R.Aytbay. Jetisudaghy últ-azattyq kóterilis
Qazaq últ-azattyq qozghalysynyng basqa da kezenderimen qatar 1916 jylghy kóterilisterding әr týrli mәseleleri de auyzsha tarih aitu dәstýri tuyndylarynda keng kórinis tapqan. 1916 jylghy 25 mausymdaghy patsha jarlyghyna qarsy Qazaqstannyng týpkir-týpkirinde bolghan últ-azattyq kóterilister jayyndaghy әngimeler, ólender, jyrlar halyq jadynda saqtalyp, bizge deyin jetken. Múnyng ózi auyzsha tarih aitu dәstýri tuyndylarynyng halyqty dýr silkindirgen oqighalargha baylanysty qalyptasatyndyghyn taghy da dәleldeydi.
Mәselen, Jetisudaghy kóterilisti basqarghan Bekbolat Áshekeevke arnalghan «Bekbolat» atty jyrda patsha jarlyghynan keyingi auyldyng ahualy bylay kórsetilgen:
...Dalany qara búlt basty,
Nayzaghay oinap, ot shashty.
Jym-jyrt jatqan sahara,
Basqanday boldy albasty.
Zildi kezeng kezdesip,
Kәri, jastan súr qashty,
Jarlyghy shyghyp patshanyn,
El sendeldi, er sasty.
Ejelgi kek oyanyp,
Kóterilip júrt dulasty [1].
Qazaq últ-azattyq qozghalysynyng basqa da kezenderimen qatar 1916 jylghy kóterilisterding әr týrli mәseleleri de auyzsha tarih aitu dәstýri tuyndylarynda keng kórinis tapqan. 1916 jylghy 25 mausymdaghy patsha jarlyghyna qarsy Qazaqstannyng týpkir-týpkirinde bolghan últ-azattyq kóterilister jayyndaghy әngimeler, ólender, jyrlar halyq jadynda saqtalyp, bizge deyin jetken. Múnyng ózi auyzsha tarih aitu dәstýri tuyndylarynyng halyqty dýr silkindirgen oqighalargha baylanysty qalyptasatyndyghyn taghy da dәleldeydi.
Mәselen, Jetisudaghy kóterilisti basqarghan Bekbolat Áshekeevke arnalghan «Bekbolat» atty jyrda patsha jarlyghynan keyingi auyldyng ahualy bylay kórsetilgen:
...Dalany qara búlt basty,
Nayzaghay oinap, ot shashty.
Jym-jyrt jatqan sahara,
Basqanday boldy albasty.
Zildi kezeng kezdesip,
Kәri, jastan súr qashty,
Jarlyghy shyghyp patshanyn,
El sendeldi, er sasty.
Ejelgi kek oyanyp,
Kóterilip júrt dulasty [1].
Patsha jarlyghy halyqqa tóbeden jay týskendey әser etti. Jer-jerde narazylyqtar kóbeydi. Patsha jarlyghynyng qatandyghy jәne jergilikti jerlerde ony jýzege asyrudyng әdiletsiz әdisteri týniluge deyin jetkizgen, qolyna týskenimen qarulanghan enbekshiler patsha ókimetining ókilderine: bolys basqarushylaryna, auyl starshyndaryna, poliyseylerge, kazaktargha, sheneunikterge bas salyp «adam bermeymiz!» dep aiqaylap, olardy úryp-soqty [2].
...Bireu olay sóiledi,
Bireu bylay sóiledi:
-Balany qoldan bergenshe,
Qasiret, qayghy kórgenshe,
Patshagha qarsy túramyz.
Ólsek, shәit bolamyz, -
dep serttesti [3]. Birte-birte qarapayym qarsylyq qaruly kóteriliske úlasyp, últ-azattyq sipat alyp, Jetisu, Syrdariya, Aqmola, Semey, Torghay obylystaryn jәne t.b. audandardy qamtydy. Ghylymy әdebiyette 1916 jylghy qazaqtardyng últ-azattyq kóterilisteri qújattar negizinde jan-jaqty zerttelip, óz baghasyn aldy [4].
Kóterilisting alghashqy oshaghy Jetisu oblysynda payda boldy. Múnda patsha jarlyghyna qaruly qarsylyq shilde-tamyz ailarynda búqaralyq sipat aldy. Barlyq jerlerde nayza sýngilermen, qylysh, shoqparlarmen, jekelegen qarapayym anshylyq myltyqtarmen qarulanghan sarbazdar jasaqtary úiymdastyryldy. Jetisudyng Jarkent, Vernyi, Lepsi uezderindegi kóterilis oshaqtaryna Bekbolat Áshekeev, Jәmenke Mәmbetov, Úzaq Sauryqov, Janabay Qúdaybergenov, Serikbay Qanaev, Qazbek Shormanov, Toqash Bokiyn, Áubәkir jәne Jaqypberdi Soltanbekúldary, Monay jәne Múqan Úzaqbaevtar, t.b.jetekshilik jasady [5].
«Bekbolat» jyrynda qazaqtardyng jarlyqty oryndamaugha bel baylaghan sheshimderi jayynda patsha úlyqtarynyng Jetisu oblysynyng әskery gubernatory M.Folibaumgha bayandaghany bylay kórsetilgen:
«Súry jaman qazaqty»,
Kózderimen kórgenin,
Patshagha jigit bergenshe,
Jaqsy kórer qyrylyp,
Óz jerinde ólgenin,
Jolyqty bizge kóp qazaq,
Jaynaghan ottay shoq qazaq.
Auyl sayyn biz bardyq,
Yqylasy joq qazaq.
Palbaum,taqsyr,janaral!
Qazaq әsker bermeydi,
Búl sózime qúlaq sal.
Qangha bylghar qoldaryn,
Beruge qimay úldaryn,
Kózim kórdi kóp qazaq
Batalasyp túrghanyn [6]...
Odan әri jyrda qazaqtardyng patsha jazalaushylaryna qarsy túru ýshin qolyna týsken qarularmen qarulana bastaghandyghy aitylghan...Shilde aiynyng bas kezinde tolqular Vernyy uezining Batys jәne ontýstik bólikterin de qamtydy, olarda kóterilisshilerge Bekbolat Áshekeev, Toqash Bokiyn, Aqkóz Qosanúly jәne basqalar basshylyq etti.
1916 jyly jasy 70-ten asyp ketken Bekbolat Áshekeev Jayylmysh bolysy kóterilisshilerining ýlken jasaghyn basqardy[7]. «Bekbolat» jyrynda búl jaghday bylay sipattalady:
Júrt jiyldy aiqaylap,
Yrym qylyp ózinshe,
Bir aghashqa tu baylap,
Kóp halayyq kóterdi,
Bekbolatty bas saylap... [8]
Óz adamdarymen Ýshqonyr tauyndaghy Oshaqty sayyna ornyghyp alghan B.Áshekeev qaruly qarsylyqqa dayyndala bastady [9].
Sol uaqytta úrystyn,
Bastalar kezi dәl boldy.
Bireuding bireu malyna,
Ie bolar kýn boldy.
Patsha әskeri qazaqqa,
Kýiik bolar kýn boldy.
Aydaghany әskerdin
Týie bolar kýn boldy.
Ýsti-basy qazaqtyn,
Shie bolar kýn boldy [10].
Qarulary saqaday jazalaushylardan kóterilisshiler jenilip, Bekbolat jәne basqa da kóterilis basshylary qolgha týsedi. Bekbolat bar kýnәni óz moynyna alady. «Kóterilisting basshylary, birinshi kezekte B.Áshekeev qiyn mindetti sheshuge tiyis boldy: ne Qytaygha ketu kerek edi, onda patsha jendetteri olardyng tuystaryn jazalay bastaytyn edi, ne tuystary men auyldastaryn qútqaru ýshin patsha jendetterining qolyna óz erkimen berilip, býkil kinәni óz moynyna aluy qajet edi. Bekbolat songhysyn tandady» [11].
...Qazaqtan talay kisi shyghyn boldy,
Jýz elu jylqy jaugha tyghyn boldy.
...Áueli Bekbolatty әketti aidap,
At ýstinde ayaq qolyn baylap,
Artynan qalghandaryn qosa aidap,
Beyshara týsti qolgha sory qaynap, -
dep, Bekbolattan jauap aluy, onyng joldastaryn ústap bermey, bar auyrtpalyqty ózi kóterui sonynda patsha jendetterining Bekbolatty dargha asuy bayandalghan [12].
...Atty kazak orystar,
Qamap alyp keledi.
...Kók myltyqty kópirtip,
Kókke qarap keledi.
Er Bekbolat siyaqty,
Bekke qarap keledi.
Bekbolat er ashuly,
Shetke qarap keledi.
Elden adam bar bolsa,
Sәlem aitsam júrtyma,
Dep te qarap keledi.
Dar týbine barady,
Jan-jaghyna qarady.
Auyldasy Mústafa,
Dereu kele qalady,
Kózine jas alady.
Abdollagha sәlem de,
Tanyrsyz mening balamdy.
Basqa sózge uaqyt joq,
Moynyma arqan salady... -
dep [13] kórsetilgen jyrda. Halyq Bekbolattyng erligine sýisinip, el basyna týsken qiyn jaghdaygha kýiinip, II Nikolay patshany dattaydy. Jyrdyng «Jayylmyshtyng kempirlerining jylaghany» dep atalghan bóliginde:
Biz de adamnan tuyp edik,
Adambyz dep jýrip edik.
Sarala shendi shoshqagha
Qanday kýnә qylyp edik?
Alym bermey qoydyq pa?
Malyn bermey qoydyq ba?
Senderding de bizdey bolyp,
Bala-shaghang shulasyn,
Ýstindegi patshan
Apiyn jep ulasyn, -
dep [14], halyqtyng ashu-kegi sipattalghan.
1916 j. Jetisuda bolghan últ-azattyq kóterilisting auyzsha tarih aitu dәstýrinde kórinis tabuyn akademik K.Núrpeyis bylay dep bayandaydy: «Qyrkýiek pen qazan aiynyng basynda Jetisu kóterilisshileri jenilis tapty, olardyng aitarlyqtay bóligi kýshi basym jazalaushylarmen taban tirese shayqasa otyryp, batys Qytaydyng Shynjang ólkesine ótuge mәjbýr boldy. Qytay auyp ketkenderding kópshiligi shekaralyq ónirdi mekendegen Úly jýzding Alban, Suan, Orta jýzding Nayman, Kerey taypalarynyn, qyrghyzdardyng albandarmen japsarlas qonystanghan Búghy taypasynyng 300 mynnan astam ókilderi edi. Qandy oqiyghalardyng kuәgerleri bolghan Alban taypasynan shyqqan Kódek Maralbayúly, Bóltirik Atyhanúly, Áben Atamqúlúly syndy aqyndardyng halyqtyng jadynda jattalyp, keyingi úrpaqtargha jetken ólen-jyrlarynda sol kezding tarihy shyndyghy taygha tanba basqanday surettelgen [15]. Bóltirikting «El jaryla kóshkende» degen jyrynda:
Soyyly bar batyrdyn
Talayyn atqan oqpenen,
Japalaqtay jyghylghan,
Say-salada tyghylghan.
Qyzyl josa,qyrman bop,
Qyryldyq jaman shybynnan.
Albannyng qasqa qaysary
Serikbay, Úzaq, Jәmenke -
Bәri on eki kisi edi,
Qaraqolgha bet alyp,
Qara jolmen shúbyrghan [16].
Aytylmysh aqyndar patsha jendetterining soqqysyna shydamay halyqtyng ýdere kóshuin «ýrkin», «ýrke qashu» dep anyqtaghan. Osy últtyq qasiretti surettegen ólen-jyrlardyng birazyn HH ghasyrdyng 20-jyldarynda kóterilis bolghan Jetisu aimaqtaryn әdeyi aralaghan Iliyas Jansýgirov hatqa týsirip ketken eken. Sodan beri kóptegen jyldar múraghat qorlarynda jatqan Ilekenning qoljazbasy keyingi jyldary onyng shygharmashylyq múrasyn zertteushilerge belgili boldy...
Jogharyda esimderi atalghan aqyndar 1916 j. kóterilisting kuәgerleri ghana emes, oghan tikeley aralasqan, sol ýshin patshalyq biylik jýiesi tarapynan kezinde qughyn-sýrgin kórgen jandar edi...Olardyng bizge jetken ólen-jyrlary Jetisudaghy kóterilisting negizinen Qarqara oshaghynyng (tarihta Alban kóterilisi, keybir múraghat qújattarynda «Alban-Búghy kóterilisi» atalghan) tarihynan syr shertedi. Onyng bastaluy men barysy, jenilis tabuy, kóteriliske jetekshilik etken aituly túlghalar, tiri qalghan kóterilisshilerding Qytay auyp ketui jóninde asa qúndy mәlimetter saqtalghan» [17] .
Bóltirik Atyhanúly qysym kórgen júrttyng Qytaygha ýdere kóshuin bylay suretteydi:
El kýnirine ýrikkende
Keuley qashyp jóneldik.
Atadan qalghan qoy, jylqy
Tiymey qashyp jóneldik.
Tikken ýidi tenkeytip
Kirmey qashyp jóneldik.
Eki jenin shapannyn
Kiymey qashyp jóneldik.
O qashqannan bardyq ta
Qytaygha baryp tyghyldyq
Ayaghyn qúshyp qalmaqtyn
Jalynyp, jarbap jyghyldyq, -
dep sol kezenning jaghdayy anyq surettelgen [18].
Osylaysha halyq jadynda 1916 jylghy Jetisu qazaqtarynyng últ-azattyq kóterilisining negizgi oqiyghalary saqtalyp, auyzsha tarih aitu dәstýri tuyndylary arqyly bizge jetken. Búl derekterding manyzdylyghy bolghan oqighalargha halyqtyng bergen baghasymen tanysugha mýmkindik alamyz.
«Qazaq tarihy» jurnalynan
