Osy aptada kórshilerimiz - qyrghyzdar Sәuir revolusiyasynyng 5-jyldyghyn atap ótti. Osy data postkenestik kenistiktegi keshegi kommunistik rejimderding ornyna kelgen biylikterding revolusiyalyq jolmen auysuynyng az-kem tәjiriybesi turaly әngime qozghaugha sebep bop otyr. Osy jyldar ishinde búl taqyryp biraz talqylanyp, tipti jauyr bop ketken siyaqty. Sondyqtan da men búryn aitylghan oilardy qaytalay bermey, ómir tuyndatyp otyrghan sol tónkeristerding taghlymdaryn tarqatayyn.

Birinshi taghlym mynada.

Osynau ózgeristerden keyin tereng oigha qalghan postkenestik elderdegi biylik «týrli-týsti tónkerister» degen túraqty tirkes retindegi jana sayasy termin engizip, resmy iydeologiyanyng arqasynda ony negizinen negativdi, jaghymsyz synayda surettey bastady.

Biraq búl mәselening eki jaghy bar. Dәlirek aitsaq, qogham ony eki týrli qabyldady.

Biylikting sózi men resmy aqparatqa imanday senetin, «qarnymyz ash bolsa da, soghys joq, sol ýshin ókimetke rahmet!» deushiler biylikting auysuyn sózsiz teris qúbylys dep sanaydy. O jaghyn moyyndauymyz kerek. Olargha ózgerissiz kedeyshilik ózgeris arqyly keletin dәuletti ómirden myng ese artyq!

«Joq, biylik mindetti týrde auysyp túruy qajet, sol kezde ol júrtymen sanasugha mәjbýr bolady» deushiler búl sayasy janalyqty jaqtaydy. Olar teledidardan biylik basyndaghylar auysqanymen, AQSh ta, Úlybritaniya da daghdaryp qalmay, óz tirshiligin jasap jatqanyn kórip, bilip otyr. Sondyqtan da olarda pәlendey abyrjushylyq joq.

Basqasyn bilmeymin, kezinde Sovet Odaghyn talay jyl basqarghan Kompartiya bas hatshysy Leonid Brejnev ólgende 18 jastaghy student men ýlkenderding «Endi Sovet Odaghynyng taghdyry ne bolmaq? Basqa adam osynday eldi basqara ala ma?» dep shyn niyetimen qayghyrghanyn óz kózimmen kórdim.

Sondyqtan da bir emes, birneshe elde oryn alghan búl revolusiyalar qazaqtyng da sanasyn oyatty. Beybit týrde biylikting auysuy – últtyq tragediya emes, tarihy damuda túiyqqa tirelu de emes, ol qogham damuynyng zandy kezeni ekenin el týsine bastaghan sekildi.

Áriyne, keybir elderde súmdyq qaqtyghystar boldy, oq atyldy, qan tógildi, bas jaryldy. Onday qandy joldy, әriyne, men qúptay almaymyn.

Biraq kez kelgen biylik  úghyp alar bir aqiqat bar: evolusiyalyq damu jolyna ózing týspesen, halyqtyng ózi revolusiya arqyly ornynnan alyp tastaydy!

Sondyqtan tógilgen qangha, qiylghan ómirlerge tek qana revolusionerlerdi aiyptay beruge bolmaydy, jauapkershilikting negizgi salmaghy – jaghdaydy ushyqtyryp, sonday dәrejege jetkizgen biylik basyndaghy basshylarda!

Ekinshi taghlym mynada. Keybir elderde eldi alangha shygharyp, biylik basyna kelgen demokrattar uaqty óte ózderi bergen uәdelerin oryndamay, halyqtyng narazylyghyn tughyzyp jatty. Mәselen, Yushenko saylanar aldyndy «bas biylikti preziydentten parlamentke beremiz» dep aidy aspangha bir shygharyp, ant-su ishken edi. Sol ýshin Ukraina ony qoldady, preziydent qyp saylady. Biraq, Yushenko әrtýrli syltau tauyp, sol uәdesin oryndamay-aq qoydy. Nәtiyjesinde el seniminen airylyp qaldy.

Ýshinshi taghlym da osyghan sabaqtas. Jasyratyny joq, keybir elderde osy janalyqtardan keyin ong ózgeristermen qatar, kemshilikter de oryn aldy. Mәselen, biylikting auys-týiisin eki mәrte bastan ótkergen Qyrghyz elining әleumettik-ekonomikalyq ahualy әli de mәz emes. Áriyne, ol Qazaqstan sekildi múnay men gazy, aluminiyi men hromy bar bay memleket emes, sondyqtan qarjy jaghynan qysylyp jatatyny ras. Ol jaghy týsinikti. Desek te, «qúrghaq qasyq qana emes, qúrghaq uәde de auyz jyrtatynyn» esten shygharmau kerek.

«Týrli-týsti tónkeristen» keyin isi ongha basqan elder de bar. Mәselen, Shevardnadzeden keyin Gruziyany basqarghan Saakashvily elde jemqorlyqqa qarsy ashyqtan-ashyq kýres bastady. Ol dertti týp-tamyrymen joydy dese de bolady. Oghan qogham kómektesti. Sondyqtan ol kýres sonshalyqty nәtiyjeli boldy. Onyng ýstine qogham parlament, erkin BAQ, oppozisiyalyq partiyalar arqyly sol Saakashviliyding apshysyn quyryp otyryp, qyzmetine myqty baqylau ornatty.

Tórtinshi taghlym býgingi kýnde emes, tayau bolashaqta jatyr. Mening osy jyldar boyyna biylikting beybit týrde auysuyn jaqtap kele jatqanymdy oqyrman biledi. Biraq «jaman aitpay, jaqsy joq» deydi atam qazaq. Sóz joq, eki qarsylasyn saylau nauqanynda Nazarbaevtyng jenip shyghatynyn halyq bek týsinip otyr. Biraq odan keyin ne bolmaq? Ertengi kýni elbasy elge úsynar múrager qoghamnyng barlyq toptarynyng kónilinen shygha ma? Álde, bir-birine onsyz da qyrghiqabaq bop kele jatqan klandar jasandy tónkerister úiymdastyra ma? Quyrdaqtyng kókesin sonda kóremiz be? Bas biylikten dәmelilerdi týlen týrtpesin, týlen týrtse, odan keyin boluy yqtimal «týrli-týstinin» boyauyn qalay aiyramyz?

Kele-kele arab kóktemine úlasqan Gruziya, Ukraina, Qyrghyzstandaghy «týrli-týsti» tónkerister tәjiriybesine qarap, men sol turaly oilanyp otyrmyn...

Ámirjan QOSANOV.

Týpnúsqadaghy taqyryp: Evolusiyany qalamaghan revolusiyagha tap bolady!

Nemese «týrli-týsti» tónkeristerding tórt taghlymy

 «Ashyq alan» («Qalam mezgil»), 9 sәuir 2015 jyl