Qazaqstannyng aqparattyq kenistigin býginde Resey iydeologiyasy jaylap túrghany jayly kýnde aitylyp ta, jazylyp ta jatyr. Qazaqstandyqtar dýniyejýzinde bolyp jatqan sayasiy-qoghamdyq oqighalar jóninde tek orys tilinde ghana aqparat alatynyn bilemiz. Jәne olar Reseyding sýzgisinen ótip keletini de eshkimge jasyryn emes. Sondyqtan biz qazir әlemdik sayasy alanda bolyp jatqan kez kelgen sharuagha tek Reseyding kózimen qarap, solarsha oy qorytamyz. Al Europa elderining kýndelikti baspasózi ne aityp jatyr, basqaday damyghan elder ne deydi, biz ýshin onyng onyng esigi jabyq.

Qazir elimizde Reseyding «Izvestiya», «Komsomoliskaya pravda», «Argumenty y fakty», «Rossiyskaya gazeta», «Kommersanti», «Krasnaya zvezda», «Vedomostiy», «Argumenty nedeliy», «Pravda», "Parlamentskaya gazeta", «Sobesedniyk», «Sovetskaya Rossiya», «Gudok», «Dochkiy-Materiy», «Itogiy», «Gazeta», «Mir novostey», «Versiya», «Moskovskiy komsomoles», «Moskovskie novostiy», «Moya semiya», «Novaya gazeta», taghy da tolyp jatqan gazetteri men jurnaldary satylady jәne «Qazposhta» arqyly taratylady.

Búlardan basqa Qazaqstannyng óziniki bolyp esepteletin «Vremya», «Megapoliys», «Karavan», «Central Asia Monitor», «Kazahstanskaya pravda», «Vecherniy Almaty», «Vechernyaya Astana», «Kapital», «Komsomoliskaya pravda-Kazahstan», «Novaya gazeta-Kazahstan», «Argumenty y fakty-Kazahstan», «Novoe pokoleniye», «Panorama», «Ekspress-K» (tolyq tizim emes), taghy birneshe orystildi gazetter bar. Búlardan bólek әr oblystarda orys tilindegi tórteu-beseuden shyghatyn jekemenshik gazetter, telearnalar bar ekenin esterinizge salamyz. Búghan jәne audandar men shaghyn qalalarda shyghatyn jekemenshik orystildi gazetterdi qosynyz. Osyghan qarap, Qazaqstanda qay tilde shyghatyn gazet basym ekenin eseptey beriniz. Sonday-aq, orys tilindegi ondaghan internet resurstar bar ekenin eskeriniz.

Endi oqyrmandar turaly aitar bolsaq, soltýstik aimaqtarda halyqtyng basym kópshiligi (90-95 payyz desek qatelespeytin shygharmyz) orys tilinde oqidy, basqa aimaqtarda da oryssha oqityndar jetkilikti. Eng súmdyghy, soltýstik ónirdegi barlyq oblys ortalyqtarynda, odan basqa Lisakovsk, Rudnyi, Stepnogorsk, Aqsu, Ekibastúz, Kurchatov sekildi derbes qalalardaghy gazet dýngirshekterine qarasanyz, 99,9 payyzy orys tilindegi basylymdar ekenin kóresiz. Mysaly, Stepnogorskide dýingirshek týgili, poshta bólimshesining ózinde qazqasha gazetti satu sóresine qoymaytynyn kózimiz kórdi. Onyng sebebin súrasaq, "eshkim almaydy qazaqsha gazetti" deydi.

Orystildi halqy basym Qostanay oblysynda barlyghyn qosqanda 100-den artyq basylym bolsa, solardyng ishinde taza qazaqshasy oblystyq «Qostanay tany» gazeti men A.Baytúrsynov atyndaghy uniyversiytetting janynan shyghatyn «Jas órken-Qostanay» jurnaly ghana eken. Oblystyq әkimdikting gazeti bolyp esepteletin «Kostanayskie novostiy» gazetining negizgi aksiyasyn aty belgili «Ivolga» agroholdingi ústap otyr degen aqparat aldyq. Olar sosyn әkimdikke baghyna ma? Al, audandyq bolyp esepteletin gazetterding kóbining atauy qazaqsha bolghanymen, mazmúny oryssha, ishinde bir-eki bet qana audarma qazaqshasy jýredi.

Petropavldaghy oblystyq bolyp esepteletin «Severnyy Kazahstan» gazeti de jeke seriktestik. Memlekettik tapsyryspen júmys isteydi. Yaghni, budjet tólegen qarjynyng kóleminde ghana әkimdikting materialdaryn salady, qalghan jerge ne qoysa da ózderi erikti. Sol jerdegi «Nedelya», «Dobryy vecher» gazetteri jәne «Provinsiya» jurnaly osy «Severnyy Kazahstanmen» bir seriktestikke biriktirilgen. Búlardan basqa óz betinshe shyghatyn «Petropavl. kz», «Kvartal», «Prospekt», «Inform-vest» sekildi orystildi basylymdar taraydy.

Endi jogharydaghy әngimege oralsaq, Qazaqstanda jappay satylyp, taralyp jatqan reseylik gazetter neni uaghyzdaytynyn bilesizder. Odan bólek Qazaqstannyng óziniki bolyp esepteletin orystildi basylymdar da sol baghytta júmys isteytinin qazir sayasatkerler ashyqtan-ashyq aityp jatyr. Sonda memlekettik iydeologiyamyz kimdiki deymiz?

Qazaqstandaghy Resey aqparatynyng yqpaly búrynnan kýshti bolatyn. Esterinizde shyghar, osydan eki jyl búryn Reseyding Qazaqstandaghy aqparattyq belsendiligin arttyru ýshin arnayy zertteu ortalyghy qúrylyp, oghan 5 milliard rubli kóleminde qarjy bólingen degen sóz shyqqan. Dәl sol kezde el ishine irtki salu baghytynda birneshe ret jalghan aqparattar taratylghanyn bilemiz. Mysaly, Batys Qazaqstan óniri Qazaqstannan bólinbekshi degen aqparat bolghany esimizde. Odan son, el ziyalylarynyng atynan «ornynyzdy Tasmaghambetovke beriniz» degen mazmúndaghy Preziydent Nazarbaevqa joldanghan hat jariyalandy. Biraq sonynan hatqa qol qoydy degen adamdardyng barlyghy búdan habarsyz bolyp shyqqan. Osy sekildi birneshe mysaldardy keltiruge bolady. Búnyng barlyghy soltýstiktegi kórshimizding jasap otyrghan qúityrqysy ekeni belgili. Sonda bizding aqparat komiyteti, memlekettik qauipsizdik komiyteti, basqaday mekemeler qayda qarap otyr dep oilaysyz...  

Ukrainamen aradaghy qaqtyghystan son, Qazaqstandaghy reseyshil BAQ-tardyng belsendiligi kýrt artyp ketkenin bayqap jýrmiz. Búl Kremlidegi «rejisserlerdin» qazaqstandyq sheneuniktermen «quyrshaq tetaryn» jasap otyrghanynyng nәtiyjesi demeske amalyng joq. Belgili sayasatkerlerding deregine sensek, Ukraina men aradaghy janjal bastalghannan beri, Resey aqparattyq maydan ýshin apta sayyn million dollargha juyq qarjy júmsaydy eken. Qazir Qazaqstandaghy aqparattyq biylik týgeldey Resey biyligine kóshken be deysing osyghan qarap otyryp. Sebebi, BAQ basshylyghyna birtindep orystildi nemese slavyan últty adamdar taghayyndalyp jatqanyn kórip otyrmyz. Búl kimning yqpalymen jasalyp otyrghan sharua sonda?

Búryn «Almaty» telearnasynyng bas produseri bolghan Evgeniy Grunberg «Vecherniy Almaty» gazetining diyrektor-bas redaktory bolyp barghanyn bildik.

«Astana aqshamy» men «Vechernyaya Astana» gazetteri bir seriktestikke biriktirilip, oghan búryn «Argumenty y fakty-Kazahstan» basylymyna jetekshilik etken Sergey Kuzovnikov bardy.

Pavlodar oblysynda osynday jaghdaylar oryn alyp jatqanyn búryn aitqanbyz. Qostanay men Soltýstik Qazaqstandaghy jaghday jogharydaghyday.

Sonau HIH ghasyrdyng basynda Fransiya imperatory Napoleon Bonapart: «Men san myndaghan әskerge qaraghanda, ýsh gazetten kóbirek qorqam»-degen eken. Sebebi, aqparattyq maydanda BAQ-qa baqylau jasau degen sóz – qanday eldi bolmasyn qarusyz jaulap alu degen sóz. Ol aqylyndy azdyryp, últtyq bolmysyndy joyady. Osyndayda sanamyzdy ulap jatqan jat iydeologiya bolashaqta betimizdi basqa jaqqa búryp jibermes pe eken degen oigha kelesin.

Rasynda BAQ (Búqaralyq aqparat qúraldary) iygiligin kórip, ózimiz iyelik etip paydalansaq – baq. Elding baghy. Al, onyng pәrmenin bilmey, aqparattyq kenistigimizdi iygere almasaq – sorymyz. Býgin «BAQ - baq» dep jýrip, erteng «qap» dep qalmayyq.

Saylau BAYBOSYN

Abai.kz