Júma, 3 Mamyr 2024
Janalyqtar 7226 0 pikir 31 Qazan, 2010 saghat 18:13

QAZBA BAYLYQ QOLDA TÚR ony kәdege jaratu serpindi jobalargha jol ashady

Ontýstik - qazba baylyqtaryna da bay ekenin әldeqashan moyyndatqan aymaq. Ólkening óndiristik-ekonomikalyq әleueti mol. Orasan zor tabighy qorlardyng ózin jeke әngime etuge túrady. Uran qory jóninen bizding oblys Qazaqstanda birinshi. Sozaq dalasyndaghy kenishter әlem júrtyna keninen tanymal. Fosforitter men temir keni boyynsha aimaq ýshinshi orynda túr.

 

Qatty paydaly qazbalardyng balanstyq qory men boljamdyq resurstar jóninen ónirdegi jer qoynauynyng baylyghy 240 mlrd. AQSh dollaryna teng dep baghalanady. Atap aitqanda, bizde boksittin, temirdin, urannyn, qorghasyn men myryshtyn, kómirding qory mol.  Sonymen qatar, altyn men kýmistin, vanadiy men voliframnyng ken oryndary da barshylyq. Osy barlanghan ken oryndary men geologiyalyq barlau qúrylystaryn iygeru, boljamdyq resurstardy ónerkәsiptik sanattargha ótkizu jәne olardy óndiristik negizde iygeru ýshin mamandardyng esepteuinshe 2 mlrd. AQSh dollary qajet eken.

Ontýstik - qazba baylyqtaryna da bay ekenin әldeqashan moyyndatqan aymaq. Ólkening óndiristik-ekonomikalyq әleueti mol. Orasan zor tabighy qorlardyng ózin jeke әngime etuge túrady. Uran qory jóninen bizding oblys Qazaqstanda birinshi. Sozaq dalasyndaghy kenishter әlem júrtyna keninen tanymal. Fosforitter men temir keni boyynsha aimaq ýshinshi orynda túr.

 

Qatty paydaly qazbalardyng balanstyq qory men boljamdyq resurstar jóninen ónirdegi jer qoynauynyng baylyghy 240 mlrd. AQSh dollaryna teng dep baghalanady. Atap aitqanda, bizde boksittin, temirdin, urannyn, qorghasyn men myryshtyn, kómirding qory mol.  Sonymen qatar, altyn men kýmistin, vanadiy men voliframnyng ken oryndary da barshylyq. Osy barlanghan ken oryndary men geologiyalyq barlau qúrylystaryn iygeru, boljamdyq resurstardy ónerkәsiptik sanattargha ótkizu jәne olardy óndiristik negizde iygeru ýshin mamandardyng esepteuinshe 2 mlrd. AQSh dollary qajet eken.

M.Áuezov atyndaghy OQMU tehnologiyalyq parkinde bolashaghy zor innovasiyalyq jobalardyng túsaukeser rәsiminde bolghanymyz bar. Múndaghy ghalymdardyng qazba baylyqtardy iygeru jónindegi birneshe ilkimdi jobalarymen tanysyp, tan-tamasha qalghanbyz. Qarapayym ghana mysal. Badam ózenindegi qúmnan qúrylysqa jylyna 5 myng tonna qúrghaq qospalar dayyndaugha bolady eken.  Al, onyng qory sheksiz.  Lengirdegi saz balshyqty tyghyz topyraqtan kez kelgen ghimarattyng qasbetine qalanatyn tózimdi kirpish jәne cherepisa óndiruge mýmkindik bar.  Al, onyng shiykizat qory 9 mln. tonnany qúraydy. Demek, jylyna 30 mln. dana ónim alugha bolady. Ózin-ózi alty jylda aqtap shyghatyn jobanyng qúny 2 mlrd. tengege juyqtaydy. Dәubaba-bazalit ken ornyndaghy miyneraldy vata jәne tasty qúimagha súranys bolyp túr. Búl jobanyng qúny 1.930 mln. tengeden asady.

Lengirdegi qonyr kómir qoryna jerasty gazdandyru tehnologiyasyn qoldanu arqyly 4 mlrd. tekshe metr «kógildir otyn» alugha mýmkindik bar dep esepteydi mamandar. Eger Shymkenttegi №3 jylu ortalyghynyng jýieli júmys isteuine 490 mln. tekshe metr tabighy gaz qajet ekenin eseptesek, arzan otynnyng qansha uaqytqa deyin jetetinin baghamdaugha bolady. Eger qúny 3,1 mlrd. tenge túratyn joba iske assa, jeti jylda ózin-ózi aqtaydy jәne búl júmysqa 570 adam qamtylady. Múnday mysaldardy kóptep keltiruge bolady. Eng bastysy, olardy úqsatyp, tiyimdi paydalanuda bolyp túr.

Songhy jyldary IYirsu ken ornyn iygeru jóninde de az aitylyp jýrgen joq. "Ontýstik" әleumettik-kәsipkerlik korporasiyasy Últtyq kompaniyasy" aksionerlik qoghamynyng mәlimeti boyynsha atalghan ken ornynda "Ontýstik Qazaqstan tau-ken metallurgiyalyq keshenin qúru" jobasyn әzirlegen "Tau-ken metallurgiyalyq kompaniyasy" AQ-y qúryltayshy bolyp tabylatyn "Qazaqstan miyneraldyq resurstary" tau-ken metallurgiyalyq kesheni" JShS-i men "Ontýstik" ÁKK" Últtyq kompaniyasy" AQ-y jýzege asyrmaq. Temir kenining qory bar iri nysan sanalatyn IYirsudyng geologiyalyq qory 327 mln. tonnany qúraydy. Jylyna 3 mln. tonna ruda men 800 myng tonna prokattyq bolat óndiriledi. Shiykizat jýz jylgha jetedi. Tau-ken kesheni aldaghy uaqytta bolat qúimalar, prokat, mys jentegin, qúrylys materialdaryn, kýkirt qyshqylyn dayyn ónim kýiinde shygharugha qabiletti. Múnday kólemde tauar shygharudyng jobasy 784 mln. AQSh dollaryn qajet etedi. 6 myng adam jana júmys ornyna tartylady. Shymkent, Taraz, Janatas, Qaratau, Kentau jәne ózge audandardan da júmysshylar shaqyryluy әbden mýmkin.

2011 jyldyng sonynda bastalatyn qúrylystyng QR Ekologiyalyq kodeksine say múqiyat jýrgiziletinine sendirip otyr. Odan qorshaghan ortagha, auagha eshqanday zalal kelmeydi.

- IYirsu men Abayyl jerasty ken oryndaryn iygeretin ie tabylghanyna biz de quanyshtymyz, - deydi Týlkibas audanynyng tumasy Saylaubek Aqylbekov. - Kenestik kezende "Qazaqstan magnitkasy" atanghan Temirtauda júmys istegen azamat búl kәsipting qyr-syryn jetik mengergen. Aytar qúndy oilary men baghaly úsynystary az emes. Alayda, jer qoynauyndaghy baylyqty halyq iygiligine jaratuymyz ýshin ekologiyalyq talaptardy saqtay otyryp, qauipsiz jaghdayda iygeruimiz qajet. IYirsu tabighaty әsem jerge ornalasqan. Ar jaghy Aqsu-Jabaghyly qoryghyna tiyip túr. Sondyqtan onyng "shuyn" da, "shanyn" da shygharmay óndiru jaghyn qazirden bastap múqiyat oilastyrghanymyz lәzim. Eng aldymen IYirsu jәne Abayyl ken oryndarymen qatar, oblys aumaghynda 10-nan asa temir ken oryndary osy uaqytqa deyin zerttelip kelgenin aitayyq. Eger tolyq aqparattardy esepke alsaq, jer qoynauyndaghy baylyghymyz milliard tonnagha jetip jyghylar edi. Temir ken baylyghyn ekologiyalyq jәne qauipsizdik jaghdayynda әri ysyrapsyz jana tehnikamen, ozyq tehnologiyamen tauar ónimderin alugha deyin jetkizip, óndep alatyn bolsaq, búl baylyghymyz jýz jyl emes, birneshe ghasyrgha jetetini anyq. Sondyqtan ken ornyn jogharyda aityp ótken talaptargha sәikes iygeru ýshin ghylymy institut ashyluy qajet.

2006 jyly IYirsu temir ken ornynan akademik Sýleymen Tileuqabylovtyng tehnologiyasymen laboratoriyalyq, sonynan jartylay óndiristik jaghdayda rudadan tikeley erekshe tabighy ligirlendirilgen metall alghanbyz. Endi múnday metaldy akademik aghamyz Abayyl ken ornynan da zerthanalyq jaghdayda ken iyelerine alyp berip otyr. Búl jerde týsindire ketetin bir jayt, eki ken ornynyng shiykizaty qúramy jaghynan da, sapalyq jaghynan da bir-birine sәikes kele bermeytin erekshelikteri bar. Mine, sondyqtan da әr ken ornynyng ózining sipatyna qaray shiykizattardy qazyp, tasymaldaudy, óndeudi, olardyng jatqan jer qúrylysynyng ereksheligine qaray zerttey otyryp, qorshaghan ortagha, tabighatqa mýmkindiginshe ziyan keltirmeytindey etip aluymyz qajet. Sol sebepti, qúrylatyn instituttyng atqaratyn mindeti orasan zor bolmaq. Barlyq saladaghy mamandar dayarlaumen qatar, jergilikti temir kenin óndiruding ghylymy jana ekologiyalyq jәne qauipsiz tehnologiyasyn zerttep, ony óndiriske engizgen abzal. Mysaly, IYirsudan bastap, Ontýstiktegi ken oryndary biyik tau betkeyleri men shatqaldarynda, jer qyrtysynyng tómengi bóliginde, key jerlerde 200-300 metr terendikte jatyr. Óndiriletin temir rudalary auagha radiasiyalyq sәule shashpaydy. Ken orny eng kóp shoghyrlanghan IYirsuda jerasty sulary kóptep kezdesui mýmkin. Áriyne, ol qauip te tughyzady. Osyghan oray, shiykizattardy qazyp alu adam kýshimen emes, janasha oilap tabylatyn, adam syrttan basqaryp baqylap otyratyn robottar arqyly júmys istegen jón. Institut ýshin jergilikti metallurgiyalyq kombinatty iygeru jәne onyng keleshektegi jana tehnika, tehnologiyasyn zerttep, olardy óndiriske endiru problemalary da jetkilikti. Mysaly, atmosferagha kómir qyshqyl gazyn emes, taza ottegi men sutegi jiberuge bolady. Akademik S.Tileuqabylovtyng osynday tehnologiyasy bar.

Negizi, IYirsu ken ornyn tolyq iygeru bastalghan kezde metallurgiyalyq kombinatty Lengir qalasynda salsa, qúba-qúp bolar edi. Búl ekonomikalyq jaghynan da tiyimdi. Óitkeni, Lengirde otyn qory - kómir mәselesi de ózinen ózi sheshilgeli túr.

 

Serikqaly JEKSENBAEV

 

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 615
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 363
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 358
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 364