Senbi, 4 Mamyr 2024
Janalyqtar 7001 0 pikir 3 Mausym, 2009 saghat 10:01

Jaqaev

Ybyray Jaqaev! Qazaq halqynyng búrynghy, qazirgi memleketimizding tarihyndaghy iri, irgeli túlghalardyng biri. Enbek sýigishtiktin, adam­dyqtyn, adaldyqtyn, azamattyqtyng ólshemi.
Men tanghalamyn: Ybekeng kýrishten dýniyejýzilik rekord jasady. Al kórshiles Aqtóbe oblysynan Shyghanaq Bersiyev tary daqylynan sonday әlemdik iri kórsetkishke qol jetkizdi. Qazaqtyng osy eki qara shalynyn, enbekting payghambarlarynyng dýniyejýzilik rekord jasauy kezdeysoqtyq pa, әlde zandylyq pa? Eldin, jerdin, sudyng qasiyeti me, әlde ata-babanyng aruaghynyng qúdireti me. Bәrining de qatysy bar siyaqty múnda. Onyng ýstine kýrish, tary keremet daqyldar ghoy. Kýrishten jaghymdy, júghymdy, jenil, densaulyqqa paydaly әlde­neshe taghamdar dayyndaugha bolady. Shyghys halyqtarynyng denderining sau bolyp, kóptep ósip-ónuining saliqaly sebebi osy kýrishte degen de payym bar. Patshanyng balasynyn: “Halyq qarny ashsa nege syr kýrish jemey­di?” (syr kýrish – sýtke pisirilgen ký­rish botqa) degeni de tegin emes shyghar.

Ybyray Jaqaev! Qazaq halqynyng búrynghy, qazirgi memleketimizding tarihyndaghy iri, irgeli túlghalardyng biri. Enbek sýigishtiktin, adam­dyqtyn, adaldyqtyn, azamattyqtyng ólshemi.
Men tanghalamyn: Ybekeng kýrishten dýniyejýzilik rekord jasady. Al kórshiles Aqtóbe oblysynan Shyghanaq Bersiyev tary daqylynan sonday әlemdik iri kórsetkishke qol jetkizdi. Qazaqtyng osy eki qara shalynyn, enbekting payghambarlarynyng dýniyejýzilik rekord jasauy kezdeysoqtyq pa, әlde zandylyq pa? Eldin, jerdin, sudyng qasiyeti me, әlde ata-babanyng aruaghynyng qúdireti me. Bәrining de qatysy bar siyaqty múnda. Onyng ýstine kýrish, tary keremet daqyldar ghoy. Kýrishten jaghymdy, júghymdy, jenil, densaulyqqa paydaly әlde­neshe taghamdar dayyndaugha bolady. Shyghys halyqtarynyng denderining sau bolyp, kóptep ósip-ónuining saliqaly sebebi osy kýrishte degen de payym bar. Patshanyng balasynyn: “Halyq qarny ashsa nege syr kýrish jemey­di?” (syr kýrish – sýtke pisirilgen ký­rish botqa) degeni de tegin emes shyghar.
Al tary daqylynyng qasiyetteri de erekshe. Odan sók, talqan, jas balagha beretin jarma, kóje, maysók, jent jasaydy. Maysók qazaqtyng belgili astarynda qúrmetti qonaghyna úsy­na­tyn qadirli tagham.Aqtóbelikter sókti shaygha salyp ishedi. Onyng qasiyeti sol, ol adamnyng qarnyn ashtyr­maydy da, shóldetpeydi de. Sondyq­tan da ejel­den ony ýlken kisiler oraza tútqanda, tang sәride sýtke, airangha salyp, may­gha búlghap jep alady, kýn batqansha bylq etpeydi. Qyzyghy sol: ýlken ki­silerding tisi bola bermeydi ghoy, onyng ýstine as dúrys qorytyluy ýshin ony 25 ret shaynau kerek. Al adamnyng tughannan bastap jaralghan kemshiligi – eshkimning de oghan shydamy jete bermeydi, sondyqtan olar jegen kezde bir toyady, biraz uaqyt ótken song shala shaynalghan sók, bórtip, kólemin úlghaytyp ekinshi ret toydyrady, sóitip jýrgende kesh te bolady.
Birde Stalin Qazaqstan basshylary Skvorsov pen Shayahmetovten: “Sizderde bir strategiyalyq manyzy bar daqyl ósedi deydi”, — dep súrapty. Ekeui: “Biz birden jauap beruge dayyn emespiz, elge baryp mәn-jayyn bilip bayandayyq”, – deydi.
Almatygha kelip ghalymdarmen, maman­dar­men, diqandarmen aqyldasyp ol daqyldyng tary ekendigin Stalinge bayandapty. Mine, sol kýnnen bastap búl daqyldyng baghy janyp, ony ósiruge mәn berilip, nәtiyjesinde Shyghanaq Bersiyev dýniyejýzilik rekord jasaydy. Osynyng ózi bizding halqymyzdyng dәrejesin, mýmkinshiligin, qarym-qabiletining artyq bolmasa, eshkimnen de kem emestigin kórsetip túrghan joq pa? Sondyqtan da jaqsylyqty da, janalyqty da óz elimizden, óz jerimizden, óz halqymyzdan izdeuimiz kerek.
Ybekendi aitqanda Shyghanaq Bersiyevti, Jazylbek Quanyshbaevty, Núrmolda Alda­ber­ge­novti birge ataghanymyz oryndy ghoy dep oilaymyn. Jaqsy adamdar tirisinde qatar­la­syp birge jýrgisi keledi, ólgende de ruhtary­nyng birge bolghanyn qalaydy. Búl tórteui de enbekting payghambarlary. Taghdyrlas, zamandas olar qazaqtyng bedeli men berekesin, abyroyy men ataghyn arttyru ýshin jaralghan jandar. Halqymyzgha, elimizge tarihtyn, uaqyttyn, Allanyng tartqan syiy.
Ybekeng men Jazekenning arasyndaghy týsi­nis­tik, tilektestik, iltipat, syilastyq, dostyq birge tughannan da artyq, elge ónege, ýlgi bolar­lyq eki úly adamnyng shynayy, jarqyn da jarasymdy dostyghy edi. Kezinde Jazekeng Ybekene inilik jolmen sәlem berip te, kónilin súrap ta keletin. Al 1981 jyly Ybekeng toq­sangha tayap qaytys bolghanda, Jazekeng aghasyn songhy sapargha shygharyp salugha da keldi. Ata jolymen alystan kóliginen týsip, jayau “oy, bauyrymdap” zor dauysymen ezilip, egilip, jylap elding kónilin bosatqan edi.
Jaryqtyq Ybeken: “Jylay bilu de ýlken qasiyet. Ol mún, zar, ýn syrtqa shyqpasa, adam ezilmese, egilmese, tazarmasa, kónil-kýii kómuli qalady da, adam balasy tebirene bilmeytin qara tasqa ainalady”, – deushi edi. “Moskva slezam ne veriyt” degenmen, qazaq kóz jasyna qatty senedi, sezinedi.
Ybekeng men Jazekenning ýlken dostyghy jóninde Asqar Toqmaghambetov:
“Kezdesti, mine, solay eki batyr,
Bop qaldy qosylghanday eki ghasyr,
Biri tau, biri teniz sekildenip,
Ekeui júbyn jazbay kele jatyr,” – dep shabyttana jyrlaydy.
Ybeken, Shyqan, Jazeken, Núrekeng – “diqan ata”, “shopan ata”, “dala akademiygi” – HH ghasyrdyng naghyz enbek tarlandary. Elimiz­ding tarihynda osy tórt shaldyng alar orny erekshe. Búl qariyalar – ómirding ózinen oqy­ghan­dar, aldyndaghy kórgenin, estigenin kókire­gine toqyghandar, osy mol múrany keyingilerge kemengerlikpen qaldyrghandar. Búl shaldar – ómiri asyp-tasudy bilmegen, elden asyp ómir sýr­megen, dýniyening bar kilti enbekte ghana eke­nin ózinen bastap, ózgege de úqtyryp ketken úly jandar.
Enbek maydanynyng әigili maytalmany, taldyqorghandyq aituly azamat, últy polyak Nikolay Nikitich Golovaskiy:
– Biz alty aghayyndymyz, — dep marqayady eken.
– Bauyrlarynyzdy atanyzshy?, — degen saualgha:
– Olar: Dinmúhammed Ahmetúly Qonaev, Ybyray Jaqaev, Jazylbek Quanyshbaev, Núrmolda Alda­bergenov, Nikolay Kuznesov jәne men. Óitkeni, bizderding bәrimiz­de aldy ýsh, arty eki mәrteden Sosialistik Enbek Eri ataghyn alyp, omyrauymyzgha Altyn júldyzdardy jarqyrata taqqanbyz, – deydi. Mine, maqtanudy mýlde bilmeytin, artyq sózge әste joq, tek ilkimdi isting ghana adamynyng jýrekjardy iltipaty búl. Rasynda, onyng aityp túrghany aiday aqiqat. Qasiyetti qazaq jerining osynau alyptaryn óshpes danqqa bólegen, olardy tabystyrghan, tuys etken – joghary mәrtebeli qúdiretti, kiyeli – Enbek!
Ybekeng kýrishshilik kәsipke jasy eluden as­qanda baryp kiriskendigin kónilge bir týiip qoya­lyq. Jaqsylyqtyng erte, keshi joq degen osy da.
“Ol oqymaghan, biraq ómirden kóp toqyghan kisi. Enbekting kózin tauyp, baylyqtyng ózin tap­qan qayratker. Enbegimen ómirge órnek salyp, enbegimen poema jazghan adam”, deydi Asqar Toqmaghambetov.
Ybekeng tókken әrbir tamshy ter ózine, eline, halqyna baqyt pen bereke, abyroy men ataq, ónege, dәstýr, yrys boldy, nan boldy, әn boldy, tipten tarihtyng óshpes betteri boldy deuge әbden siyady. Diqan babanyng túla boyy túnyp túrghan jaqsylyq, qasiyet. Olay deytinim, bir Ybekenning ózi enbek adamynyng qanshalyqty qúdirettiligin, mýmkinshiligining mol ekenin kórsetti.
Ybyray Jaqaev – dәn patshasy, aq kýrishting atasy, ol ózining óshpes tarihyn ketpenmen, termen jazghan, birneshe ghasyrda dýniyege bir-aq keletin adam.
Úly Otan soghysyndaghy jenisten keyingi ýsh jyl qatarynan Ybekeng әlem júrtshylyghynyng eriksiz tandayyn qaqqyzdy. 1945 jyly kýrishting әr gektarynan 156 sentnerden, 1946 jyly 160, 1947 jyly 171 sentnerden ónim jinap, dýniyejýzilik rekord jasady.
Qazaqtyng qara shalynyng dalalyq dana aqyl oiymen, boyyndaghy Allanyng amanaty men syiy – joyqyn kýsh jigerimen, kiyeli, kýrektey qolymen, kәri bәiterekting jer betine shyghyp ketken tamyrynday salaly sausaqtarymen qara jerdi qars aiyryp jasaghan búl rekordy býkil әlemdi tandandyrdy, tanghaldyrdy. Búl rekord órkeniyetke, ozyq tehnologiyagha, bilimge, ghylymgha bizden әldeqayda búryn jetken japondyqtardyng jaghasyn ústatty, kәristerdi qayran qaldyrdy.
Asqar Toqmaghambetov:
“Otyr, mine, orta­myzda, sekildi bir,
tau biyigi Gimalay.
Rekord jasap, bar әlemge aty shyqqan,
Er Jaqaev Ybyray”, – dep jyrlaydy.
...Olar senbedi. Kenes Odaghyndaghy búl qúbylysqa senimsizdikpen qarady. Tekseru de tekseru, komissiya da komissiya. Al Ybeken: “Basymdy qatyryp, meni kensege nege shaqyra beresinder týge. Jer әne, su әne, ónim әne, teksere berinder. Al men Aymankýlding dauysyn, Nartaydyng әnin saghyndym”, dep kórshi auylgha kete bardy. Nartayy – Nartay, al Aymankýli aituly aqyn Ábdilda Tәjibaevtyng anasy.
1957 jyly 65 jastaghy Ybyray Jaqaevty kolhozshylar syrtynan qújat toltyryp, joghary jaqpen kelisip, zorlap kolhozgha tóragha etip saylaydy. Ybekeng barynsha qarsylyq bildiredi, barmaghan jeri, baspaghan tauy qalmaydy. Aqyrynda Almatygha deyin baryp, bastyqtyqtan әreng qútylady.
Jazmyshtan ozmysh joq, ozudyng da tipten qajeti joq.... Ybekeng som deneli, әr sausaghy qamshynyng sabynday, qorghasynnan qúiylghanday óte qaruly kisi bolatyn. Jastau kezinde  kýres­terge qatysyp, beldeskenin jyqqan, jauyryny jerge tiymegen kisi. “Ybyray jýgirgende jer dýrsildeydi”, – deydi eken әkesi.
Ybekeng sabyrly, salmaqty, ústamdy, ashudyng emes, aqyldyn, daudyng emes, mәmlening adamy edi. Sózge saran, biylik aitugha talaspaytyn, kóp kórip, kónilge týigeni mol bolsa da aqylgóisinbeytin, syr asha, syr shasha bermeytin túiyq, júmbaq túlgha-tyn. Sózding emes, isting adamy bolatyn. Diqan baba búl kisi jóninde qalam tartpaghan, pikir aitpaghan sol zamandaghy qazaq ziyalysy kemde kem. Sonyng biri,biregeyi Ábdilda Tәjibaev.
Aghatay!
Keshegi kóshpeli qazaq balasy en
ýstinde tughan yrghala basqan týienin.
Býkil dýniyege danqy taraghan
Diqan atamsyn,
Sýienerimsin, sýierim.
Topyraqtyn, sudyn, jaryqtyn
Syryna qanyq kiyelim.
Men býgin seksenge kelgen toyynda
Aq qyrau basqan,
Azdap sharshaghan basymdy
Aldyna kelip iyemin.
Ózinmen birge mereyi asty elding de,
Quanttyng júrtty men qazaqpyn dep kelding de,
Mandattarymnyng qadiri ótpes jerlerde,
Óte beremin men Jaqaevpyn deymin de, – dep jyrlady.
Qazaq әdebiyetining klassiygi Sәbit Múqanov ózining “Syrdariya” romanyn jazu ýstinde Ybyray Jaqaevtyng ýiinde aidan astam jatyp, ataqty shygharmasynyng bas keyipkeri retinde dala akademiygining minez-qúlqyn, bitim-bolmysyn, ómir saltyn zerdeley zerttegen. Ekeuining arasynda aitylmaghan syr, shertilmegen әngime qalmaghan. Aqyr sonynda әdebiyet alyby men danghayyr diqan syilas, qimas dos bolyp ketken.
Ybyray Jaqaevtyng dala akademiygi degen teneuining ómirge keluine birden-bir sebepker bolghan da osy Sәben.
Diqan ata ýlken jiyndargha jii qatysyp, úzaq otyrugha әbden ýirengen. Shydamdylyghy sonshalyqty, jiyn prezidiumdarynda kýn úzaq tapjylmay, qimylsyz otyratyn-dy. “Tek kózin jypylyqtatqanynan ghana tiri adam dersin, nemese qúddy tas mýsin edi ghoy”, – deytin biletin kisiler. Ózining bir basynan asyp-tógilip jatqan ataq-danqty jeke basyna paydalanghan jan emes, qarapayym el qatarly ómir sýrdi. Ol kisining qarapayymdylyghy men keng peyildiligin zamandastary bylay sipattaytyn edi. Halyqta: “Peyili tar adamnyng ishine qyl simaydy degen sóz bar. Al bizding Ybekenning kenpeyildiligi sonsha, ishinen at er-túrmanymen ainalady”, deytin. Ybekeng erte kóktemde egis basyna kóship baryp, kýzde kýrishin jiyp-terip, elge bir-aq qaytatyn.
Egistik manayynan shyqpaytyn. Kýrishtik Ybekeng ýshin búl dý­niye­ning peyishi-tin. Jerdi ózi tan­daydy, aryq, atyzdaryn ózi belgileydi, ózi qaz­dy­rady, ózi soq­ty­rady. Ózi múrap, ózi agro­nom, bәrin biledi, oqy­may toqy­ghan. Jer­­ding túzdylyghyn tili­men anyqtaydy. Bir ózi – bir labora­toriya. Kýrishti qolmen seuip, su jiberer kezde birer qap dәndi qú­laqtardyng saghasyna tas­taydy, atyz­daghy kýrishpen birge ol da bórtip, ósip jatady. Keyin ony kýrish kósh­ken, siyrek shyq­qan jerlerge, atyz jiyekterine qol­dap sebetin.
Kýrish su betine shyq­qan kezde jii ósken jer­ding óskinin siyrek túsqa kóshet­teytin. Sóitip ol ki­sining kýrish atyz­daryn­da alaqanday jer de bos bolmaytyn. Tóbeden qarasang jer kórinbeydi, janynan qarasang iyne ótpeydi.
Adam qanshalyqty kýshti, qúdiretti bolghany­men ol óz shynyna shyghu ýshin oghan sonshalyqty kóptegen qoldaushylar, jәrdemshiler, kómek­shiler, kenesshiler, tilektester, bapkerler kerek. Ybekene taghdyr osynyng bәrin onynan kezdestirdi. Ásirese, diqannyng ómirlik brigadiyri Qoyshybay Orazymbetov pen bilgir, janashyl agronom Ánes Altynbekovting enbegi erekshe. Kýrish jónindegi ghylymdy damytuda, tәjiriybeni jetildirude, agrotehnikany qalyptastyruda Ybekennin, Ánekennin, Qoyshykenning birigip atqarghan júmystary bir ghylymiy-zertteu institutynyng qyzmetine para-par.
Ybekenning shәkirtteri kóp. Olar aq kýrishten enbegi janyp, baqytyn tapqan jandar. Qart diqannyng qútty jolymen, aq batasymen oblystaghy 91 Sosialistik Enbek Erinin, 35-i Shiyeli audanynan tәrbiyelenip shyqty.
Dýnie jýzi halyqtarynyng ýshten eki bóligi kýrishpen tamaqtanady. Syr boyy halqy da búl daqyldy ardaqtaydy, ayalaydy. “Kýmis kýrish”, “Syr súluy”, “Syr aruy”, “Syr marjany”, dep әnge qosady. Ejelgi kýnshyghys elderinde asa qúrmet tútatyn daqyl – kýrishti patshanyng ózi bastap sebedi eken. Sol daqyldy qazaq jerinde, Syr elinde birinshi bop seuip, halqynyng qanyna sinirgen Ybyray shynynda qay patshadan kem?!.
Etene enbektes bolghan, jaqyn shәkirtterining biri marqúm Zәkira Erjanova bir tәrbiyelik mәni bar uaqighany eske alady. “...Kýrish sebilip jatqan kez. Juannyng jinishkerip, jinishkening ýziletin mezgili – kóktem. Júrttyng bәri jarty qúrsaq. Bir dorba kýrish túqymyn, keyin kóje qylyp isheyik dep ýidegi jaman sandyqqa tyghyp qoyghanbyz. Týski shәiding ýstinde Ybekenning kózi sandyqtyng tesiginen kórinip túrghan kýrish dәnine týsti. Qatty ashulanyp, bәrimizdi jiyp alyp taryday quyrdy. “Búl bizge amanat etip tapsyrylghan býkil halyqtyng nesibesi, yryzghysy, ertengi azyghy, ózegi, ómiri. Túqym úrlaghannyng túqymy qúridy degen, búlaryng ne qaraqtarym. Aparyp ornyna salyndar, endigәri ashtan ólsender de búl jaman әdetti qaytalamandar”, dep edi. Osy әngime bәrimizding de býkil ómirimizge jeterlik sabaq boldy”.
Ybekenning tәnine, janyna, qanyna adaldyq, kirshiksiz pәktik anasynyng aq sýtimen, atasynyng aq batasymen sinirilgen. Jaqay aqsaqal ómirinde alghash ret auyldan úzap, ýlken ýmitpen Saryarqagha kóppen birge sapargha shyqqan balasy Ybyraygha: “Ózin bir oilap, ózgeni eki oilaghan er – naghyz er. Keudende jan barda, adam atyna daq týsirme. Ashtan ólseng ól, tek azghyndap ólme, bylghanysh ómirden adal ajal artyq. Jolyng bolsyn”, dep aq tilek bildiredi. Mine, atanyng amanaty osynday bolghan.
Jaqaevtyng ekinshi Altyn júldyzben marapattalu qúrmetine kolhozda ótken saltanatty jiyngha qatysyp shyqqanda, ol kisining izbasary danghayyr diqan Begaliyev Serikbay: “Búrynghy zamanda ananday әuliye, mynanday әulie ótipti dep syiynyp jatamyz. Osy zamannyng naghyz әuliyesi, naghyz әruaghy bizding Ybekeng ghoy”, degen eken. Shynynda qara ketpenimen, bilegining qara kýshimenen, qara jerdi qoparyp, aq kýrishten altyn tau túrghyzyp, Syr boyyn, onyng halqyn әlemge tanytqan adam qay zamannyng әuliyesinen kem? Qalay deseng de Ybekeng Qydyr qarap, baq daryghan әuliye, aruaqty adam. Búl jóninde qariyanyng zerdeli úrpaqtarynyng biri Zәkim Jaylybay bylay dep әngimeleydi: “Tabighattyng әli de adamzatqa belgisiz júmbaq syrlary kóp qoy. Sonyng biri – Qydyr әuliye. Halyqta Qydyr kórgen adam baq pen dәuletke kenelip ótedi degen senim bar. Sonyng bir dәleli diqan babamyz Jaqaevtyng auzynan estigen bir әngimeni janghyrtqym keledi. Ilgeride auylda qariyalar kóp, biz solardyng qolyna su qúiyp, kesesin alyp berip, kebisin qoyyp, qyzmet jasaymyz, әri kóne, ónegeli әngimelerge qúlaghymyzdy suaryp, sanamyzdy sauyqtyryp kónilimizge toqyp, kókiregimizge týiemiz, qanyghamyz. Suyrylyp kóp sóiley bermeytin Ybekenning myna әngimesi óz ómirining shyndyghymen astasyp jatqasyn ba, әli kýnge deyin esimnen ketpeydi.
– Ózim jiydeden, shengelden arshyp, atyzdap ekken kýrishtikti sugha bastyryp bolyp, japtyng basynda demalyp otyrgham,– dep bastady әngimesin. – Denem del-sal. Biraq kónilim toq. Kýn keshkirip bara jatsa da ýige asyqpadym, kýrishke qarap otyra túrghym keldi. Sәlden keyin batar kýnning shapaghyna túla boyy tútas malynghan úzyn boyly, aq saqaldy kisining maghan bettep kele jatqanyn anghardym. Túp-tura kýrish atyzynyng ýstimen kebisi sugha tiyer-tiymes bolyp jýrip keledi. Alghashynda an-tang bolyp otyra bersem kerek, jaqyndaghanda ornymnan túrdym.
Ol kisi qarsy aldyma kelip:
– Shyraghym, yrysyng osy jerden bolady, baqytyng órley bersin! Áumiyn! – dedi ap-anyq dauyspen. Sóitti de ghayyp boldy. Esimdi jisam: “Áumiyn”, – dep kýbirlep túr ekenmin. Biraq, búl kórgenimdi osy kezge deyin eshkimge aitqanym joq. Aytqany kelip, artynyng jaman bolmaghanyn kórip jýrsinder ghoy. Mine, endi aitudyng mezgili kelgen, sәti týsken siyaqty,- dedi Ybekeng júmsaq, jyly jymiyp, ózine de, taghdyryna da, Allagha da rizashylyghyn bildirgendey.
– Oy jaryqtyq-au, sizding ol kórgeniniz Qydyr baba ghoy, – dep kópshilik Ybekenning eteginen ústap tәu etkenin kózim kórdi. Keyin “Ybyray týbegi” atanghan sol jer elge yrys, bereke, abyroy-ataq әkeldi. Qazir endi ol alqapqa diqannyng úly Seyitbek iye. Qydyr daryghan jerding әli de talay úrpaqqa baylyq pen bereke, abyroy men ataq әkeleri sózsiz.
Ekinshi oqigha. Ony Ybekenning teteles inisi Boqaev Syzdyqtyng balasy belgili zanger Baltabek Syzdyqúly bylay dep aitady. “Suly jerlerde, әsirese, kýrishtikte jylannyng jýretini belgili. Ybyray әkemning kýrish atyzdarynyng qúlaqtarynda da birine biri oralyp jatatyn jylandar kóp bolatyn. Balalar sonda otaqqa týsuge qorqyp, әielder japtan, qúlaqtan ótuge seskenip jatatyn. Sonda Ybeken: “Qoryqpandar, óte berinder búlar ziyany joq, myna kýrishti qoryp jýrgen shaqpaytyn kýzetshi jylandar ghoy”, dep olargha tiygizbeytin, óltirtpeytin. “Ybekeng tegin emes qoy. Myna sózinde mәn bar” deytin әkem Syzdyq.
Keyde adam taghdyry sheshiletin alqaly jiyndarda Ybekennin: “Balalar, osyny әurelep qaytesinder”, – degen bir sózimen birneshe kisining tәlkekke týsken taghdyry ong sheshilip kete beretin edi. Birde diqan ata úly Seyitbekti bir tuysymen tanystyryp otyryp: “Qan tuyspay, jan tuyspaydy”, depti. Sodan әlgi sóz naqyl bolyp ketti. Oi, jaryqtyq-ay! Auzynyn, sózining duasy bar edi ghoy. Býginde Ybyray Jaqaevtyn: “Qatty jerge qaq túrar, qayratty erge baq túrar”, “Adam tastan berik, gýlden nәzik”, “At qartaysa esekpen dostasady, adam qartaysa, tósekpen dostasady”, “Erinshek eginshiden elgezek masaqshy ozady”, “Malgha jarlylyq – jarlylyq, aqylgha jarlylyq – sorlylyq”, “Ólim aqyly tolmaghan balany da ayamaydy, aqyly asqan danany da ayamaydy”, “Birinshi by – halyq, ekinshi by – tariyh”, “Kóz — núrdyng úyasy, kónil — syrdyng úyasy”, – degen aqyldy sózderi elmen birge jasauda.
Ybyray ataq ýshin enbek etken joq. Qazaqtyng qay shaly ataq ýshin enbektenipti. Olar enbekten naghyz adamy baqyt, lәzzat, rahat tapty. Sonshama ataq-abyroy, danq, baq Ybekendi astyrmady, tastyrmady, sastyr­mady. Eshtene bolmaghanday bir qarapayym qalpynan ainymay, auytqymay dýniyeden ozdy jaryqtyq.
Men Shiyelide ósip-ónip, kóktep-kógerip, otbasylyq, enbek baqytyn tapqan adammyn. 1983 jyly kýrish oraghy bastalghan kezde Shiyeli audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy bolyp saylandym. Júmysqa kiriser aldynda aupartkomnyng iydeologiya jónindegi hatshysy Qalen Ábdeshovti shaqyryp: “Men Shiyelining balasymyn. Ybekenning kýrishining masaghyn terip, batasyn alyp óstim. Endi basshy bolyp keldim dep ótkendi úmytugha haqym joq. Sondyqtan birinshiden, Ybekenning kensege qoyatyn bir bustin tauyp beriniz. Sony ýstelimning ýstine qoyyp, kýnde sol kisining ruhyna syiynyp, aqyldasyp otyramyn. Ekinshiden, Ybekenning eskertkishine gýl qoyyp, ziyarat etip, sonan keyin diqan babanyng ruhynyng rúqsatymen kýrishtikke kirip, júmysty bastayyq”, – dedim.
Keyinirek bildim, Shiyeliden Ybekenning busti tabylmapty, Qalekeng qatty qysylyp, kórshi Janaqorghan audanynan tauyp, ony mening kenseme alyp kelip qoyypty. Sosyn Ybekenning basyna baryp, ziyarat jasap, audandy basqarugha kirisip kettim.
Qúdaygha shýkir, jaman bolghan joqpyz, ký­rish jinauda birinshi onkýndikting qorytyndysy boyynsha respublikalyq tudy jenip aldyq. Odan әri de tabys tabysqa, abyroy, abyroygha jal­ghasyp kete berdi. 1985 jyly Ybyray Ja­qaev­tyng 90 jyldyghyna arnalghan memorialdyq keshenning qúrylysy ayaqtaldy. Alang týgel qor­shaldy, jaryqtandyryldy. Onda ornalasqan Mәdeniyet ýii kýrdeli jóndeuden ótkizildi, fon­tan payda boldy. Búl alanda Ybekenning eskert­kishi, Úly Otan soghysynda qaza bolghandardyng memorialy, enbek ozattarynyng kórnekti taqtasy gýlmen kómkerilgen. Keshen enbek pen erlikting simvoly, paryz ben qaryzdyn, imandylyqtyng ólshemindey bolyp, audandaghy qasiyetti oryngha ainaldy. Osy qasiyetti jerge әrbir ómirge kelgen nәreste, әrbir jana otbasy, әrbir júmysqa, oqugha, Otan qorghaugha alghashqy qadam jasaushy azamat basyn iyip, taghzym etedi, qadirleydi, qasterleydi. Jaqsy oy oilap, jaqsy tilek tileydi, osy jerding qasiyeti men shapaghatyna senedi, ýmit artady.
Kelesi jyly Ybekenning muzeyin bitirip, ony da oblystyq dengeyde saltanatty týrde ashtyq. Sonymen, biz atanyng әruaghy aldyndaghy sheksiz boryshymyzdyng bir bóligin ótegendey boldyq.
Men óz basym osy Ybekendey úly adammen jerles, zamandas bolghanymdy, ol kisining kýrishining masaghyn terip, enbektegi, ómirdegi, ónegesin, batasyn alyp óskenime, keyinirek Ybekenning ruhy aldynda atqarylghan iri, tarihi, ómirlik júmystardyng basynda, qasynda boludy taghdyrdyng mening pesheneme jazghandyghyna dәn rizamyn.
Ybekenning ruhy aldyndaghy adaldyghym, ol kisige degen taza niyetim men ystyq yqylasym, azdy-kópti enbegim maghan býkil ómirime jetetin baq, dәulet bolyp qaytty dep esepteymin. Men Shiyeli audanynan Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetine mýshe bolyp saylanyp, keyin Taldyqorghan oblystyq Kenesi atqaru komiytetine tóragha boldym. Sol kezde Núrmolda Aldabergenovting 80 jyldyghyn atap ótip, óz auylynda jaqsy muzey ashtyq. Sol muzeyge Ybyray Jaqaev pen Jazylbek Quanyshbaev­tyng kýrish dәninen terip salynghan portretin syiladym. Ol suret Jazekeng Ybekenning kónilin súrap kelgende óte sәtti týsirilgen edi. Kezinde sol beyne elimizding kóp jerinde, tipten, Mәskeudegi alanda da iluli túratyn.
Osy maqalada Ybekendi betke ústay otyryp, Jazekendi, Núrekendi, Shyghanaq Bersiyevti jazyp, qazaqtyng qasiyetti de qadirli tórt shalynyn, enbekting tórt payghambarynyng ruhyn qosayyn dedim. Osynday kýrdeli zamanda elimizdi, halqymyzdy osy tórt әuliyenin, tórt әmbiyening ruhy qoldap-qoltyqtap, jelep-jebey bersin.

Avtory: Seyilbek ShAUHAMANOV, Qyzylorda.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1054
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 939
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 694
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 794