashyp ketipti degen aqparattardy jii estigendikten qúlaghymyz ýirenip te qaldy. Baylyqty ysyrap etu neden syr beredi. Áriyne, baylyqty әdiletsiz bólgendikten, onay oljagha tez kenelgendikten.

Ýkimet pen sheteldik kompaniyalar arasyndaghy kelisim-sharttyng qalay jasalghanyn bilmegendikten, sheteldik kompaniyalar bilgeninshe qazba baylyghymyzdy óndirip tonauda dep oilaymyn. Sebebi kelisim-shartta ne bar ekenin bilmeymiz. Jaqynda ghana «Tenizshevroyl» shartta kózdelmegen jerden zansyz múnay óndirdi dep aiyptaldy da, arty súiylyp ketti. Kelisim -shart ashyq bolmaghannan keyin, sony qalay ayaqtalghanyn bile almadyq. Olardy salyq tólep jatyr degenimen eshqanday múnay óndirushi kompaniya qansha salyq tólep jatqandyghy turaly mәlimet bergen emes. Mýmkin mardymsyz, kýlki keltiretin salyq tólegendikten jasyratyn shyghar. «Múnay tabysy qogham baqylauynda» atty ýkimettik emes úiymdar koalisiyasy qazba baylyq óndirushiler júmysynyng ashyqtyghy turaly memorandumnyng iske aspay otyrghandyghy turaly mәlimet taratty. Olardyng aituynsha 200-ge juyq kompaniyanyng tek 24-i ghana kelisimge qol qoyghan. Ókinishke oray qalghandary ózining memleketke qúighan salyghy turaly aqparatty jariyalaudan bas tartyp otyr eken.

Múnayly ónirde nómiri joq djiptar tankerlardy alyp jýretindigi turaly jii estip jatamyz. Qaranghylanghan terezelerden djiptardyng ishinde ne bar ekenin bir Qúday biledi. Áriyne, olar qarulanyp úrlyqy múnaydy tasityn tankerlardy qorghaytyny anyq. Qajet bolsa, múnday oqighalar kóptep tirkelip jatady. Búl qylmystyng kýsheyip kele jatqandyghynan habar beredi. Mәlimet kerek pe? Mine, ústalghan úrylardyng onnan birine ghana qylmystyq jaza qoldanylady eken. Sonda ústalghandardyng toqsan payyzyna ne isteydi degen zandy súraq tuady. Ústalmaghandaryn aitpaghannyng ózinde. Bәlkim jogharydaghylar - qúbyrmen saudasyn jasap jatqandar jergilikti basshylargha eshnәrse tamyzbasa kerek, olar óz betterinshe astyrtyn múnay óndirip «ýlesterin» alyp jatqan shyghar... Endi olargha ekonomikamyzdyng saqshysy dep senip jýrgen kedenshilerding de úrlyqqa «ýles» qosa bastaghan faktileri tirkeldi. Sonda ýlesin ala almay jatqan tek qara halyq qana qalyp otyr. Mening yzam keletini, múnay úrlau salasynda da qazaqtargha әdiletsizdik jasalyp jatatyndyghy. Al sheteldik azamattardyng múnay úrlauda baghy janyp jýredi. Bir ghana mysal, Manghystau oblysynda «QazPolmúnay» mekemesining bas diyrektory, moldova azamaty S.Kornegrusa degen eshqanday rúqsatsyz magistraldy gaz-múnay qúbyrlaryn «sauyn siyr» qyla otyryp, 21 mlrd. 675 mln. tenge tabys tapqan. Al ol osy qylmysy ýshin bar-joghy tórt jylgha sottalypty. Yaghny sheteldikter múnaymyzdy zandy da, zansyz joldarmen tonap jatqany shyndyq. Olardyng ornynda qazaqtar bolghanda ayausyz jazalanar edi. Endi sheteldikterding shekten shyqqan tonaularynan bolar, qazaqtar songhy uaqyttary múnay úrlyqtaryn kýsheytip jiberdi. Múnyng aldyn erterek almasa erteng jaghday qiyngha soghatyn týri bar. Qazaqtar kóterilmesin, bir kóterilse basu qiyngha soghatynyn tarih dәleldep kele jatyr. Qazirding ózinde toptasyp qatary kóbeyip kele jatqan, budjeti millionnan milliardtyq dengeyge kóterilgen múnay «qaraqshylaryna» qarsy memleketimiz kýresuge qauqarsyz ekendigin dәleldedi. Qalay kýresedi ózining halqymen, әdilettikpen. Halyqtyng búl beleng ala bastaghan kýresining artynda әdiletsizdikke degen ashu-yza bar. Álemdik alyp kýshter múnday «qaraqshylyqqa» qarsy kýreste olardy týbirimen, barlyghyn ústap joyyp jiberudi úsynyp otyr. Olardy qúrtqanymen kýn kórgisi keletin taghy artynan tolqyn kelip tolyqtyra bermey me. Al búl әdis arqyly joy degen ol halyqty joy degen sóz. Sebebi ol adamdardyng artynda qanshama halyq bar. Eger biz de osynday әdis qoldanatyn bolsaq onyng artynda qandastarymyzben qosa halyqty qúrtu kerek bolady. Al týbirimen qúrtpasaq, búl qylmys kýsheyip, erteng boy bermey ketetin týri bar.

Sonda ne isteuimiz kerek? Áriyne, jalghyz jol, ol - baylyqty halyqqa әdiletti týrde bólip beru ghana qalady. Tabighy qazynalar halyqtyn, memleketting menshigi ekeni ras bolsa, búl baylyqtar halyqtyng iygiligine qyzmet etui tiyis!

«Jas qazaq ýni» gazeti