2016 jyldyng 15-16 shildesinde Týrkiyanyng Ystambúl men Ankara qalalarynda әskery «tónkeris» boldy. Preziydent Rejep Tayyp Erdoghannyng biyligine narazy top birneshe memlekettik nysandy basyp aldy. Al Marmariste demalyp jatqan Týrkiya preziydenti Erejep Tayyp Erdoghan «Face Time» jelisi arqyly beyne baylanysqa shyghyp, elding zandy ýkimetin jәne demokra­tiyany qorghau ýshin kóshege shyghugha ýndeu tasta­dy. Al, premier-ministr Benaly Yyldyrym jergilikti telearnalardyng biri arqyly sóz sói­lep, әskeriylerding múnysy qylmysqa para-par  tónkeris әreketi ekenin mәlimdedi. El kóleminde kommendanttyq saghat jariyalandy.

Mine, sodan beri bir jyl ótti. Týrkiyada ne ózgerdi? Dau bastaldy? Preziydent Erdoghan men din uaghyzdaushy Gýlenning aiqasy eldegi demokratiyany óltirdi. Týrkiyadaghy «tónkeristi» kim úiymdastyrdy? Biz sholu jasap kórdik.

Fethullah Gýlen men Erdoghan aiqasy

Preziydent Rejep Tayyp Erdoghan biyligi 2016 jyldyng 15-shildesinde bolghan tónkeristi «gýlenshiler» úiymdastyrdy dep mәlimdedi. Degenmen búl naqty dәleldenbegen aksioma. Gýlen jaqtastarynyng tónkeriske qatysy bar-joghyna batystyq BAQ obiektivti týrde bagha berse, «NTV», «CNN Týrik», «Doğan Haber», «AA» siyaqty Týrkiyanyng jetekshi aqparat agenttikterinin, qúddy bir kelisip alghanday, tónkeris әreketi bastalmay jatyp, «Tónkeristi Týrik Qaruly Kýshteri arasyndaghy Gýlenshi Terrorlyq Úiymdar (FETO) úiymdastyrghan» degen habardy efirden taratty.

Búl turaly Týrkiyada jaryq kóretin «Yeni Hayat» basylymynyng bas redaktory Veyseli Ayhannyng maqalasyn qotaryp bergen ek.

AQSh, Europa elderi «15 shildede bolghan tónkeristi gýlenshiler jasady» degenge býgingi kýnge deyin Týrkiya naqty bir derek keltire almaghanyn aitady. Kýni keshe ghana Germaniya Syrtqy isteri ministri osynday mәlimdeme jasady.

Bir qyzyghy Preziydent Erdoghan AQSh-ta túratyn din uaghyzdaushy Fethullah Gýlenmen jaqyn qarym-qatynasta bolghan.

Erdoghan tónkeris turaly aldyn-ala bilgen be?

Preziydent Rejep Tayyp Erdoghannyng búl jolghy әskery tónkeristi әdeyi úiymdastyruy mýmkin degen boljamdar aitylady. Búrynnan beri tis qayrasyp kele jatqan Gýlen men Erdoghan tartysy – psevdotónkeriske әkelip soqtyrghany ma? Nemese «Áskery tónkeris» gýlenshilermen onay kýresu ýshin jasaluy mýmkin be?

Olay deytinimiz, 14 shilde kýni TR ÚQK basshysy Hakan Fidan men Qorghanys kýshi basshysy Hulisy Akar  Arnayy jasaq sarbazdarynyng ghimaratynda  6 saghat sóilesken (keshki 18: 30 – 00:30-gha deyin). 15 shilde kýnine de tónkeris boldy.

Sonday-aq, Resey Preziydenti Putinning bas kenesshilerining biri Aleksandr DugiynTónkeris әreketi bolatyndyghy jayly qúpiya mәlimetti Týrkiya Preziydenti men Premier-ministrine 14 shildede jetkizgendigi turaly aqpar tarady.

Búl da birshama zertteudi qajet etetin faktilerding biri. Eger anau aitqanday Erdoghan tónkeris turaly aldyn ala bile túra, esh әreket jasamaghan bolsa – búl ashyq provokasiya bolmay ma?

20 shilde – Erdoghan avtoritarizmining repressiyasy bastaldy

15 shildede bolghan tónkeris boldy. Búl Týrkiyada «Qadaghalauda bolghan tónkeris» edi. Anyghynda «tónkeris» 15 shilde emse, 20 shildede bastalghan. Batystyq BAQ solay dep jazady. Sebebi Týrkiyanyng prokurotura, sot, polisiya, әskeri, bilim, medisina salalarynan jýzdegen myng adam júmystan shygharyldy. Aynaldyrghan bes kýnning ishinde osynshama adamnyng «tónkeriske» qatysy bar ekeni qalay anyqtaldy? Búl da bir paradoks. Biylikti tónkerip tastay almaghan tónkeristen keyingi tazalau prosessi kezinde Týrkiya barlau qyzmetining 87 qyzmetkeri júmystan shygharyldy. Onyng 52-sine qatysty qylmystyq is qozghaldy. Taghy 141 qyzmetkerge qatang sógis jariyalandy.

Týrkiyanyng yqpaldy biylik institutynda birinshi mәrte "tazalau" jýrgizildi. Sәtsiz ayaqtalghan býlikten song Ankaranyng sheshimimen 100 mynnan astam polisiya, әsker jәne memleket qyzmetkeri júmystan shygharyldy.

Kýni býginde Týrkiya týrmelerinde 17 myng әiel, 568 balanyn otyrghan kórinedi. Búl naqty derek. 17 myng әielding tónkeriske qanday qatysy bar?

Bilim jәne ghylym Ministrliginde 15 myng 200 adam júmystaryn toqtatugha búiryq aldy. Al jekemenshik úiymdarda 21 myng múghalim qyzmettik liysenziyalarynan airyldy. Negiz retinde «15 shilde tónkeris әreketinen keyin bastalghan zertteuler» kórsetildi. 48 saghatta 50 myng adam qalay zerttelip ýlgerilgen?

Sonday-aq, Ishki Ister Ministrligi, ortalyq jәne provinsiyalyq úiymdarynda barlyghy 8 myng 777 adam qyzmetterinen alastatyldy.

Tónkeris әreketi tómendegi «tazartulardyn» syltauy bolghany ma?

Olay deytinimiz, tónkeris әreketining ertesi zandy ayaq asty etip, Konstitusiyalyq Sot mýshesi Alparslan Altan men Erdal Terjan qamaugha alyndy. Joghary sottyng (Yargytay) 140 jәne Memlekettik kenes (Danyshtay) 48 mýshesi jóninde de tergeu bastaldy. 2 myng 745 sudiya, әkimshilik sot pen prokurorgha qatysty da qamaugha alu sheshimi shygharyldy.

Senzura әm «Zaman» gәzetining janazasy

Rejep Tayyp Erdoghannyng basqaruyndaghy Anadoly júrtyndaghy tónkeristi – sanaly týrde kontrmodernizasiya dep topshyladyq. Degenmen, baspasózge jasalghan reyderlikti – «Aq» partiya men Erdoghan sayasaty aqtay almaydy.

AQSh jәne Euroodaq ókilderi eldegi eng iri «Zaman» gazetining Stambuldaghy redaksiyasyna reyd jasaghannan keyin, Týrkiyadaghy sóz bostandyghy kýrt nasharlap ketui mýmkin deydi. Jәne solay boldy da.

Polisiya qyzmetkerleri basylym kensesine basyp kirgen. Gazetti qorghap, qarsylyq tanytqandargha kózden jas aghyzatyn gaz qoldanyp, su shashqan. Oqighadan bir saghat búryn sot gazetke syrttan baqylaushy taghayyndaugha sheshim shygharghan. Alayda әli resmy sheshim kýshine enbey jatyp, polisiya qyzmetkerleri redaksiyany qorshap, qarsylyq tanytushylardy jibermeuge әrekettengen.

«Zaman» gazetin AQSh-ta qughynda jýrgen Fethullah Gýlenmen tyghyz baylanystyrady. Týrkiya preziydenti Redjep Erdogan ony ýkimetke qarsy әreket jasap, ózin jaqtaytyn BAQ, polisiya, qúqyq qorghau organdarynyng jelisin qúrghan dep aiyptaydy.

Redaksiyada týngi shabuyl ayaqtalghangha deyin, «Zaman» basylymynyng aghylshyn tilinde shyghatyn núsqasy «Týrkiyanyng erkin baspasózi ýshin úyatty kýn» degen taqyryppen gazet shyghardy.

Aqyrynda kýndik tirjary 1 milliongha jetetin «Zaman» gәzetin biylik tartyp aldy. Qazir aty darday gәzetting kýndjik tirajy – 3-4 mynnyng ainalasynda.

Týrkiya preziydenttik basqarugha ótti

«Áskery tónkeris» Týrkiya preziydentining әleuetin kýsheytu ýshin jasaldy dep aitatyn sayasatkerler bar. Sebebi tótenshe jaghdaylar kezinde Týrkiyada referendum ótti. Nәtiyjesinde Týrkiya preziydenttik basqarugha ótti. 2017 jyly Týrkiyada konstitusiyagha ózgertu engizu boyynsha referendum ótti. Sóitti de, Anadoly júrty parlamenttik basqarudan preziydenttik basqarugha ótti.

Týrik biyligi búl jolmen ólkening basqaru sistemasy nyghayady jәne jenil bolady dep sendiredi. Preziydent Erdoghangha qosymsha úqyqtar berildi. Preziydent ýkimetting de memleketting de basshysy boldy.

Jana Ata zang Erdoghannyng 2029 jylgha deyin biylikte qaluyna jol beredi. Zanda preziydenttik qyzmetting merzimi bes jyl bolyp, eki merzimnen saylanugha jol beredi. Eger Erdoghan 2019 jylghy saylaudan ótse, taghy on jyl biylikti ústap túrugha mýmkindigi bar. Referendumnyng ótuine ótken jylghy iske aspay qalghan әskery tónkeris sebep bolyp otyr. Batys elderi әskery tónkerisshilerdi jappay qamaugha aluyn jәne qughyndauyna qatty alandaushylyq bildirip kelgen edi. Endi Erdoghandy avtoritarlyq biylik qúrugha úmytylyp jatyr dep aiyptady.

Ne desek te, Týrkiyada ashyq avtoritarlyq biylik ornauy men demokratiyalyq prinsipterge negizdelgen  konstitusiyalyq jәne qoghamdyq institut joyylyp, europalyq vektorldyng kýl talqany shyqty. Neoosmandyq baghytty ústanghan Erdoghannyng jalghyz jauy – Fethullah Gýlen ekeni dausyz. Al populist Erdoghannyng Gýlenmen aiqasy jәne ózining biyligin ghana oilauy – elde jәne bir tónkeristing ornauyna sebep bolmay ma? Sebebi, Týrkiyadaghy Eprdoghan biyligine narazy top keýn sanap artyp kele jatqany da shyndyq.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz