2008-jyldyng qantar aiy. Kýn jaymashuaq. Almatynyng kitәp dýkenderin aiyna birer aralap shyghatyn әdetimmen jýrip, bireuinen kórgen kózdi qyzyqtyratyn súlu kitәpti alyp qarasam: «Shahkәrim. Jol tabalyq aqylmen» dep túr! Bәrekeldi! Ýlken qalyppen shygharylghan, qalyndyghy tórt eli, aqynnyng sureti múqabasynyng eki syrtqy betine ghana emes, qaptau týbine de berilgen! Syrtqy da, ishki de kórkemdelui kelisken eken! Shygharghan - «Halyqaralyq  Abay kluby.  Jiydebay. 2006 j.». Abay atyna «klub» degen sózding nege tirkelgenin týsinbesem de, quana alyp, ýige jetkizgenshe  asyqtym.  Aqyn  atamyzdyn  tughanyna  150 jyl toluy aldynda halqymyzgha  úsynylghan  tamasha  tartu  ghoy! «Kitap - eng sabyrly ústaz»  degen alghysózi bar «Bir tomdyq jinaq» aqynnyng «Abay marqúm ótken song ózime aitqan jyrlarym» ólenimen bastalypty. Oqy bere tilim de, oiym da sýrindi.

«Jetpisti qudyn, jetting be?

Barsha jannan ótting be?

Taghdyryng jazghan aq ólim,

Qútylyp odan ketting be?»

Apyrym-au, «taghdyryn» emes, «allanyn» edi ghoy?!

«Qútyrmay endi tek otyr,

Kýnәnә uayym jep otyr.

Aldynda kirer ýiing bar,

«A, toba», onda dep otyr».

Apyrym-au, «A, toba» emes, «A qúda» edi ghoy?!

«Shyn joldasyng osy ma,

Osylar jannyng dosy ma?

2008-jyldyng qantar aiy. Kýn jaymashuaq. Almatynyng kitәp dýkenderin aiyna birer aralap shyghatyn әdetimmen jýrip, bireuinen kórgen kózdi qyzyqtyratyn súlu kitәpti alyp qarasam: «Shahkәrim. Jol tabalyq aqylmen» dep túr! Bәrekeldi! Ýlken qalyppen shygharylghan, qalyndyghy tórt eli, aqynnyng sureti múqabasynyng eki syrtqy betine ghana emes, qaptau týbine de berilgen! Syrtqy da, ishki de kórkemdelui kelisken eken! Shygharghan - «Halyqaralyq  Abay kluby.  Jiydebay. 2006 j.». Abay atyna «klub» degen sózding nege tirkelgenin týsinbesem de, quana alyp, ýige jetkizgenshe  asyqtym.  Aqyn  atamyzdyn  tughanyna  150 jyl toluy aldynda halqymyzgha  úsynylghan  tamasha  tartu  ghoy! «Kitap - eng sabyrly ústaz»  degen alghysózi bar «Bir tomdyq jinaq» aqynnyng «Abay marqúm ótken song ózime aitqan jyrlarym» ólenimen bastalypty. Oqy bere tilim de, oiym da sýrindi.

«Jetpisti qudyn, jetting be?

Barsha jannan ótting be?

Taghdyryng jazghan aq ólim,

Qútylyp odan ketting be?»

Apyrym-au, «taghdyryn» emes, «allanyn» edi ghoy?!

«Qútyrmay endi tek otyr,

Kýnәnә uayym jep otyr.

Aldynda kirer ýiing bar,

«A, toba», onda dep otyr».

Apyrym-au, «A, toba» emes, «A qúda» edi ghoy?!

«Shyn joldasyng osy ma,

Osylar jannyng dosy ma?

Aq isine adam jaq,

Adamnan tipti shoshyma!»

Apyrym-au, «aqqa adam jaq» emes, «aqqa qúday jaq» edi ghoy?!

Endi shumaqtardy «shulata» bermey, óleng tarmaqtarynyn  birnesheuin mysalgha keltireyin («týzetpe» sózder qara әrippen jazylyp, jaqshagha alyndy da, aqynnyng týpnúsqa sózderi kursivpen - enkish әrippen berildi):

Kýrmeuin alla (taghdyr) sheshedi...

......................................................

Ondasyn qúday (istin) aqyryn...

...................................................

Ketpes dәulet osy ghoy qúdaygha (әmbege) haq...

.....................................................

Qúday (basta) taza jaratty, sen taza bol...

.....................................................

Ashy sózim - dostyghym, dinge (maghan) nansan...

.....................................................

Maqtan, ataq izdeseng qúdaydan (adamnan) bez...

..................................................

Músylmangha (aghayyngha) úqsaydy qay arasy?..

...................................................

Bir qúday (tabighat) neshe týrli jan jaratty...

..................................................

Qúday (ómir) ózi-aq beredi...

Bir әredikte týisigim aitty: - IYә, bir gәp bar, sen Shәkenning búl  kitabyn aqyn aqtalysymen sonau 1988 jyly «Jazushy» baspasynan shyqqan  jinaqpen («Shygharmalary») salystyryp oqysanshy - dedi. Tilin aldym. Tynym tappay salystyrdym. Astapyralla, tyrp ettirmey kóshirgen de qoyghan. Tózimim toz-toz bola bastaghan song qolyma qalam aldym...

Sóitip:

Birinshi maqalam - «Shәkәrim «ateist» kýiinde qala bersin be? Shәkәrimtanu ghylymiy-zertteu ortalyghynyng nazaryna» - sol jylghy nauryzda «Qazaq әdebiyeti» aptalyghymyzda jariyalandy.

Ekinshi maqalam - «Aqyn atamyz Shәkәrimning aruaghyna hat» - sol jylghy qarashada «Jas alash» gәzetinde shyqty.

Ýshinshi maqalam - «Marqúmnyng mandayyna «ateist» bolu jazylghan eken. Senator-jazushy Ábish Kekilbaygha hat» - «Ana tili» gәzetinde sol jylghy jeltoqsanda jariyalandy.

Tórtinshi maqalam - «Aruaqty ardaqtaghan qazaq edik. Mәdeniyet jәne búqaralyq aqparat ministrine, Jazushylar odaghy basqarmasynyng tóraghasyna  ashyq hat» - 2009-jylghy aqpanda «Jas qazaq» gәzetinde shyqty.

Besinshi maqalam - «Kak Shakarima sdelaly ateistom» - 2010 jylghy aqpanda orystildi «Sentral Aziya Monitor» gәzetinde jariyalandy.

Búl hattarda ne aityldy?

Músylmannyng otbasynda ómirge kelip, imany taza niyetti músylmandyq jolynyng 73-belesinde qúdaysyzdardyng qolynan qaza tapqan Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng aruaghyn «halyq jauy» degen qara daqtan 1987- jyly әreng arshyp aldyq ta, ólenderi men dastandaryn, audarmalary men maqalalaryn tezdetip jinaqqa ainaldyryp shyghardyq. IYә, sóittik te, 1988-jylghy «Shygharmalary»» arqyly marqúm aqyn atamyzdy...  ateistke ainaldyryp kep jiberdik. Ol «ghajap janalyqtyn» úitqysy kim bolghanyn bilmeymin. Shәkendi ateisterding sapyna qosa saludyng qalay jýzege asqanyn zerttep te sharshamadym, ol «tәsil», әlgi «eki jerde eki - tórt» degendey, op-onay oryndalypty: aqynnyng ólenderindegi: «qúday», «alla», «taghdyr», «jazmysh», «din», «músylman»... degen diny sózder egistik taqtasynyng aram shóbinshe týp-týgel derlik otap tastalypty - bitti!.. Sol soraqylyqty kórgen kýnderi Qayym agha Múhamedhanov qanday kýy keshti desenshi! Ol qiyanattan qysylghan janyn qoyargha jer taba almady, qatty kýizeldi: «Qúday-au, Shәkәrimning shygharmalaryn reviziyalaugha qanday qúqylary bar búlardyn?!» dedi. Nege shyryldamasyn, nege kýiinbesin?! Úly Abaydyng eng daryndy shәkirti - Shәkәrimning ómirin, shygharmashylyghyn, tuyndylarynyng týpnúsqasyn zertteu jәne kezinde gәzet-jornaldardaghy jariyalanymdaryn qadaghalap otyru tәrizdi qasiyetti paryzdy moynyna alghan,  shәkәrimtanudy negizdegen biregey ghalym ghoy?! Aqynnyng әdeby múrasyn saqtau mәselesinen bastap, «halyq jauy» tanbasyn aldyryp tastau jolynda úzaq jyl talmay, qajymay qayratty qimyl jasaghan birden bir tabandy jan ghoy?! Aqyn shygharmalaryn «týzeu-kýzeuge» qarsy maqala jazdy. Ayghaghy aiday ol maqalasy «Qazaq әdebiyeti» gәzetining 1989 jylghy nauryzdyng 17-si kýngi sanynda «Qúday» degen sózden qúday saqtasyn...» degen taqyryppen jariyalandy (gәzette yqshamdaghan ol maqalasynyng tolyq núsqasy 2009-jyly shyqqan «Shәkәrim» atty jiaghynda).

Qakeng odan keyin de kóp jazdy, dóp jazdy. Aqynnyng ólenderindegi «týzetulerdi» ghana emes, «týzetuge kónbegen» shumaqtardyng tipti alyp tastalghanyn, bir ólenining birneshege bólshektelgenin, dastandaryndaghy tarihy kisi, jer attarynyng da búrmalaugha úshyraghanyn (mysaly, tarihy túlgha Mamay batyrdyng ómirde bolmaghan «Matay batyrgha» ainaldyrylghanyn) «soqyrgha tayaq  ústatqanday» etip atap-atap berdi.  Múhtar Maghauin jәne basqa әdebiyetshi-synshylar da ashynyp syn jazdy. Jogharyda atalghan «Shahkәrim. Jol tabalyq aqylmen» kitabyn shygharghan jazushy Rollan Seysenbaev sol oryndy syndardyng eshqaysysyn qúlaqqa ilmepti.  Ol - klubtyn, ondaghy «Amanat» joralynyng egesi, baspanyng Kórkemdik kenesining tóraghasy. Al alqa mýsheleri: Ábish Kekilbay, Imanghaly Tasmaghambetov, Oljas Sýleymenov (qazaqshany oqyp qaryq bolmaytyn búl aqyngha, әriyne, bәribir ghoy), Myrzatay Joldasbekov...

Qay basylymnyng bolsyn alqa mýsheleri (redaktorlaryn aitpaghanda) sol basylymnyng sapasyn jiti qadaghalap otyrugha mindetti. Óitpese «qúrmetti mýshe» boludyn, yaghny arzan ataqtyng qajeti ne?!. Búl nemkettilik «Jol tabalyq aqylmende» jәne 2008-jyly: «Qajyma, oiym, qajyma», «Ókinishti ghúmyr», «Ýzilmegen ýmit» dep ýshtomdyq etilip, eshbir týzetusiz qayta basylghanynda taghy kórindi. Rollan bolsa, búl  ýshtomdyqtyng da «jambasyna»: «...Sizge qarap boy týzep, oy týzep, sóz týzep kelemiz» dep «tanba» basypty. Demek, biz de, keler úrpaqtarymyz da «ateist» Shәkәrim qajynyng poeziyasyn mynau kitaptardaghysynsha qabylday bersek, sol jón eken.

Aqynnyng tughanyna 150 jyl toluyna arnalyp Almatyda ótkizilgen saltanatta Shәkenning 70 - 100 ólenin jatqa aitatyn tórt shәkirt óner kórsetti. Biraz mektepte sonday dәstýr bar eken. Niyet týzik. Biraq dodagha úshyraghan ólenderdi nasihattaudan ne payda? Býgingi de, ertengi de úrpaqtary qajy atalarynyng «ateistigine» shýbәlanbay ósui qajet pe?! Mektepterdegi ústazdar әdeby gәzet-jornaldyng anau jarymjan jinaqty synaghan ondaghan maqalasynyng birde-birin oqymaghan boldy. Ol ol ma,  Shәkәrimnin  Astanada, Semeyde, Almatyda bolghan toylarynda suyrylyp sóilegen, toydyn  aldy-artynda  baspasózge  qúlash-qúlash  maqala jazghan  talapty jas  әdebiyetshi-synshylardan  bastap akademik aghayyndargha deyin eshqaysysy aqyn múrasyna jasalyp kele jatqan qiyanat turaly lәm-mim degen joq, «osylay aitsaq, osylay jazsaq qatelese qoymaspyn» degen oimen bayaghydan jattandy sóilemderdi tizip shyqty.

Aqyn shygharmalarynyng qyr-syry jayynda maqalalar әli de jazylyp jatyr (әriyne, jazyla beredi de!), biraq solardyng eshqaysysynan mynau qiyanatqa qatysty bir auyz sóz kezdespeytinine eriksiz tandanyp jýrmin. Sirә, olardyng avtorlary Shәkәrim Qúdayberdiúly kózi tirisinde shygharghan «Qazaq ainasy» atty kitap baryn bilmeydi jәne 1988 jylghy jarymjan jinaq turaly 1988 - 1992-jyldary gәzet-jornaldarda jariyalanghan onnan astam syny maqalanyng birde-bireuin oqymaghan. Bilgen, oqyghan bolsa, jazyqqa shyqqan jeldey ese berer me?!

Aytpaqshy, Astanada «Ynsap» atty qor bar eken. Shәkәrim ólenderin jatqa aitatyn shәkirtter bәigesin ótkizumen shúghyldanatyn kórinedi. Qor basshylaryna hat jazyp, aqyn shygharmalary kókpargha salynyp kele jatqanyn aityp, maqalalarymnyng kóshirmelerin de joldadym.  Ol jaqtan da  habar-oshar joq.

Álbette, men maqalany da, hatty da jeke basymnyng mýddesi ýshin, atymdy sóitip bir shygharu ýshin jazbadym, Shәkәrimning әdeby múrasyn onay oljagha, arzan qaljagha ainaldyrugha qarsylyq jasadym. Ministrlikke Aqynnyng «Qazaq ainasy» jinaghyn eshbir «týzeu-kýzeusiz» qaytadan shyghartudy úsyndym. Jauap bolmady.

Ekinshi jәit.

IYsi qazaq kóne tarihymyzdyng tong bolghan qatparlaryn aqtarghan Iliyas Esenberlinning «Kóshpendilerine» býgin de tәnti. Ony jeke-jeke tuyndy kýiinde-aq qúmarlana oqyghanbyz. Ol alys-jaqyn elder tilderining birazyna audaryldy. Negizgisi orys jәne halyqaralyq mәrtebeli aghylshyn tili boldy. Alayda, birinshi kezekte aitarym: әdebiyetshi-synshylarymyz oryssha núsqasyn oqymady-au deymin, sebebi: kózi tiri Ilekendi jiyn-toyynda jattandy úlyqtaumen jyltyray sóilegenderi bolmasa, orys tilindigi «Kóshpendilerdin»  audarma sapasyn  auyzgha alghany esimde joq. Qalamnan qoly bosamay ótken Ilekenning ózi de oryssha núsqasyn oqyp ýlgirmegeni anyq, eger ýlgirse, audarmashysyna (M. Simashkogha) biraz bazyna aitsa kerek edi.

Bazynany, jo-joq, janayqaydy әdebiyetshi, aghylshyn tilining bilgiri Núrsәule Rsaliyeva aitty. Ghalym qaryndasymyz әdebiyetimizdegi asa әigili shygharmanyng aghylshyn tilindegisin oqyp, jaghasyn ústap, sodan keyin oryssha núsqasyna eriksiz ýnilip, salystyryp shyqqan da: «Súmdyq-ay!» dep qatty kýiingen.

Núrsәulening kýiinetin jóni bar eken. «Ana tili» gәzetinde, «Jalyn» jornalynda jariyalanghan maqalalaryn oqyp, men de jaghamdy ústadym. Áuelde sener-senbesimdi bilmey qaldym. Sabyr saqtay qaytalap oqyp shyqqan song ghana: - Oipyrym-ay! Úyat bolghany-ay! - dep synshyny eriksiz jaqtadym. Orys tilindegi núsqasynan O. Chorakaev aghylshynshalaghan «Kóshpendilerde»: Abylay han birde tau, birde tómpeshik;  Búqar jyrau birde ósiyetshi, birde beypil úrysqaq;  Kenesary birde qolbasshy, birde qaraqshy bolyp kete barghan...

Tanymal jazushy, audarmashy M. Simashko audarma aulasynan shyghyp ketip, avtor sózine arakidik týzetu engizip te, óz tótesinen qosymsha jazyp ta jibergen kórinedi. Soghan sýiengen O. Chorakaevtyng da «qyzynyp» ketkeni jetkilikti. Núrsәule sonyng bәrin naqty tәptishtepti. Audarmashynyng kesek qatelerin bylay qoya túrghanda, korrektorlyq әlәulәiding ózi - bir qorlyq. Abylay: birde dúrys, al birde Abali, birde Albay bolyp, ýsh týrlengen; Búqar jyrau esimining - 7;  Qoja Ahmed Yassauy esimining - 8; Shynghyshan esimining - 10 «núsqasy» bar eken. Asan Qayghy, Qaztughan, Tәuke han, Ábilqayyr han... bәrining de esimderi qúbyltylghan.

Núrsәule qaqqan dabylgha beyjay qala almadym. Keltirgen mysaldary, jasaghan 21 tújyrymy kókeyge qonymdy eken. Tolyq qostap, ózim de maqala jazyp, Jazushylar odaghymyzdyng basshylyghyna trilogiyanyng oryssha núsqasyn qayta qarap, aghylshyn tiline janadan audartu kerek eken dep qúlaqqaghys  jasadym. Shet júrttargha halqymyzdyng tarihyn tanyta týsu ýshin, әdebiyetimizding mýddesi ýshin qajet qoy. Qúlaqqaghystan eshtene shyqpaghan song bayaghy ministrlik pen odaqqa hat joldadym, - onym da eleusiz qaldy.

Jalpy, mening bayqauymsha, bizding býgingi zamanauy tirlikte týsiniksiz eki qúbylys bar. Biri - hatyna, kimge joldasang da, jauap qaytaryla qoymaytyny. Ekinshisi - ziyaly qauymnyng  nebir janayqay mәselege mәn bermey qala beretindigi. Shәkәrim Qúdayberdiúlynyn, Iliyas Esenberlinning әdeby múralaryna qiyanat jasalghany jogharydaghy tiyisti oryndargha, ziyalylar qauymyna qalayda jetse eken degen oimen búl jәitter jóninde әdeyilep  jazghan maqalalarymnyng әrqaysysy respublikalyq ýsh-tórt gәzette jariyalandy (әriyne, mәtinderi bólek, al maqsat - bireu). Amal ne, oqyghan kóz, estigen qúlaq kórinbedi. Bir «qyzyghy»  jazushy, jornalshy aghayyndardyng  birde-biri selt etpedi.

Búl ne?  Búl - em qonuy qiyn dertke ainalghan nemkettilik!

Áygili jazushy Ánuar Álimjanov Pәkstannyng Qarashy qalasynda bolghanynda ondaghy qalamdas dos-joldastary Ortalyq bankting suret galereyasyna aparypty. «Úly ústazdardyng suretterin kór» dep. Qolynda dombyra bar beyne kózine jyly úshyrap, kim ekenin súraghan Ánuargha suretshi Salyh Ayyn: «Abu Nasyr Muhammed ibn Tarhan әl-Farabi» degen. Ánekenning sol sәtte nendey kýy keshkenin bir qúday biledi. Bizding biletinimiz: ghúlama jerlesimizding suret-beynesi men shygharmalarynyng elimizge jol tabuyna birben-bir sebepshi bolghany!..  Odan arghy әngimede farabiyshi ghalymdardyng biri: «Aristoteliden song Ekinshi ústaz atanghan әl-Farabi: «Sen dosynnan seskenbe, sertinen taysa - satyp keter; sen jauynnan seskenbe, qapyndy tapsa - óltirer;  sen seskenetin, tipti qorqatyn nәrse - nemkettilik:   týbine sol jeter!» degen eken.  Ghajap emes pe?!» depti.

23. 09. 2010 j.

«Abay-aqparat»