Shýkir Shahay - qazaq fotojurnalistikasynyng beldi ókili, shashasyna shang júqtyrmas jýirikterining biri. Bir qyzygharlyghy, Shýkir Shahaydyng shynayy shygharmashylyghy Qazaq elining tәuelsizdigimen týidey qúrdas. Aldaghy jyly 20 jyldyghyn atap ótpekshi. Mine, osy aituly datagha oray, búghan deyin «Astana: Qas-qaghym sәt», «Qazaqstan», «Qasym Qaysenov», «Roza Rymbaeva», «Týrkistan», «Qazaqtyng kiyiz ýii», «Maqtaaral», «Jer jәnnaty - Jetisay», «Shejireli Shardara» siyaqty ongha juyq alibom-kitaptaryn jaryqqa shygharghan fotoónerding has sheberi «Tәuelsizdik: Qas-qaghym sәt» atty jeke fotokórmesin ashpaqshy. Meken-jayy: Astana qalasyndaghy Tәuelsizdik sarayy, 2-shi qabat. Ótetin kýni: 11-shi jeltoqsan, 2010 jyl. Bastaluy saghat 12.00-de.
Fotokórmening ashyluyna bir aidan astam uaqyt bolsa da, biz Shýkir Shahaydy arnayy izdep bardyq. Ondaghy oiymyz -  qazaq fotojurnalistikasynyng býgini men erteni, últtyq patriotizm tónireginde oy bólisu bolatyn-dy. Ashyq әngimemizdi aldaghy fotokórmeden bastadyq...

- Shýkir agha, fotokórmeni ashudaghy maqsatynyz ne?

Shýkir Shahay - qazaq fotojurnalistikasynyng beldi ókili, shashasyna shang júqtyrmas jýirikterining biri. Bir qyzygharlyghy, Shýkir Shahaydyng shynayy shygharmashylyghy Qazaq elining tәuelsizdigimen týidey qúrdas. Aldaghy jyly 20 jyldyghyn atap ótpekshi. Mine, osy aituly datagha oray, búghan deyin «Astana: Qas-qaghym sәt», «Qazaqstan», «Qasym Qaysenov», «Roza Rymbaeva», «Týrkistan», «Qazaqtyng kiyiz ýii», «Maqtaaral», «Jer jәnnaty - Jetisay», «Shejireli Shardara» siyaqty ongha juyq alibom-kitaptaryn jaryqqa shygharghan fotoónerding has sheberi «Tәuelsizdik: Qas-qaghym sәt» atty jeke fotokórmesin ashpaqshy. Meken-jayy: Astana qalasyndaghy Tәuelsizdik sarayy, 2-shi qabat. Ótetin kýni: 11-shi jeltoqsan, 2010 jyl. Bastaluy saghat 12.00-de.
Fotokórmening ashyluyna bir aidan astam uaqyt bolsa da, biz Shýkir Shahaydy arnayy izdep bardyq. Ondaghy oiymyz -  qazaq fotojurnalistikasynyng býgini men erteni, últtyq patriotizm tónireginde oy bólisu bolatyn-dy. Ashyq әngimemizdi aldaghy fotokórmeden bastadyq...

- Shýkir agha, fotokórmeni ashudaghy maqsatynyz ne?
- Qorjyndaghy bar dýniyelerdi elge bir kórseteyin degen maqsat. Onyng ishinde júrtqa tanys suretter de bar. Kelesi jyly tәuelsizdigimizding 20 jyldyghy dep jatyrmyz. Qarap otyrsam, 20 jyl búryn qabyldanghan eltanbamyz ben tuymyzdan bastap býgingi bidayymyz ben mysymyzgha deyin – barlyghy baylyghymyz. Osyny elge kórsetkim keldi. Bizde Mendeleev kestesindegi himiyalyq elementterding barlyghy bar dep maqtanamyz. Sony taghy bir kórsetkim keldi. Jaqynda ghana Singapurde boldym. Siz senesiz be, sol elde auyz sudy basqa memleketten satyp alyp keledi eken. Basqasyn aitpay-aq qoyghannyng ózinde... Al osy Singapuryng múnaydy óndeuden, odan basqa zattar shygharudan dýnie jýzinde 1-shi oryn alady eken. Biraq, ózderinde múnay shyqpaydy. Tang qaldym. Al mynau Atyraudaghy «Bolashaq» múnay óndeu zauyty (Ol ózi týsirgen suretti kórsetti). Bir-eki jylda iske qosylatyn zauyttyng úzyndyghy – 7 shaqyrym. Búl suretti tikúshaqtan týsirdim. Bir quanatynym, osy 20 jylda soghysty týsirip kórmeppin. Tek, jaqsylyq pen iygilikterdi týsirippin. Osynyng bәri ata-babalarymyz ansaghan tәuelsizdikti kórudi, sony taspagha qaldyrudy bizding mandayymyzgha jazghannan shyghar!.. Tәubә deymin! Sodan son, kórmeni ótkizudegi bir maqsatym - óz suretterimdi zandastyru.
- Qalay zandastyrdynyz?
- Býkil suretterimning bir-bir danasyn shygharyp, týbin týptep, Ádilet ministrligine aparyp tapsyrdym. Sol jerdegi kómektesken qyzdar: «Áli eshbir fotograf búlay jasaghan joq!» dep kýlip jatyr. Zandastyrudyng joldary bar. Mening aldymda marqúm Aqseleu Seydimbekting әieli men qyzy ghalymnyng 5 tomdyghyn óz attaryna zandastyryp jatyr eken. Men de ýsh kitabymdy zandastyrdym. Onyng tәrtibi bylay eken: qansha ómir sýretinimizdi bir Alla ghana biledi. «Tiri jannyng barlyghy ólimning dәmin tatady» deydi payghambarymyz bir hadiysinde. Yaghni, zang boyynsha búl suretterim men ólgenge deyin jәne odan keyin 70 jylgha deyin mening menshigim bolyp tabylady. Keyinnen nemerelerime múragha qalady eken. Olar attaryna qayta tirkete alady.
- Búl iydeya (zandastyru) oiynyzgha qalay keldi? Suretteriniz jii úrlana ma?
- IYә. Birinshiden, fotosuretterim jii úrlanady. Ótkende demalysqa Shymkentke barghanymda kóshelerde suretterim bilbord bolyp ilinip túrghanyn kórdim. Aty-jónimdi jazbapty. Qaydan alghandaryna qayran qaldym. Sol siyaqty talay kitaptargha da shyghyp jatyr. Tegimdi keyde kórsetedi, keyde kórsetpeydi. Mine, osyghan tosqauyl qoydyng bir joly – zandastyru eken. Áyteuir, jolyn taptym. Ekinshiden, 20 jyl búryn qabyldanghan tuymyzdyn, eltanbamyzdyng qadir-qasiyetin baghalamay jýrmiz. Tólen, ózing de kórip jýrsin, Parlamentte әnúranymyz oinaghanda «Men qazaqpyn!» degender ghana jýregine qolyn qoyady. Al orystar bolsa ornynan da túrmaydy. Osy dúrys pa? Sporttyq oiyndarda da әnúran oinaghanda stadiondaghy ekining biri keudesine qolyn qoymaydy. Ýshinshiden, tuymyz ben eltanbamyzdyng belgili bir standartqa týsken jýiesi joq. Ár jerde - әr týrli. Bir jerde auditoriya ýlken, eltanba kishi, endi bir jerde kerisinshe. Tudyng týsteri de sonday. Bir jerde qoy kók, ekinshi bir jerde ashyq kók. Osyghan qarap qatty qynjylamyn. Janym ashityny, olardyng qalay qabyldanghanyn kózimmen kórip, kuә boldym. Bәlkim, jiyrma jyldaghy enbegimdi jinap, elge kórseteyin degenim de – patriot bolghanymnan shyghar?!.
- Shýkir agha, qazaq fotojurnalistikasy býgingi kýni qanday dengeyde? Algha basyp bara ma, әlde, keri ketip bara ma?
- Shynymdy aitsam, óz әriptesterime kónilim tolmaydy. Qazir sifrlyq tehnologiyanyng damyghan zamany. Jaqsylap qarasaq, keremet mýmkindikter bar. Ókinishtisi sol, múnday mýmkindikterdi paydalana almay jatyrmyz. Mysal ýshin, suretti týske deyin týsirip, týsten keyin gazetke shygharatyn mýmkindikter bar. Qyzyghy sol, jana bir telefondy mengerip jatqanymyzda ekinshisi shyghady. Ony da ýirenip bolghanymyzda aifon shyghyp jatyr. Oghan jete bergenimizde taghy birdene shyghady. Tehnologiyanyng sonynan quyp otyruymyz kerek. Mysal ýshin, bir kezde biz suretti plenkagha týsirdik. Onda qazirgidey bytyrlatyp birden 4-5 kadrdy týsiru degen joq. Kerek kadryndy andyp otyryp, sәtinde týsirip alasyn. Al, býgin ózimizge kerek dýniyeni paydalana almay jýrmiz.
- Oghan kim kinәli?
- Áriyne, әriptesterimiz. Sheraghannyng kezinde «Sosialistik Qazaqstanda» fototilshi boldym. Sheraghang meni aiyna bir ret oblystargha issapargha jiberetin. Sol saparlardyng rahatyn kórdim. El kórdim, jer kórdim. Qanshama adamdarmen tanysyp, qanshama suretter týsirdim. Al býgin bir fototilshi bir oblysqa issapargha barypty degendi estimeymin.
- 21 ghasyr – aqparat ghasyry. Biraq, bizde osy aqparat aghynynyng bel ortasynda jýretin fototilshilerding enbegi elenbeydi. Nege?
- Onyng ras. Kýni býginge deyin redaksiyalardaghy fototilshilerge ekinshi súryptaghy adamdarday qaraydy. Tipti, fototilshilerdi jurnalist dep te sanamaydy ghoy. Fotosuret týsirushilerding óz kózqarasy, óz kompozisiyasy bar. Qanday da bir tapsyrmamen barghanynda olar ózining taspagha týsiretin nýktesin, sәtin kýtedi. Sony fotoapparatyna týsirip alghannan keyin ghana kónili jaylanady. Mysal ýshin, men Kenes Odaghynyng kezinde Latviyanyng 6 fotografynyng memlekettik syilyq alghanyn bilemin. Attary esimde joq. Al bizde ónerding búl týri - ógey.
- Sonda ógeysituding sebebe nede?
- Bir kezde Sheraghang aitqanday: «Jurnalisterding jegeni – jantaq, kótergeni -altyn». Sol siyaqty, iyghymyzdaghy fotoapparatymyz myltyq, al ózimiz anshy siyaqtymyz. Onda da dәl býgingi qas-qaghym sәtti týsirip alyp, ertengi kýnge, keleshek úrpaqqa qaldyrushy «anshylarmyz». Biraq, bizge anshy dep te qaramaydy. Fotojurnalisterge eshqanday qoldau joq. Óz ómirimde bir jaqsylyqty Sergey Tereshenko men Imanghaly Tasmaghambetovten kórdim. Áueli S. Tereshenko ýkimet basshysy bolyp túrghanynda fotoapparat satyp әperdi. Sodan keyin Imanghaly Tasmaghambetov te premier-ministr bolyp kelgeninde jana fotoapparatqa qolym jetti. Bir joly Dushanbege barghanymda IYmeken: «Fotoapparatyng qalay?» dep súrady. Men kórsettim. Ol «Jaz» dedi. Sodan bir qyzyghy, memlekettik satyp alu, tenderden ótedi dep jýrgende IYmekeng ýkimet basynan ketip qaldy. Sol fotoapparattyng rahatyn Danial Ahmetov kórdi.
- Shýkir agha, sizdi kәsiby fotograf retinde ne quantady, ne múnaytady?
- Meni múnaytatyny, biz fotoónerding qadirin bilmey jýrmiz. Qazaq deseng ózine tiyedi. Bir aitayyn degenim, songhy eki-ýsh jylda kóp aghalarym baqilyq bolyp ketti. Attaryn atasam, Siyez Bәsibekov, Rahymbay Hanaliyev, Qayrat Mústafiyn, Saylau Pernebaevtardyng ýilerinde qanshama qúndy múraghattar qaldy. Qanshama tarih kereksiz bolyp jatyr. Sol múraghattardyng sifrlyq núsqalaryn jasap, nege keleshek úrpaqqa amanat etpeymiz?.. Esterinizde bolsa, bir joly Saylau Pernebaev aghamnyng múraghatyn Jazushylar Odaghynyng dәlizine shygharyp tastap, ýlken shu shyqqan edi. Gazet-jurnaldar jarysa jazdy... Al, fotoónerding qadirin týsinsek, sóitip laqtyrmas edik qoy?!. Almatyda túryp, gazette júmys istep jýrgenimde fototilshiler jylyna 2 myng dana negativti múraghatqa tapsyratynbyz. Al býgin birde bir adam múraghat súramaydy. Onday ýrdis joq. Osyghan qynjylamyn. Meni quantatyny, bú dýniyeden ótken aghalarymyzdyng shaghyn ómirbayany, suretteri jiystyrylghan bir kitapty dayyndap qoydyq. Sol kitapta 5-6 sureti bolady. Sodan keyin, 20 jyldyq shygharmashylyghyma qarap otyrsam, men de shaldardyng qataryna qosylyp barady ekenmin. Óitkeni, kózi tiri fototilshilerden 83 jastaghy Núrqoja Júbanov, 68-degi Núrmanbet Qizatov, Zeynel Ýisinbaev, Asylhan Ábdirayymnan keyin jas shamasynan 5-shi adam ekenmin.
- «Jasym úlghayyp keledi» dep ókingendeysiz ghoy. Fotojurnalistikada shәkirtiniz bar ma?
- Býgingi jastar jana tehnologiyany mengerse eken deymin. Fotoshop degen nәrseni jaqsylap bilse eken deymin. Al shәkirt degenge kelsek, azdy-kópti tanylyp qalghan Núrghisa Meyrambekúlyn, Múqtar Qaldarbekti, Serik Túrlybekúlyn shәkirtim dep aita alamyn. Biraq... bizding qoghamda suretke degen súranys joq. «Osy ónerding týri kenjelep qalyp jatyr-au» degen jan joq. Bar bolghany әke-sheshesi ólgennen keyin: «Mynau jalghyz sureti edi» dep ýlkeyttirip jatady. Boldy.
- Fotokórmege qoyatyn suretterinizding úzyn-sany qansha?
- 130. Qúday qalasa, 1-2 jeltoqsanda ótetin EQYÚ-nyng sammiytin de taspagha týsirip, kórmege qoyatyn suretterimning ishine qosqym keledi. Fotokórmem Astanadaghy Tәuelsizdik sarayynyng ekinshi qabatyndaghy foyege qoyylady. Alghashqy kelisim boyynsha, 2 ne 6 ay túrady dep otyrmyz. Ózimning oiymsha, kórmening denin tuәelsizdigimizge arnalghan suretter qúraytyndyqtan ony 1 jyl boyy kórsetsek te jarasar edi. Qalay bolaryn uaqyt kórsete jatar.
- Ángimenizge rahmet.

Súhbattasqan Tólen Tileubay.

Suretterdi týsirgen Shýkir Shahay.

Redaksiyadan: Elge esimi belgili kәsiby fotojurnalist Shýkir Shahaydyng Tәuelsizdigimizding beyneli shejiresine ainalghan ýzdik tuyndylaryn Abai.kz aqparattyq portalynyng «Fotobayan» aidarynan túraqty kóre alatyn bolasyzdar.
Áriptesterimizding qaperine: portalymyzdyng «Fotobayan» aidaryndaghy Shýkir Shahay týsirgen suretterdi kóshirip alatyn bolsanyzdar avtorgha jәne Abai.kz saytyna mindetti týrde silteme jasauynyz kerek.   

Shýkir Shahay

Enbek jolyn Ontýstik Qazaqstan oblysy Kirov (qazirgi “Maqtaaral”) audandyq “Komunistik enbek” gazetinde fototilshi bolyp bastaghan. Odan keyin әr jyldary respublikalyq “Qazaqstan pioneri”,”Halyq kenesi” gazetterining fototilshisi boldy.1990-1996 jyldary jalpyúlttyq “Egemen Qazaqstan” gazetinde fototilshi bolyp enbek etti. Sonday-aq  respublikalyq “Jas Alash”, halyqaralyq “Týrkistan” gazetinde de júmys istedi. 2002 jyldan beri Qazaqstan Respublikasynyng Premier-Ministrining jeke fototilshisi.
Shýkir Shahay-“Qazaqstan”, “Qasym Qaysenov”, “Roza Rymbaeva”, “Týrkistan”, “Qazaqtyng kiyiz ýii”, “Maqtaaral”, “Jer jәnnaty Jetisay”, “Shejireli Shardara”, “Tәuelsizdik: Qas-qaghym sәt”, “Astana: Qas-qaghym sәt” atty fotoalbomidardyng jәne basqa ongha juyq kitapalibomdardyng avtory.
Qazaqstan Respublikasy Jurnalister Odaghynyng laureaty.