Júma, 26 Sәuir 2024
Kórshining kólenkesi 6332 10 pikir 7 Tamyz, 2017 saghat 08:53

Shy Jinping ústanymy ózge últtardy jong sayasatyna ainalyp barady

QHR Preziydenti  Shy Jinping (qazaqsha osylay jazylatyn atty oryssha Sy Szinipin dep jazghandargha tang qalmau mýmkin emes) 2013 jyly Astana sapary kezinde Aziya men Europa arasyndaghy tarihy sauda joly “Jibek jolyn” janghyrtu jónindegi “bir beldeu – bir jol” jobasyn әlemge pash etken edi. Búl - Qytaymen Ortalyq Aziya, Resey, Europa men Afrikany baylanystyratyn, yaghny 60 memleketti,  4,5 milliard adamdy qamtityn iri joba.  Osy elderding jalpy ekonamikalyq әleueti 21 trillion dollar kóleminde.

Keybir mamandar HHI ghasyrdyng eng iri damu jobasy dep joghary baghalaghan búl  iydeya búrynghy Jibek joly boyyndaghy býkil elderdi eleng etkizdi. Osy orayda Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev ta óz tarapynan qoldau bildirgeni belgili.

Alayda Qytaydaghy qazaqtardyng tiline, dinine tipti ata mekenimen baylanystaryna qysym jasalyp jatqany jóninde songhy uaqyttary jiyilep ketken habarlar búl joba turaly tolqu-tebrenisterdi su sepkendey sóndirip jatqan synayly. Múnday aqparattar Shy Jinpiynning sayasaty “bir beldeu - bir jol” emes, ózge últtardy belden basyp jong sayasatyna ainalyp ketpey me?” degen kýdikti oilardy tughyza bastady. Qazir ózining strategiyalyq әriptesi jәne “bir beldeu - bir jol” jobasynyng eng manyzdy seriktesi Qazaqstanmen baylanys ornatqan ózining etnikalyq qazaq azamattaryna jenildik kórsetip qoldaudyng ornyna qysym jasap kedergilik keltirip otyrghany aityluda. Tipti gazetter Qazaqstangha kóship kelgen Qytay qazaqtarynyng sol elde qalghan tanys-tuystarynyng jәne Qazaqstan azamattyghyn alyp qayta barghan etnikalyq qazaqtardyng “sayasy tәrbiye” nauqanynan qysym kórip, “qamaugha alynyp jatqanyn” algha tartuda.

Sonymen qatar 4 qala, 24 audan 150-ge tarta auyly bar Ile Qazaq avtonomiyaly oblysyndaghy 1 mln 600 myng qazaqqa 2000 jylgha deyin erekshe qúrmetpen qaraytyn Qytay ýkimeti songhy jyldary tyrnaghyn batyryp dininen bezdirip, tilinen aiyryp qytaylastyrugha kýsh júmsaghany atalyp ótilude. Atap aitqanda ondaghy 1000-gha tarta qazaq tildi mektepter jabylyp qytay tildi mektepterge qosylyp jiberilgen. Joghary oqu bitirgen qazaqtyng úl men qyzdaryna júmys tughan qalalarynan emes, qytaylasularyna jaghday jasau ýshin Qytaydyng ishki qalalarynan úsynyluda. Olardyng etnikalyq qytaylarmen ýilenuine ynghayly jaghday jasaluda. Sonymen birge qazaqtardyng músylmanshylyq ghibadattaryn oryndauyna da tiym-shekter kýn sayyn ýdep barady. Músylmanshylyqtyng negizgi paryzdary namaz oqugha, oraza ústaugha, meshitke barugha tyiym salynuda. Tipti 19 jastaghy bir student qyzdyng úyaly telefonynan Qúran tabylghany ýshin tútqyndalghany aityluda.

Qytay jergilikti basqaru oryndary osynday óreskel sharalaryna lankestik pen diny әsireshildikke qarsy kýresti jeleu etude. Ras osynday kýresti tek Qytay emes, býkil әlem elderi, tipti músylman elderi de jýrgizude. Biraq onyng joly býkildey músylmandyq ghibadattargha tiym salu emes. Diny әsireshildik pen qarapayym adamnyng dәstýrli músylmanshylyghyn aiyra bilu kerek. Eger Qytayda múny ajyrata alatyn mamandar joq bolsa, onda músylman elderden kómek súrauy qajet. Áytpese búl qazaqtardy qasaqana dininen bezdiru sharasy retinde Qazaqstanda da, ózge músylman elderinde de teris baghalanbaq. Sonda búl jalpy halyq  sany 1,5 milliardtan asatyn әlem músylmandarynyng da, din bostandyghyn adamy qaq-qúqyqtar dep biletin ózge halyqtardyng da narazalyghyn tudyrmay qoymaydy.

Qytay ýkimeti Jibek joly zamanymyzdan búrynghy 2-3 ghasyrlardan bastalyp zamanymyzdyng 16-17 ghasyrlaryna deyin jalghasqanyn, búl joba jolynyng tek tauar almasuyn qamtamasyz etuden ghana emes, sonymen qatar ruhany qajettilikten de tuyndaghanyn eskergeni jón. Búrynghy Jibek joly Shyghys órkeniyetining Batysqa, Batys órkeniyetining Shyghysqa taraluyna mýmkindik berip adamzattyng býgingi damu dengeyine jetuine negiz bolghan. Álem halyqtary әrtýrli dini, әdebi, mәdeny jәne sayasy oilaryn erkin almasyp ghylym men mәdeniyette ýlken jetistikterge qol jetkizgen.

Negizinde sauda-sattyq erkindikti sýiedi. Erkindik, senim jәne әdilettilik bolmaghan jerde damu da bolmaydy, sharuashylyq ta gýldenbeydi. Býgin әlemning birinshi oryndaghy ekonomikalyq eli AQSh songhy uaqyttargha deyin erkindikter jәne mýmkinshilikter eli degen ataqqa ie bolyp kelgen edi. Endi onyng ornyna birinshi el boludy armandap otyrghan Qytay eli ras ekonomikalyq túrghydan odan ozu әleueti bolghanymen ruhany jәne mәdeny jaqtan odan әldeqayda artta túrghany bayqalyp otyr. Qústyng eki qanaty bolghanynday, tarihy Jibek jolynyng da materialdyq jәne ruhany eki qanatymen derlik eki myng jyl adamzat iygiligine qyzmet istegenin eskerip Qytay ýkimetining adamy qúndylyqtardy kýsheytuge mәn bergeni dúrys bolar edi. Áytpese onyng “bir beldeu - bir jol” atty jobasynyn kózdegen maqsatqa jetpey sәtsizdikke úshyrauy ghajap emes.

Qoryta aitqanda, býgingi tehnika men ghylymy damudyng sharyqtau shegine jetken jahandanu kezinde eshbir el ózindegi azshylyqta qalyp otyrghan últtardyng tilin, dinin jәne mәdeniyetin jabayy óktem joldarmen joya almaydy. Qytay da qansha qysym jasasa da ózindegi etnikalyq qazaqtardy últtyq bolmysynan ajyrata almaq emes. Qayta ózining bes myng jyldyq tarihynda alghash ret jahandyq bir jobagha jetekshilik etuine mýmkindik bergen “bir beldeu - bir jol” bastamasynyng sәtsizdikke úshyrap qúldyruyna sebep bolady. Sondyqtan ózindegi úighyr, qazaq, dýngen syndy músylman jәne ózge azshylyqtardyng adamy qaq-qúqyqtaryn qúrmetteui kerek. Búl qúrmet eng aldymen úly Jibek jolyn janghyrtugha bastalghan iygi jobanyng bayandy keleshegin qamtamassyz etetinin eskertemiz.

Ábdiuaqap Qara, tarih ghylymynyng doktory, Mimar Sinan kórkem óner uniyversiytetining professory

Abai.kz

10 pikir