Júma, 3 Mamyr 2024
Alashorda 42813 51 pikir 4 Shilde, 2017 saghat 10:05

Bekejan batyr Tólegen batyrdy óltirmegen

Nayman elining qarakerey taypasynyng ishindegi Aqnayman tarmaghyndaghy  Baysary atanyng Qonaqbayynan taraghan Omar bolys jóninde men "Bóri nayman" atty kitabimde aitqan edim. Osy Omar bolystyng qolynda kezinde ýsh jýzding shejiresi bolghan. Búl shejire: "Qazaqtyng túnghysh hany Alash" dep bastalady. Ózimning naghashy júrtym, shejire derekterinde osy Omar bolystyng babasy Qonaqbaymen birge tuysqan Aytolydan bolady. Bala kezimizde naghashydaghy ýlkender: «Bizding ruymyz qyzdan taraydy, aitugha bolmaydy» deushi edi. Shejire anyzdarynda Aytoly anamyzdy Kishi jýzdegi jaghalbayly elinen kelgen Sýgir batyrdyng alghany, ýilengennen keyin eline baryp kelmekshi bolyp joghalyp ketkeni aitylady. Osydan keyin Qonaqbaylar onyng balalaryn Aytoly anamyzdyng tegine jazyp, osy Sýgir batyrdyng úrpaqtary aqnaymanda "aytolylar" atalyp ketken edi.

Zertteushilerding barlyghy da bir auyzdan "Qyz Jibek" jyrynyng shynayy bolghan oqighadan tughanyn aitady. Múqtar Áuezov te, 1948-shi jyly jariyalaghan zertteulerinde: "Jibek әngimesi shyn oqighadan tughan, biraq qay kezde tuyp jazylghanyn kesip aitu qiyn. Mólshermen aitqanda, "Qyz Jibek" әngimesi 17-shi ghasyrda tughangha úqsaydy" - degen joramal aitqan edi.

Ótken ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldarynyng ayaghynda Álkey Marghúlan Ór Altayda ekspedisiyada jýrgeninde nayman qarataylyq Músa biyden qaldy degen shejireni alyp ketip, Leningradtyng aspiranturasynda jýrgeninde osy shejire jóninde enbek jazghan edi. Ghúlama ghalymnyng búl shejiredegi derekterden prototipteri arqyly aitylghan Qyz Jibek әngimesin bayqamauy mýmkin emes. Keyin, ghúlama ghalym búl jóninde Múhtar Áuezovpen bir pәterde túrghan kezderinde aitqan bolsa kerek.

"Qyz Jibek" jyry eng alghash Qazan qalasynda 1894-shi jyly baspadan shyqqan. Búny baspagha ótkizgen noghay Faliolla Tuhvatulliyn, jyrdyng núsqasyn Zaysan ónirindegi naymandardyng auzynan jazyp alghan. Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng osy Kishi Jýzdegi jaghalbaylynyng týbining nayman ekenin túspaldap aitqany bolghan. Jaghalbaylynyng naymandargha qatysy osy Aytoly anamyz ben Sýgir batyr turaly shejire anyzynan da kórinip túr. Osymen qatar, qazirgi ózbekting arasyndaghy on jeti tarmaq naymandarda Jaghalbayly tarmaghynyng bar ekeni shejiretanushylardyng bәrine ayan. Búl nayman-jaghalbaylylardyng bir bóligi ózbek jerinen nebir jaghdaylarmen ketip, Áz-Tәuke hannyng zamanynda Kishi jýzde osy han qalyptastyrghan Jetiru tarmaghyna engendey.

Jaghalbayly ruy Myrza jәne Lez degen eki tarmaqtan qúralghan. Shejirening bir núsqasynda Kók Tәinirinen Manatau, odan Qarabúqa, odan Jaghalbay ekeni aitylady. Nayman handarynyng tegining Búqa atalghandyghy tarihtan belgili. Mysaly naymannyng úly hany Bilgi búqa, Taybúqa, Baybúqa, Semiz búqa, Ketbúqa. Endi mine Qarabúqa. Osymen qatar, orys zertteushileri: «Esti eshe odna tamiga Jagalbayly v viyde letyashey ptisy» dep aitqan. Ol tanba V, - naymannyng bas tanbasy. Búl tanba Jaghalbaylydaghy Myrzalardyng tanbasy da, balta tanbasy Lezderdiki bolsa kerek. Tanbasyna qaray Jaghalbaylynyng Lezderi naymannyng Baltalysynan bolulary mýmkin. Baltaly óte kýshti taypa. Osy jóninde nayman Aqtaylaq biyding shejiresinde: «Bes ýy Baltaly, elu ýy Baghanalyny qorqytady» dep aitylghan edi. Shoqan ózining jazghan «Istoricheskie predaniya o batyrah 18 veka» atty maqalasynda Baltaly Orazymbet batyr men Baghanaly Bayanbay batyrlardyng ekeuining ghana, qalmaqtardyng segiz úy júrtyn shapqandaryn aitady. Bayanbay batyr eki ýiding qalmaqtaryn qyryp jatqanda, Baltaly Orazymbet batyr alty ýiding qalmaqtaryn qyryp tastap ýlgergen eken. Baltalylardyng bir shaghyn bóligi, Myrzalardyng ózderine tartyp alghan jandayshaptary, jankeshti batyrlary  bolsa kerek. Lez degenimiz shapshang degendi bildiredi. Endi bir shejire núsqasynda Baltaly, Aqtana, Aqtoghys degen ýsh aghayyndy aitylady. Ýlkeni Baltaly Syr boyynda qalyp, Aqtana men Aqtoghys teristanbalyny qúraghan deydi. Aqtanadan jonghar shapqynshylyghy kezinde kóptegen has batyrlar shyqqan. Al endi, Jaghalbaylynyng Naymannyn, Tólegetaydyng qyzynan taraghanyn aitqan núsqalar da, bar. Osymen qatar, Sherushining Músasynyng shejiresinde: «Jaghalbayly - Sherushi Baqat batyrdyng naymandardan satyp alghan balasy» dep aitylady. Dala auyz tarihynyng derek beruindegi shejirelik tәsiline say, búl anyzdar Jaghalbaylynyng týbining Nayman ekenin bildirip túr. Al endi, mendegi derekterde Sherushining týbi qyidan, Nayman Kýshlik hannyng qayyn júrty.

Shejire derekterin kóp jinaghan әkemiz marqúm ózining qayyn júrty turaly kóp zertteuler jýrgizgen edi. Keyin, men de, Reseydegi Jayyqtyng jaghasyndaghy jaghalbaylylardyng arasynda jýrgen kezderimde Bazarbaydyng úly Tólegen batyrgha qatysty el auzyndaghy talay-talay әngimelerdi estip, ózimning naghashy babam Sýgir batyrdyng shyqqan tegin izdegen edim. Sol jaqta jýrgen kezderimde jaghalbaylynyng Myrza tarmaghyndaghy Bozbetterden Ayman-Sholpan atty egiz qyzdardyng Sholpanyna kózim týsip ýilenip, odan tughan aiday súlu qyzymnyng atyn Aytolygha úiqastyryp, Aykerim dep qoyghan da, edim. Taghdyrym osynday bir әdemi oqighalargha jetelep әkelip, Aq Jayyqtyng jaghasyndaghy jaghalbaylyda Sýgir babam siyaqty birer jyl qayyndap qalghan kýnderimde Qyz Jibek pen Tólegenning tarihyn jete zerttegenimnen, men jazghan kitәbimde Qyz Jibek pen Tólegenning tarihynyng osy Aytoly anamyz ben Sýgir babamyzdyng tarihynan alynghanyn aitqan bolatynmyn. Qyz Jibek eposynyng bir núsqasynda jesir qalghan Jibekti Tólegenning inisi Sansyzbay alady. Jaghalbaylyda Qyz Jibek pen Sansyzbaydyng úrpaqtary joq. Búl anyq. Al endi, Sýgir batyrdyng Qosshyghúl degen inisi bolghan. Jesir qalghan Aytoly anamyzdy osy Qosshyghúl alghan. Aytolynyng Sýgirden qalghan  Bayjan men Tiles degen egiz úldaryn Aytolynyng әkesi degen Baysary asyrap alyp bauyryna basqan. Qarataylyq Boshay Kitәpbevtyng jariyalaghan shejiresinde de, osylay aitylghan. Bizding әkemizden qalghan derekterde Tilesting - batyr, Bayjannyng - myrza bolghany aitylghan da, búl ekeuining Sýgirden qalghandary bayandalady. Tólegen bolsa, Jibekting auylynda kýzge deyin qayyndap qalghan, jar tósegine jatqan. Yaghni, ol ketkende Qyz Jibekting batyrdan kóterip qalghanyna kýmәn joq. Búl jerde shejireshiler Bayjandy myrza dep, onyng jaghalbaylydaghy Myrzalar tegine qatysty aitsa kerek. Mening naghashy atam Qojageldi Raqymbayúly osy Bayjan myrzanyng úrqynan edi. Al endi, Qosshúghúldyng Aytolydan óz balalary kóp bolghan. Anyghyn aitqanda, Aytoly-Jibek odan bes bala tapqan.

Shejireshi Ábilghazy bәhәdýr súltan, ózining әkesi Arab-Múhamed hannyng ekinshi әielining naymannyng qyzy bolghanyn aitady. Hannyng nayman әielinen tughan Ábish pen Elbarys sheshelerining naymandaryna sýienip әkelerine qarsy shyghyp, tútqyngha alyp kózin shygharyp óltirgende birinshi әielinin  balalary, sonyng ishinde Ábilghazynyng ózi de bar, búlarmen soghysyp jenip, әkelerining kegine býkil naymandy qyryp tastamaqshy bolady. Sol kezde Horezmning naymandary jyly oryndaryn tastap, ýsh jaqqa, Syrdariyagha, Búharagha, Jayyq noghaylaryna  qashady. Osymen qatar, nayman atasy Sopy myrzanyng  osy Arab-Múhamedti óltirmekshi bolghanyn Ábilghazy da, Shәkәrim qajy da, Shoqan da aitqan edi. Sopy myrzanyng inisi Babanyng ataghy da myrza bolghan. Jәne de, bizdegi Bayjan myrza jaghalbayly.  Osymen qatar, "Qyz Jibek" jyrynda batyr bolghan Tólegendi: "Tólegen myrza, shyraghym. Aynalayyn kýieujan," - dep myrza ataghymen ataydy. Búqar handyghynyng shyghys bóliginde qonystanyp qalghan naymandardyng ishinde de, osy Myrzalardyng bar ekeni orystardyng derekterinde aitylghan. Ol zamanda búl búharlyq naymandardyng qúramynda Myrzalarmen birge aty alty alashqa mәlim Kókjal Baraq batyrdyng ruy Óteyler de jýrgen edi. (Lagofet D.N. "Buharskoe hanstvo pod russkim protektoratom". T.1).

Myrza degen sóz qazaqtargha arab-parsy tilinen kelgen. Etimologiyasy - әmirshining úly, asyl, tekti, aqsýiek degendi bildiredi. Búl jerde, әmirshining úly degende, Sopy myrzany nayman handarynyng úly dep úqqanymyz tura bolady. Sopy myrzanyng zamanynda myrza degen sózding sinonimderi ózbekshe Ókir (esh), qazaqsha Búqa bolyp, nayman handyghy kezindegi jogharghy lauazymdy bildirgen. Meninshe búlar, naymannyng aqyrghy hany Kýshlikten qalghan úrpaq, ne bolmasa, nayman handarynyng әuleti.  Búlar Shynghys han әuletining túsynda ózderin "han" atay almay Myrza atanghan bolulary kerek. Mysaly, búlardy qoyyp Aqsaq Temirding ózi, ózin han atay almay, әmir degen lauazymdy alghan. Alay da, ol zamanda - han, әmir, myrza, ókir, búqa degen ataular sinonimder bolghan.  Osy jóninde tolyghyraq ghalamtordaghy «Nayman handary jәne Shynghys han» atty maqalamyzdan bile jatarsyzdar.  Osymen qatar, tarihy derekterde Aqsaq Temirding úrpaqtary da, Myrza atanghan. Osydan biz, sol zamanda tektilerdin, әmirshining úldarynyng Myrza degen ataghy bolghanyna senimdimiz. Demek, atalmysh Bayjan myrza, Tólegen myrza, Sopy myrza, Baba myrzalar shejire derekterinde osynday ataqqa myrzalyghy, yaghni, jomartyghy ýshin emes, shyqqan tekterine qatysty atalghan. Kenes dәuirindegi zertteushiler Tólegenning myrza atanghanyn onyng jomarttyghymen týsindirgen. Eki jýz jorghany aidap shyghyp, әr kórgen qyzdyng kórimdigine bir jorgha tastap otyrghanyn aityp, jomart ataghan. Anyghynda, búl dúrys pikir emes. Naymandaghy Saryjomarttyng da nebir jomarttyghyn aitatyndar bar. Alay da, shejirede búl Sarynyng da Myrza degen ataghy bar. Al endi, «Tarihy Abulhair hani» atty tarihy derekte  Saryjomart –Sary usman ukrach nayman dep atalghan. Búl jerdegi ukrach, yaghny ókiresh degeni myrza degenning sinoniymi bolady.  Osy tarihy derektegi Ókiresh nayman degenning shejiredegi tóre-nayman ekeni anyq.

Al endi, Qyz Jibekting ruy Shektige keletin bolsaq, búl taypanyng shyn mәninde, әr jerden qúralghan rular birlestigi ekenin beldi-beldi tarihshylar, shejireshiler aityp ketken. Sarsen Amanjolov, Múqamedjan Tynyshbaevtardyng zertteulerinde Shektining qúramyna Naymannyn, Qarakesekting rularynan da, atalar qosylghany bayqalady.  Shәkәrim qajy da, osylay aitqan. Jogharyda aitylghan Búqar handyghynda shektiler naymandarmen birge jýrgen. Osymen qatar, arhiv derekterinde basylyp qalghan Shektining tórt tanbasynyng ekeui naymandiki, bireui baghanalynyn, bireui naymannyng jalpy tanbasy. Shektini qúraytyn segiz atada Rychkov pen Levshinning derekterinde Ayt degen ata jazylghan. Meninshe, búlar naymandaghy Qojambetting Ayty. Shejire derekterinde Ayttyng әkesi Janghúly. Qojambet eki atagha bólinedi. Bireui Jarboldy - asyrap alghan bala bolsa, ekinshisi osy Janghúly - joghalyp ketip qayta tabylghan bala. Ákemizding qoljazbalarynda osy Janghúlynyng joghalyp ketip qayta tabylghany jóninde, bayaghy siya sauyttyng kók siyasymen óz qolymen jazylghan eken. Siyasauyttyng zamanynda bizding әkemiz Marqakólde qyzmet jasap jýrgen bolatyn. Demek, әkemiz búl derekterdi әlemdegi eng әsem kólding manyn jaylaghan qojambetterden alghan. Osy shejire dereginen biz, búl janghúly-ayttardyng qily-qily zamandarda naymannan bólinip ketip, basqa taypanyng qúramynda jýrip, keyin, naymangha qayta kelip qosylghan tarmaq ekenin týsinemiz. Demek, búl Janghúlynyng Ayty Shektide de qalghan, birazy naymangha da oralyp  kelgen. Osymen qatar Albandarda da Ayt tarmaghy bar. Ghalymdar bolsa, albandar men naymandardyng týbining bir ekenin aitady. Albannyng tanbasy naymandaghy teristanbalynyng tanbasy. Biz búl tanbany búqagha (ókireshke) qatysty «noqta» tanba deymiz. Jana tarihymyzdaghy eng myqty sayasatkerler – Ghalymjan Jaqiyanovtyn, Serik Abdrahmanovtyn, Altynbek Sәrsenbaydyn, Zamanbek Núrqadylovtyng osy noqtatanbalylardan shyqqandary beker emes. Búl noqta tanba kezinde úighyrlar men qytaylar jabylyp qúlatqan Sir qaghanatynyng biyleushi әuleti Ilitudyng tanbasy. Ilitu nayman shejiresine teristanbalynyng atasy Elata bolyp engen. Tersitanbalynyng «noqta aghasy» degen ataghy arghyqazaq mifologiyasynda qasiyetti qara búqany jetelegen patsha әuleti degen maghyna beredi. Yaghni, el basqarushy degen maghynada. Qazirgi qazaqta aqyly jetkender «keruendegi aldynghy týieni jeteleushi» deydi. Yaghni, keruen basy, qúrbashy.  Sir degenimiz ógiz, keyin, búl Sirler segiz-ógiz (nayman) atanghan. Albandaghy Rayymbek batyrdyng babasy Mәmbetting kirme ekeni aitylady. (Aljan anany alghan). Naymandaghy Qabanbay batyrdyng da babasy Mәmbet edi. Osy jóninde tolyghyraq «Shynghys han jәne qypshaqtar», «Bayjigit Shynghys hannyng úrpaghy ma?»  atty ghalamtordaghy maqalamyzdan bile jatarsyzdar.

Osymen qatar jogharyda aitqanymday, Qyz Jibekting tarihyn jete zerttegenimnen men jyrdaghy endi bir keyipker Bekejannyng tegining shejire boyynsha osy Ayttyng Qabaghynan ekenin de bilgen edim. Endi bir núsqada Qabaqtan Aybek, odan Bekejan. Al endi, osy Bekejannyng Qyz Jibekpen jeti atagha jetpegen rulas bolghanyn zerteushilerding bәri de biledi. Búlar Aytta Bólekten, al endi, Bólek degenning ózi búlardyng shektide basqalardan bólek ekenderin aityp túr.  Meninshe, búlardyng da týbi Myrzalar. Bekejannyng da Myrza ataghy bolghany belgili. Jyrdyng bir núsqasynda:

Qús salyp, tazy ertken angha qúmar,

Kórgen jau aibatyna emes shydar.

Kishi jýz Álimúly alty Shekti,

Ishinde bes jýz alpys myrzasy bar.

- dep jyrlaydy.

Qazirgi tanda Bekejan batyrdyng Tólegen batyrdy óltirmegeni jóninde aitylyp jýr. Tólegen eline ketkende Bekejan batyr Edil qalmaqtaryn shabugha joryqqa ketken desedi. Jәne de, Bekejannyng Jibekti alamyn degeni mýmkin emes, óitkeni, olardyng tuystyghy tórt atadan aspaghan bolghan. Jibekti Bekejangha erip jýrgen qoja, Ándijannan qashqan úry Keskenterek Borsyq qúmdarynda Tólegenning jolyn toryp tasadan taq shekeden atyp óltirgen desedi. Al endi, Resey jerindegi qúima qúlaq qariyalar Bekejannyng Tólegendi betpe-bet túryp «taq shekeden» atqanyn aitady. Bekejannyng batyr adamdy  arqadan atatyn it bolmaghanynda mening esh kýmәnim joq.  Meninshe, olar «dueli» jasaghan. Aqnaymandardyng «Túraqan shejiresinde»  Sýgir batyrdyng úly Tiles batyrdyng Úly jýz jerine baryp qazaqtardy shapqany turaly aitylghan. Búl shabudan Tiles batyr atasy Qonaqbaygha Beyimbet, Jelek degen eki jetim balany әkelip bergen. Tiles batyr úly jýzding jerine nege bardy? Ol zamanda qojalar osy úly jýzding jerinde shoghyrlanghan edi. Keskenterekting osylardyng arasynda boy tasalap jýrui de mýmkin. Úly jýzding jerinde Keskenterek degen jer atauy da qalghan. Bәlkim, osy jerde Tiles batyr әkesining kegine Keskenterekting basyn alghan da shyghar. Kókjal babamyz Kýrshim degen qalmaqty Altaydyng ayasyndaghy ózenning ishinde óltirgen son, sol ózen Kýrshim atanyp qaldy emes pe?

«Attyng súluy Sayramda, qyzdyng súluy Naymanda» dep atalarymyz beker aitpaghan bolar. Poemada Qyz Jibekting súlulyghy «tolyqsyghan tolghan aiday» dep suretteledi. «Tolghan aiday» degenderi Aytoly anamyzdy eske salyp túr.  Sәken Sәifulliyn, Aqynjanovtar "Qyz Jibek" jyrynda búqara halyqtyng sipatynyng joq ekenin aitqan. Rasynda da, jyrdyng iydeyasy men mazmúny halyqtiki emes. Búl jyr tektilerdin, aqsýiek shonjarlardyn, men aitar edim, nayman handarynyng әuleti aq Myrzalardyng balalaryn  ardaqtap, madaqtaghan jyr.  "Aq maralgha aq iyq kez kelipti..."

Jogharyda, Aytolylardy Baysarynyng asyrap alghanyn aittyq. Shejire derekterinde  "asyrap aldy" dep,  kóbinese basqa jaqtan kelip qosylghandardy belgileydi. Mysaly, shejirede Kishi jýzdegi Jetirudyng qúramyndaghy taypalar jóninde: "Bayúlynan bir aqsaqal jetim qalghan jeti úl balany asyrap alyp, ózining úldary siyaqty ýilendirip, enshi bólip beripti. Ýlkenining aty Tabyn, Tama, Kerderi, Kereiyt, Ramadan, Tóleu, Jaghalbayly" - dep aitylghan.

Yaghni, búl aitylghandar, tarihshylardyng osy Jetirudy kezinde Áz-Tәuke hannyng Kishi jýzge әkelip qosqany turaly jazghandarynyng negizi bolyp túr. Tarihta Jetirudyng kereyden, naymannan, noghaydan, kóne taypa kerderiden qúralghan rular birlestigi ekeni aitylghan.

Aytoly anamyz ben Sýgir batyr turaly derekter bizding әkemizden qalghan «Túraqan shejiresinde» de,  Boshay atanyng shejire-kitәbinde de bar. Sosialistik enbek eri  Boshay Kitәpbaevtyng Sýgir batyr jónindegi derekterdi basqa núsqadan alghany kórinip túr. Óitkeni, ol kisi Aytoly anamyzdy Aytolqyn dep ataghan eken. Dúrysy, әriyne  Aytoly. Kýrshim jerinde "Aytoly sayy" degen jer atauy da saqtalyp qalghan.

Ákemiz marqúm búl shejireni 1989-shy jyly Qytay eline baryp, Aytoly anamyzdyng aghasy Qonaqbaydan taraghan әigili Omar bolystyng tuysqandarynan alyp kelgen edi.  Shejireni tanu ýshin, sol shejiredegi derekterding maghynasyn asha bilu eng basty mәsele. Sondyqtan, osyghan erekshe kózqaras, erekshe dayyndyq kerek. Shejiretanushy bolu ýshin, óz elinning shejire derekterin oqyp-bilgen az. Izdenister ýshin qazaqty qúraghan eki jýzdey ru-taypalardyng shejiresin bilu kerek. Óitkeni, Kamal Abdyrahman aghamyzdyng aitqanynday, alasapyran jyldary talay taptar bir taypadan bólinip ketip, ekinshi bir taypanyng qúramyna sinip ketip jýre bergen. Shoqan da: «V haose kochevnicheskih voiyn, plemena smeshalisi s plemenami» degen edi. Qazaq shejiresin zerttegen orys ghalymy Nikolay Aristov ta, osyny aitqan edi. Shejire anyzdary - ghashyqtar jyry, batyrlar jyry, tolghaular siyaqty shygharma. Alay da, anyzdardyng ertegiden aiyrmashylyghy, anyzdyng týbinde mindetti týrde aqiqat jatady. «Arghyqazaq mifologiyasynyng avtory Serikbol Qondybay: «Mif – jasyryn maghynaly mәlimet» degen edi. Sondyqtan da, shejire derekterinde attary atalghan atalardyng ataularynda manyzyn ashu kerek tereng syrlar jatyr. Jaghalbayly atauynyng maghynasyn eshkim de naqty bilmeydi. Mahmud Kashghary «jigil» atty týrkilik bir taypany ataghan eken. Búl taypanyng handary «bae» dep atalghan.  Sondaghy jaghalbayly degenimiz «jigil baeli» bolsa kerek. Handary bae bolghan jigil degen maghynada. Qazaqbayshylanyp jaghalbayly atanyp ketkendey. Mәselen, ghalymdar baysy degenning qytaysha aq si, yaghni, aq sir ekenin aitady. Búl jerdegi «bay» degeni aq bolghanda jaghalbayly degendi aq jaghaly dep te úghugha bolady. Sondyqtan da bolar Tólegendi jyrda «aq iyq» dep ataghandary. Qazaqta aq iyq dep tekti adamdy aq iyq býrkitke qatysty aitatyndary belgili. Al endi, anyghynda búl aq iyq atanghan býrkitting iyghy emes, jaghasy aq ekeni belgili. Jaghalmay, jaghalbay degendi súnqar dep jýrgender de bar. «Qyrghyzdardyng anasy» atanghan  ataqty Qúrmanjan datqa da osy  Jaghalbaylydan edi.

Aqyrghy kezde biraz zertteuishiler Qyz Jibek oqighasyna Bekejandy Keskenterekting ornyna kirgizip jibergenderding qojalar ekenin aitady. Múhtar Áuezovtyng da qatysy bar deydi.  Ózderin payghambarymyz Múhammed s.gh.s-nan taratqan onyng ata baba shejiresining orama qaghazyn tarqatqanda kiyiz ýidi eki orap ketetin bolghan eken. Payghambarymyz s.gh.s.-nan  ózderin taratqandary qojalardyng әdeti edi. Anyghynda Haziret Álining Rum әielinen taraghan qazaq qojalarynyng ózderin osylaysha taratqandary jansaqtyq. Haziret Áli men Fatima anamyzdan  Seyit qojalar ghana edi. Al endi, Kamal Abdrahman aghamyzdyng aitqanynda qasiyetti Qúran kәrimde: «Múhammed eshkimning de әkesi emes» dep aitylghan eken.  Rasynda da solay emes pe? Múhtar Áuezovtyng babasy Baqshayysh qojany tóre deytinder de bar. Yaghni, han ataghyn ala almay, qojanyng qyzdaryn alyp qoja atanghandar deydi.  Naymandar da, qojalardyng qyzdaryn alyp qoja atanghan. Mәselen, tarihy túlghalar: Tóle qoja nayman, yaghni, Tólegetay, Tolun qoja nayman, yaghni, Tolymqoja, Jýsip qoja ókiresh nayman, Toqtar qoja nayman. Osymen qatar kereylerde de qoja atanghandar bolghan. Tektilerding shejiresinde Tólegetaydyng qayyn atasy «Qylyshty pir» dep atalghan. Yaghni, Qylyshty ata sopylyq ordanyng basshysy bolghan. (glava sufiyskogo ordena). Búl Qorasan qojalardaghy Qylyshty ata bolady. Qorasanda biyligin bastaghan Shәibek hannyng «qorasan Shәibek» degen ataghy bolghan. Toqtar qoja da qorasan qojalardyng ataghyn alghan son, nadandar: «Atamyz Toqtarqoja Saybek hannan» dep laqab aitqan. Tólegetay tek qana hangha baghynghan, Batysty biylegen qolbasshy bolghan. Tólek atay degenderi shatpyraq. Qayyn júrty qaraqytaylarda (qyidandarda) qalghan naymannyng aqyrghy hany Kýshlikting úrpaghy bolghan song Tóle qytay atanyp, keyin Tólegetay dep ketken.

Meninshe, Múhtar Áuezovtyng Qyz Jibek jyrynyng falisifikasiyalanuyna qatysy joq. Shayhislәm qojany bilmedim. Al endi, Qaraghandylyq bir qoja bolsa, naymandardyng tapsyrysymen Qaratay degen jalghan batyr jóninde ocherk jazyp eldi ala tayday býldirgeni ras. Endi, anau Tayatqan-Shúnaqtaghy Qarataydiki degen mazardyng iyesi tabylyp masqaralary shyghyp jatyr. Naymanda Karatay degen el bar, al endi Qaratay degen batyr bolghan joq. Osy daugha qatysty Nayman shejiresine ghylymy saraptama jasalyp, Qaratay batyrdyng naymanda bolmaghany jóninde qorytyndy da alyndy. Búl qorytyndyny endi qazaqtyng ghylymy ortasy kerek deseniz «Birikken Últtar Úiymynyn» aldynda da qorghaytyn bolady. Mine, ózderin arabtargha jatqyzatyn qojalardyng falisifikasiyagha әues ekenderin osydan da biluge bolady.

Shejirede arabtar evreylermen birge Evra atadan taraydy.  Ekeui bir halyq.  Qazaq qojalarynyng ózderin qyzdan tartaqandary beker emes. Arabtar jóninde belgili islamtanushy Amet Didatt: «Búl el payghambarymyzdy Alla jibergenshe bir ortagha baghynbaghan, day-dýi, ishkenderi sharap, jasaghandary ylyq, meyirimnen júrday, birin-biri tyndamaghan, óz qyzdaryn ózderi tiridey jerge kómgen, qan-qúmar, adam beynesindegi asqandar edi. Ol elge juyp ketseng jamandyq júghatyn edi» degen eken.

Dәl aitqan eken. Al endi, besinshi atasy Qosay bolghan payghambarymyz Múhammed s.gh.s-nyng týbin Ánes Saray aghamyz ózining zertteulerinde adaygha tartqan eken. Búl aitqanynyng tarihy negizi bar. Islam dinining dýniyege keluining aldynda qypshaqtar men adaylar Yuechjiy-Kushan (aday-qypshaq)  patshalyghynyng qúramynda Araviya men Indiyagha deyin barghan. Qosaydyng shyn aty Zeiyd, ózining qayyn júrty Qosaydyng atyn alghan deydi. Qosay degenimizding ejelgi qypshaqtardyng úrany bolghanyn «Shynghys han jәne qypshaqtar» atty ghalamtordaghy maqalamyzdan bile jatarsyzdar. Qosay degenimiz Jaghalbaylynyng atasy degen Qarabúqanyng qos mýiizi bolady. Payghambarymyz Múhammed s.gh.s.: «Ár nәrsening bir shoqtyghy bar, Qúrannyng shoqtyghy Baqqara sýresi» degen edi. Baqqara degenimiz iri qara, yaghni, qypshaqtar qasiyet sanaghan Qara búqa. Mandayynda Shapyrashtynyng (Dospanbettin), Tanakóktin, Ózbek jerinde qalghan Ókiresh shaldyng tanbalaryna úqsaghan teng qabyrghaly ýshbúryshty aqtanlaghy bolghan. Búl tanbany biz «ókiresh tanba» deymiz. Qasiyetti siyr ananyng úly degen maghyna beredi. Ókiresh degenimiz de osy Qara búqa. Qypshaqtardyng mifologiyalyq babasy Mýiizdi de osy Qara búqa. Mifologiya Qara búqany Ay Tәniri men siyr anadan tudyrady. Qazaq jerindegi Tamghalyda Ay Tәniri men siyr ananyng jynystyq qatynas jasap jatqandary qola dәuirinen qalghan tasta surettelgen eken. Tamghalydaghy tastardyng kóbinde osylardyng balasy Ókiresh,  Qara búqa beynelengen. Ókiresh degenimiz parsy tilindegi «ukar» - iri qara degennen bolghan.  Kamal Abdrahman aghamyz aitqan kishi búqa, yaghni, Qara búqanyng úrpaghy degen sóz.  Nayman qarakereydegi Qaraqúrsaq tarmaghyn Aqtayynsha (aqsýiek) dep te ataydy. Meninshe, osy Qaraqúrsaq pen  Jaghalbaylynyng týbi bir. Shejirede Qaraqúrsaq Qabanbaydyng eli Mәmbetterding asyrap alghan balasy retinde aitylady. Anyghynda, Bayjigitterding bәrinen ýlkeni. Al endi Bayjigitterding eshqanday da, sart, arab, úighyr, tóre  emes, taza naymandar ekenderin Qazaqstandaghy DNK-jobasynyng jetekshisi,  shejiretanushy ghalym Jaqsylyq Sәbitov dәleldep otyr. Bayjigitter alasapyran zamandarda ózderining qandastary Baysi, yaghni, aq sirlerge kelip qosylghandar bolady. Shejiredegi Bayys degenimiz dala auyz tarihynyng derek beruindegi shejirelik tәsilge  say aitylghan, aq qypshaqtardy bildiretin simvoldyq túlgha bolady. Búl jerdegi «aq» degeni tóre, aqsýiek, aqiyq degen maghynada aitylghan. Tóre degen sóz –Tur, yaghny búqa degennen bolsa kerek.

Negizinde men shejiretanushy retinde shejireni tek qana qolda bar derekterding negizinde aitamyn. Baltikany Baltaly degen siyaqty, óz oiymnan eshtene qospaymyn. Mәselen, shejirede «Tobyqty orys, shyn aty Moyaboz bolghan» degen de derekter bar. Búny aitushy Aytqaly kerey kóre almaghanynan aitqan. Kezinde Aytqaly kerey sotqa berilip, halyqtan keshirim súraghan. Tobyqtynyng týbi – qiyat-qypshaq. Qúnanbay qajy Qiyattyng Dombauyl mergen men Aqqu qyzdan tughanyn beker aitpaghan. Aqqudyng balasy degenimiz – Kuman, qypshaqtardyng evropalyq atauy. Sondyqtan, maghan aqyl aityp, týzep, «Nayman shal jar tóseginde ókirip Ókiresh atanghan» degen siyaqty teksizderding aitqan laqabyn aityp ózderinizdi mazaq etip kommentterdi jazbay-aq qoyynyzdar. Ghalamtor pikir talas ýshin kerek taptyrmas qúral ekenin úmytpanyzdar. Auyzdarynyzdan aq kóbik shashyp, ózderinizding rushyldyqtarynyzdy kórsetpenizder. Qazaqtyng atasy qanly, týbi qiyat-qypshaq, anadan Aday.  Qazaq atauynyng basty núsqasy «qosaq», yaghni, aday-qypshaq. Sondyqtan da, Qazaq ata shejirede Sybaydan tarap túr. Sybaydyng qosaq ekeni týsinikti. Sybay qonu, yaghni, «kórshiles qonu» degen maghynada aitylghan. «S» әripining ornyna «z» dybysy arabtardyng tilinen kelgen bolsa kerek. Óitkeni, olar qazaq degendi «huzaa (gh), qosay degendi «hozay», huzay» degen. Arqyqazaq mifologiyasynda: «Mynalar tizilgen qaz-aq eken dep atymyzdy arabtar qoydy» degen beker aitylmaghan. «Qazaq bolmaghanda Qanly bolghan» degen osy. Qanly degenimiz ejelgi derekterdegi «urbely kipchak», yaghni, arbaly qypshaq. Álemde eng alghash atqa mingen de qazaq, arbany jasaghan da qazaq. Sondyqtan da, qazirgi eng órkeniyetti elding ókili  Genry Kissindjer elimizge kelgende: «Kazahstan – kolybeli mirovoy sivilizasiy» degen edi.

Qazirgi tanda kóptegen qisynsyz shejire-kitaptar jazylyp jatyr. Solardyng qatarynda Iliya Muromesti – Úly Múryn degen «Qazaqtardyng qúpiya tarihy» atty kitәp. Ókireshtanbaly shapyrashtyny Shiybórish, yaghni, qorqau qasqyr, oryssha aitqanda «shakal» deydi. Sayyp kelgende, Shapyrashtynyng ýsh tanbasy da naymandiki bolady. Basty tanbasy baghanalynyng Ý – mýiiz tanbasy. Bir tanbasy parsy tilindegi «chapraz» atty týimege úqsas bolghan song «chaprazly» atanghan. Shejireni dúrys týsinu ýshin bastap jýrgenderge «Til úshyndaghy tariyh», «Arghyqazaq mifologiyasy», «Qazaq órkeniyetining negizi» siyaqty kitәptardy oqyghan jón bolady. Óitkeni, búl kitaptardy qazaqtyng kózi ashyq ghalymdary jazghan. Mening shejirege degen kózqarasym osynday enbekterding әserinen qalyptasqan edi. Búryndarda shejireni tek qana aitushy edim. Qazirgi kýnderi Edil qaghannyng (Attila) ghún bolmaghany jóninde zertteuler jýrgizu ýstindemiz. Áriyne, Edildi nayman degenderi nadandyqtan bolghan. Ol zamanda nayman atauy bolmaghan. Alay da, Sir (qypshaq) boluy әbden mýmkin.  Bizder qytay jaqtan kelgenderdi qytay, manghol jaqtan kelgenderdi manghol deymiz. Osy siyaqty, Edildi ghúndar jaqtan kelgen son, Ghún ataghan bolsa kerek. Edil degenimiz Itili - It eli, yaghni, Saq bolady. (parsysha saghy – iyt). Al endi, qazaqtardyng arghy atalary ariy-saqtardyng ghúndargha ýsh qaynasa sorpalary qosylmaghan. Ghún degenimizding shejirelik atasynyn  qashqyn qytay Shun Vey ekeni belgili. Osy Shunnyng atynyng aldyna qytaylardyng dәstýri boyynsha qúrmet belgisi retinde «a» әrpi qosylyp -  Ashun, Ashyn, Ashina atalghan bolsa kerek. Qazirgi zamanymyzda qazaqtyng teksiz qyzdary qytaygha baygha tiyip, solardyng sanyn kóbeytip jatyr. Erteng osylardyng úrpaqtaryn da bir satqyn ghalymdar qazaqtyng atasyna jatqyzar. Qazaqtyng atasyn ghún-týrik dep jýrgender qytaydyng soyylyn soqqandar bolady.  Anau naymandaghy qarataylyq bastaghan bir top, endi elbasymyzdy ghún-týrikten, yaghni, Bumyn qaghannan taratyp qoyypty, astghapyrallah!  Elbasymyzdyng úly babasy Bәidibekting týbining kim ekenin «Kay әuleti jәne Shynghys han» atty maqalamyzdan bile jatarsyzdar.

Qayrat Zaryphan, shejiretanushy

Abai.kz

 

 

 

 

 

 

51 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 917
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 765
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 596
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 613