Jaqynda Halyqaralyq Biznes Akademiyasynyng búryn-sondy bolmaghan qazaq tilining keleshegine baylanysty is-sharalaryn estip, quanyp qaldyq. Halyqaralyq Biznes Akademiyasynyng Últtyq sayasat jəne memlekettik til jónindegi rektor kenesshisi, «Úlytau - 2010» mədeniy-lingvistikalyq lagerining diyrektory Bolat Dýisembimen súhbatymyzdy nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Bolat agha, til ýiretu ortalyghy qay uaqyttan bastap óz júmysyn bastady? Ortalyqtyng ashyluyna qanday sebepter týrtki boldy?

- Almatydaghy Halyqaralyq Biznes Akademiyasy osy jyldyng basynda elimizdegi joghary oqu oryndaryndaghy memlekettik tildi ýiretetin ortalyqtardan óz baghyt, baghdarlamasymen erekshelenetin «Iskery qazaq tili» dep atalatyn jana ortalyq ashty. Búl ortalyq - qazaq tilining memlekettik til dengeyine kóteriluine әkeletin jol. Ekonomika men ghylymnyn, tehnologiya

men kәsipkerlikting (biznestin), biylikting qazaq tilinde sóilegenine tyghyz baylanysty bolatynyn eskere otyryp, osy salada ainalysyp jýrgen azamattargha memlekettik tildi ýiretuding jana joldaryn iske asyrudy qolgha alyp otyr. Sonymen qatar, ol ýshin eng aldymen akademiyanyng óz ishin qazaqylandyru, isqaghazdardy memlekettik tilde jýrgizu, qazaq tilinde dәris beretin mamandar qataryn jetildiru syndy júmystaryn arnayy baghdarlama boyynsha iske asyrudy bastady.

Jaqynda Halyqaralyq Biznes Akademiyasynyng búryn-sondy bolmaghan qazaq tilining keleshegine baylanysty is-sharalaryn estip, quanyp qaldyq. Halyqaralyq Biznes Akademiyasynyng Últtyq sayasat jəne memlekettik til jónindegi rektor kenesshisi, «Úlytau - 2010» mədeniy-lingvistikalyq lagerining diyrektory Bolat Dýisembimen súhbatymyzdy nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Bolat agha, til ýiretu ortalyghy qay uaqyttan bastap óz júmysyn bastady? Ortalyqtyng ashyluyna qanday sebepter týrtki boldy?

- Almatydaghy Halyqaralyq Biznes Akademiyasy osy jyldyng basynda elimizdegi joghary oqu oryndaryndaghy memlekettik tildi ýiretetin ortalyqtardan óz baghyt, baghdarlamasymen erekshelenetin «Iskery qazaq tili» dep atalatyn jana ortalyq ashty. Búl ortalyq - qazaq tilining memlekettik til dengeyine kóteriluine әkeletin jol. Ekonomika men ghylymnyn, tehnologiya

men kәsipkerlikting (biznestin), biylikting qazaq tilinde sóilegenine tyghyz baylanysty bolatynyn eskere otyryp, osy salada ainalysyp jýrgen azamattargha memlekettik tildi ýiretuding jana joldaryn iske asyrudy qolgha alyp otyr. Sonymen qatar, ol ýshin eng aldymen akademiyanyng óz ishin qazaqylandyru, isqaghazdardy memlekettik tilde jýrgizu, qazaq tilinde dәris beretin mamandar qataryn jetildiru syndy júmystaryn arnayy baghdarlama boyynsha iske asyrudy bastady.

Belgili qogham qayratkeri, últjan-dy azamat osy akademiyanyng preziydent - rektory A.B.Qojahmetov memlekettik tildi ýirengisi keletin azamattardy jaz mezgilinde iyn-novasiyalyq jana baghdarlamamen oqytatyn arnayy lageri ashu turaly úsynysyn ortagha saldy. Qysqa merzimde adamdargha tilding negizin oqytyp ýiretu ýshin, qazaq otbasyn, yaghny etnografiyalyq orta qúrudy jón dep sheshtik. Sóitip, qazaq jerindegi qasiyetti, tarihymyzdyng úyasy sanalatyn Úlytau ólkesinde etnografiyalyq baghyttaghy lageri óz júmysyn osy jylghy mausym aiynyng ayaghynda bastady.

Lageriding algha qoyghan maqsaty qanday?

- Mәdeniy-lingvistikalyq la-geriding maqsaty - óz oqushylaryn arnayy dayyndalghan ghylymy ja-nalyghymen aiqyndalatyn inno-vasiyalyq baghdarlamamen oqytu boldy. Tildi jattau arqyly ghana ýiretpey, teoriyalyq sabaqtardy qazaq halqynyng әdet-ghúryptarymen, últtyq oiyndarymen, tarihymen baylanystyra jýrgizu arqasynda tyndaushylardyng tildi mengeruimen qatar qazaq halqynyng qúndylyqta-ryn da óz boyyna tereng sindirip, tilge, halyqqa degen qúrmet sezimderin arttyratyn dengeyge jetkizu.

Qazaqstanda búryn-sondy bolma-ghan osy lageridi úiymdastyrudyng ereksheligi oqu tәrtibinin, lageridegi túru salty men uaqytty pay-dalanuynyng bәri tyndaushylardy jattandy qala ómirinen erekshe, kóshpendi qazaq halqynyng túrmysymen tyghyz baylanystyra úiymdastyruynda bolyp otyr. Qazaq halqynyng babadan qalghan salauatty ómir sýru, manayyndaghy adamdarmen qalay inabattylyqpen qarym-qatynas jasau, adamdy mansabyna ne bolmasa dәuletine qaray baghalamay, ýlkendi syilau, ataly sózge qúlaq asudy sózben emes, ónegemen ýiretuge kóp kónil bólip jәne osy tәrbiyelik jaydy nasihattaudy halqymyzdyng ózindik tәrbie beru tәsilimen tanys-tyru arqyly iske asyrugha nazar audarady.

Býginde atalmysh lageri ýsh kezeng boyynsha óz júmysyn atqardy. Mәselen, alghashqy oqu 30 mausym men 9 shildede bastalsa, ekinshisi 14-23 shilde aralyghynda ótip, 27 shilde men 6 tamyz aralyghynda ýshinshi oqu tobymen júmysymyzdy jalghastyrdyq. Ár kezende kelgen tyndaushylardyng qazaq tilin biletin dengeylerin anyqtap, olar ýsh topqa bólinip otyrdy. Birinshi topqa tildi nashar biletinder, ekinshi topqa qazaq tili sóz qoryn jalghastyrushylar, al, ýshinshi topqa tildi jetildirip, qazaq tilining ereksheligi men jazudy ýirenu boldy. Sol jekelegen toptarmen týske deyin 4 saghat teoriyalyq, týsten keyin jәne bos uaqyttarynda Úlytau ónirining tarihy jerlerimen tanystyryp, mәdeni-etnografiyalyq shara úiymdastyryldy. Al keshkilik uaqyttarda tyndaushylar últtyq oiyndar oinap, olardyng ereksheligimen tanysty. Sonday-aq, tyndaushylardy últymyzdyng saf altynday saqtalghan әdet-ghúrpy men últtyq qolónerimen tanystyru josparly týrde ýsh kezende de úiymdastyrylyp otyrdy. Mәselen, alghashqy kelgen kýnderinde olargha «qonaqasyn» dayyndap,  aldaryna bas tartu arqyly búl taghamnyng últtyq ereksheligin týsindiruden (basty adamdardyng lauazymyna qaray emes, jasyna qarap tartylatyndyghy) bastaghan bolsaq, kezenning ayaghyna qaray әr tyndaushy últtyq taghamdardyng qyr-syrymen tanysyp, dastarqangha aq tilek aityp, bata berudi mengergen dengeyge jetti.

Últtyq naqyshymyzdyng biri sanalatyn kiyiz ýy jayynda aita otyryp, olardyng óz qoldarymen ony tiguine mýmkindik jasaldy. Sonymen qatar kiyiz basu, shi, alasha, qúrmabau toqu, aghash sheberleri men ústa-zergerlerding jasaghan búiymdarymen tanysty. Keyinnen tyndaushylar әdet-ghúrypqa baylanysty qoyylymdaryn ózderi kórsetip, týrli oiyndar úiymdas-tyryp, qazaqsha әnder, halyq auyz әdebiyetining barlyq týrlerin jatqa aitugha qúlshynys tanytty.

Jalpy, qazaq degen halyqtyng shynayy bolmysyn ashu maqsatymen etnografiyalyq qalashyq ornatyp, tyndaushylardyng jatyn orny kiyiz ýy boldy, sonymen qatar, sabaq oqityn klasstar men ashana da kiyiz ýige úqsatylyp arnayy jasalghan kólemdi ýiler boldy. Osynday etnografiyalyq qalashyqty ornatugha jәne túrmystyq jaghday tudyrugha ayanbay kómek kórsetken últjandy azamattar Úlytau audanynyng әkimi Berik Ábdighaliyev (qazir Jezqazghan qalasynyng әkimi) pen onyng birinshi orynbasary Ánuar Omarovtyng (qazir osy audannyng әkimi) enbegine biz óte rizamyz.

Qazaq tilin ýirenem deushilerding qúlshynysy men jas dengeylerin aita ketseniz. Olargha tiygizetin әseri qanday?

- Lagerige kelgen tyndaushylar-dyng negizi 23-30-daghy jastar jәne eresek adamdar. Osy lageride ýsh kezende barlyghy 90-gha tayau tyndaushylar dәris aldy. Biylghy negizgi tyndaushylarymyz «Samúryq-Qazyna» jýiesining últtyq kompaniya-larynda jauapty qyzmet atqaratyn azamattar boldy. Olar: «Qazaqstan temir joly» (QTJ), «Qazmúnay-gaz» (QMG), «Qazaqtelekom» (QTK), «Qazatomónerkәsip» (QAÓ), «Eyr Astana», Ekibastúz GRES-i ókilderi.

Sonday-aq, kelushilerding arasynda óz tilin bilmeytin qazaqtarmen qosa orys, nemis, kәris, tatar, ukrain últtarynyng ókilderi de boldy. Qazaq tili men últtyng qúndylyqtaryn, tarihyn biluge qúlshynys bildirgender osy ózge últ ókilderi bolghandyghy bizdi quantady.

Alghashynda lagerige keybir jas-tardyng el aralap, jer kóru degen týsinikpen kelgeni de belgili boldy.

Biraz uaqyttan keyin olardyng boyynda da qazaq halqynyng tilin, әdet-ghúrpyn, tarihyn bilsem degen qúlshynystyng payda bolghanyna kóz jetkizdik. Birauyz qazaqsha bilmey kelgen kópshilik, sonynda bilsin-bilmesin tilderin búrmalap memlekettik tilde sóileuge kóshti. Osynyng ózi ýlken jetistik, óitkeni qyzyghushylyq ýirenuding bastapqy joly emes pe?! Tyndaushylardyng boyyndaghy osynday ózgeristerding boluyna yqpalyn tiygizgen josparly týrde Úlytau qoryq-múrajayynyng kómegimen Úlytau ónirining tarihy jәdigerimen tanysatyn sayahattar kezinde qazaq elining tarihyna baylanysty alghan mәlimetter bolghany aiqyn. Olar ýsh jýzding handaryn aq kiyizge kóterip han saylaghan «Han ordada » (Han shatyr), «Altyn shoqyda» (Ámir Temirding tastaghy jazuy bar), «Júmbaq kólde», Tanbaly tasta (Zynghyrtau), Áulie tauda, Áulie búlaqta, Úlytau audanyndaghy «Qazaqstan halyqtarynyng birligine arnalghan» monumentte, Alasha han mazarynda, Úlytau memlekettik qoryq-múrajayynda bolyp, Janghabyl óze-nining boyyndaghy Qarasugha sugha týsip, balyq aulady. Osynday paydaly da kónildi salauattylyqpen uaqyt ótkizgenderine bәri de dәn riza bolyp qaytty.

Sanauly uaqyt ishindegi jetken jetistikteriniz jәne aldaghy jos-parlarynyzben bólisseniz?

- Kópshilikting alghysy men yqylasy, býginde akademiya basshylyghyna týsip jatqan tolassyz hattar - alghashqy jetistikterimizding biri.

Endi osynday mәdeni-etnografiyalyq sharalardyng órisin keneytip, basqa ónirlerde úiymdastyru kele-shekting enshisinde. Memlekettik tilge degen súranysty arttyru jәne onyng órkendeuine kýsh salu - bizding algha qoyghan basty josparymyz.

Múnday iygi isterge memlekettik demeu qanshalyqty dengeyde?

- Bizge Ýkimet qarjy bólip kó-mektesip otyrghan joq, biraq ta osy baghdarlamamyzdy iske asyrugha «Samúryq-Qazyna» basshylyghynda isteytin últjandy azamattardyng qoldauy bizge kóp kómek boldy. Olar últtyq kompaniyalargha úsynyspen shyghyp, bizding qúrghan lagerimizge tyndaushylardyng keluine ýlken yqpal jasady.

Ángimenizge kóp raqmet!

Súhbatty jýrgizgen Kәmshat Aydarhanova

«Zaman-Qazaqstan» gazeti