Júma, 26 Sәuir 2024
Alashorda 7016 0 pikir 10 Qantar, 2017 saghat 10:53

AZIYa ATAUY QAYDAN ShYQTY?

                                                     

Ejelgi Qazaq Alyp biyinde (Álippesinde)  30  tanba-dybys bar. Al, qalghan 12-si kirme tanbalar. Osy tanbalardyng ornalasu reti jәne sandyq atauy eng ejelgi, eng birinshi dýniyege kelgen býkil әlemdik úly El qalay ataldy jәne onyng qanday retpen dýniyege kelu tarihynan tolyqtay habar bere alady.

         «Alash qaghan Tanau ózenine taban tirese,

         Qazaq qaghan әlemning bәrin alghan» (Jýsip Balasaghún). Tanau - Obi ózenining ejelgi atauy.

Álem shejiresin tanyp bilude bizge asa kónil audaratyn jaghday sózderding tek qana dybys –tanbalardan túratyny emes, olardyng buyn-buyngha bólinui. Sebebi, sonau týptegi eng alghashqy Adam Ata men Aua Ana dýniyege kelgeli beri, olar ataly, әkeli, balaly, nemereli, shóbereli t.t. buyn-buyn bolyp jalghasyp keledi. Býkil әlem elderining Ata tek shejiresinde de, solardy ataytyn sózder men sóilemderde de, artqy buyn aldynghy buynnyng jalghasy retinde dәl solay berilip keledi. Býkil jer betindegi barlyq rular, taypalar, úlystar, handyqtar men qaghandyqtar da osylay buyn-buyn bolyp dýniyege keldi. Búl jaghday Sәttighúl atamyzdyng shejire-dastanynda bylaysha óriledi.

 «Ózender qúrghap sualmas

 Qaynary bolsa aqpaly.

 Bekarys pen Alshynnan

          Kishi jýzding balasy

          Dýrep edik el bolyp

           Buyn-buyn taqtaly» (Sәttighúl Janghabylúly «Amanat» Almaty. 1996. 178 bet). 

Eng jogharghy sana (sanaudyn) iyesi Úly Jaratushy-Alla, Alladan keyingisi Adam. Allanyng qalauymen Adam ata úrpaqtary sandyq jýieni mengerdi. Biz qoldanyp jýrgen sandardyng bәri osy sandardy oilap tauyp, dýniyege әkelgen úly atalarymyzdyng esimi. Osy sandyq jýiege sәikes dybystyq tanbalar da olardyng dýniyege kelu ret sanyn beredi. Sol ýshinde keyde bizder, sannyng ornyna 1-a, 2-ә, 3-b, 4-g, 5-gh, 6-d, 7-e, 8-j, 9-z, 10-y t.t. degen siyaqty dybystyq tanbalardy da qoldanamyz. Qazaq balasynyng auyzdarynan tastamaytyn bir, eki, ýsh degen sandardyn, 1-a (ATA), 2-ә (ÁKE), 3-b (BALA) bolatyny osy.

1 sany (birinshi buyn) Aday Atanyng eki balasy Qúdayke men Kelimberdining sandyq atauy. Búl sannyng tanbalyq atauy «A» - Ata (Adam Ata).

2 sany (ekinshi buyn) – Aday Atanyng birinshi nemeresi Tәzike, yaghny Tәz әke. Ózderiniz kórip otyrghanday, sóz týbiri «Áz әuliye» atamyzdyng esimi. Áz әkemizding esimining aldyndaghy «T» dybysy, Áz әulie atamyzdyng tolyp, tolysqan úrpaghy degendi bildiredi. Atam Qazaqtyng «Áke» degen úghymy  osy әkeli balaly Qu Aday Áke (Qúdayke) men Áz Áke (Tәzike) atalarymyzdyng arasynda dýniyege kelgen bolyp túr.  Atam Qazaqtyng handary men qaghandarynyng bastaryna kiyip jýretin bas kiyimderining «Tәj» dep atalatynynyng da syry osy. Ata men Áke syilaudyng eng ozyq ýlgisi de osy. 2 sany qazaqtyng sandyq atauy. Tanbalyq atauy «Á» - Áke.

3 sany (ýshinshi buyn) – Aday atanyng ýshinshi nemeresi Qosay, búl Núq payghambardyng atasynyng (ruynyn) esimi. Núq payghambar zamanyndaghy topan sugha ketetin «kósh» osy eki buyn, yaghny Qúdaykening eki úlynyng eli. Tanbalyq  atauy  «B» - Bala, yaghny birinshi Ata, ekinshi Áke, ýshinshi Bala. Myna soltýstiktegi kórshilerimizding Raz, dva, try deytinderi de osy. Ra – Az (Ra - Kýn qúdayy, Az - sirә Az, Qazaq Ata degen maghyna beredi),  Dva – Deva, Try – Tiri, yaghny topan sudan tiri qalghan úrpaq degendi bildirip túr.

4 sany (tórtinshi buyn) – Qúnanorys (Rysqúl), búl bayaghy Núq payghambardan taraytyn qauym, Shejiredegi Adaydyng kishi úly Kelimberdining birinshi balasy, yaghny Adaydyng 4-shi nemeresi. «Tórteu týgel bolsa, tóbedegi keledi» degen maqal solardan qaldy.

 5 sany (besinshi buyn) – Aqpan. Agha men Aqiqatqa týbir, yaghny aqiqatqa Agha bolghan osy Aqpandar, yaghny Saqtar. Saqtyng týbiri Aq bolatyny osydan. Býgingi balalardyng bilimine bagha bergendegi bir óte jaman, eki jaman, ýsh qanaghattanarlyq, tórt jaqsy, bes óte jaqsy dep bagha beriletinining syry osy. Agha men Aqiqatqa bes degen bagha berilip otyr. Ejelgi Qazaqtardyng óz biyleushilerining aldynda oq qolyn jýregining ýstine qoyyp,  «Han Agha» dep basyn sәl iyip túratyndary da osydan. Atam Qazaqtyng handary men qaghandary otyratyn oryntaqtaryn «Taq, Altyn taq» dep ataytyndary da osydan. Búl Qazaqqa han men qaghan boluyng ýshin tek qana Aqiqatqa (Ádiletke)  jýginuge tiyissing degen sóz. Al halyq Aqiqattyng Atasy otyrghan oryntaqty bastaryna bas kiyim etip kiyip jýrgen. Qazaqtyng «Taqiya» degen bas kiyim atauynyng shyghu tegi osy. Qazaqtyng el basqarugha baylanysty Últtyq iydeologiyasynyng negizi osy.

6 sany (altynshy buyn) – Balyqshy (Shybyntay, Qypshaq). Bizding Al, Alghi, Alan, Alash, alty Alash degen úghymdarymyzdyng bәri osynyng ishinde. «Altau ala bolsa, auyzdaghy ketedi» dep eskertip ketken osy atalarymyz.

7 sany (jetinshi buyn) – Búzau (Aytumys pen Jemeney). Qazaqtyng tuystyghy bólinbeytin, qyz alyspaytyn jeti atalyq jýiesi, qasiyetti jeti sanynyng avtory osylar. Emen (qatty aghash)  degen atqa ie bolyp, alghash keme jasap, sugha jýzgenderde, temirdi oilap tauyp, alghash emhana ashyp, auru adamdardy emdegende solar. Bәrining em degen bir týbirden bolatyny osydan.

8 sany (segizinshi buyn) – Semit (qazirgi Evrey men Arabtardyng atalary, jeti sanyn iyemdengen Jemeneyden bólinedi) Olardyng óz shejirelerinde de osylay jazylghan. Segizding týbiri egiz. Demek, «segiz kimmen egiz?» degen súraq óz-ózinen tuyndap túr. Áriyne segiz toghyzben egiz bola almaydy. Sebebi toghynshy úrpaq, segizden bir buyn keyin túr.

Myna kórshi orystar jetini semi, segizdi vosemi dep atap, ózderin biz jeti - Jemeneymen egiz emespiz, biz jetinshi buyn Jemeneyding ishinen shyqtyq, biz Jemeneyding balasymyz dep otyr.

Adamzattyng tuystyqtarynyng bólinui osy segizden bastalady. Mysaly, әlemdik kez-kelgen sayystarda, jarysqa jeti el qatyssa, ol sayys halyqaralyq sayys dep atalmaydy. Halyqaralyq sayys dep, qatysushylar sany segizden assa ghana sanalatynynyng syry osy. Adamzattyng tuystyghy bólinbeytin jeti atalyq jýiesining búzyluy, Búzaudyng úrpaghy Jemeneyden bólinetin Semitterden bastalady. Búzau men búzyludyng «búz», Jemeney men Semitting «em» degen tir týbirden, yaghny bir atadan bolatynynyng syry osy.

9 sany (toghyzynshy buyn) – Tobysh. Sóz týbiri «ob, ov». Qazirgi Myna kórshi orystardyng óz tekterin Ivanov, Petrov, Sidorov dep jazyp jýrgenderining syry osy. Olardyng «slova» degen sózining týbiri «ov (ob)» bolatyny da osy. Búl aitqanymyzdyng toponomikalyq aighaqtamasy Aziya qúrylyghynyng soltýstik bóligin jaryp ótetin Ob ózeni.  Ob ózeni bastauyn Qar tenizinen (Karskoe more) alyp, onyng osy tenizge qosylar jeri Ob erini (Obskaya guba) dep atalsa, osy Ob erinine jalghasyp jatqan taghy bir erin, Taz erini dep atalady. Osy ózen Sibir men Hanty-Mansiysk (Han men Man) jerine kelgende Ertis dep atalady. Odan Tobysh (Tobyl) qalasynan ótkende bir salasy Tobyl  atanyp qazirgi qazaq dalasyndaghy Qostanay qalasyn qaq jaryp aghady. Negizgi salalary: Tom, Shúlym (Shylym), Ket (Kete), Tym, Vah (on, yaghny Aq),  Ýlken Yugan (Jughan), Ertis, Esil, Tobyl dep atalady. Resey jaq bóligindegi Ob ózenining jaghasynda Manghystaudaghy Sherqala  tauymen attas Sherqala degen qala kýni býginde de bar.   Bizge tegimizdi «ov (ob)» dep jazugha bolmaydy. Sebebi, Biz olay jasasaq ózimizding toghyzynshy buyn úrpaghymyzgha bala bolyp shyghamyz.

10 sany – Múnal (monghol). Ózderiniz kórip otyrghanday, 5 sany (5 degen bagha) Aqiqatqa berilgen, ary qaray alty men Balyqshy, jeti men Jemeney, segiz ben Semiyt, toghyz ben Tobysh, on men Monghol (Múnal) týbirles (bir atadan) bolyp túr. Múnaldardyng Monghol atalyp jýrgenderining de syry osy. Úly Atalarymyzdyng Monghol aatuy jayly bizge qaldyryp ketken júmbaghynyng sheshui de osy. Múny týsine almay jýrgen sebebimiz, songhy ýsh jýz jylgha juyq bodandyqtyng saldarynyn sanamyz sansyrap, sandyq jýieden airylyp qalghanymyz bolyp túr. Sanamyzdy tirilte alsaq, әli de kesh emes...

Mine osy qaghidagha sәikes,  Azia (Aziya) – A (birinshi bas әrip), Z (toghyzynshy әrip), Y (onynshy әrip), A (birinshi  әrip), yaghniy  1-9-10-1 sandyq jýiesin qúraydy. Demek,  «A» men «Z», yaghny Az toghyz úrpaqqa jetip, tolyp tolysyp, Áz әulie dep ataldy. Az-gha jalghanghan onynshy «IY» dybysy balasy, úrpaghy, yaghny qarashanyraq Múnal degen maghyna berse, oghan «A»-nyng ornyna  «Á» dybysy jalghanghanda «IYә» degen Múnaldyng úrpaghy Qiyannyng sóz týbirin beredi. Ejelgi qazaq tanbalarynda «Ya» degen dybys joq, búl keyingi dәuirding jemisi. Qazirgi tilimizde ejelgi Ia, Iә sózi «Ya» dep oqylyp jýr.  Qazirgi úrpaqtyng Aziya degen ataudyng ne maghyna beretinin bilmey, shatasatyny da osydan. Aziyanyng (Azia, Aziyә, Áziyә) tolyq maghynasy Qaz Qiannyng sóz týbirlerin beredi. Býkil әlemdi biylegen úly Shynghys qaghannyng tegining ejelgi Týrikting Qiyan (Qiyat) ruynan delinetinining syry osy. Búl Qazaqtyn, onyng qarashanyraghy Adaydyng shejire deregimen de, Alyp by (Álippe) boyynsha sóz jasau jýiesimen de, ózderiniz kórip otyrghanday sandyq jýiemen de  tolyqtay sәikes keledi. Endi osylardyng ýstine «Ia» degen týbir sózding Núq payghambar atamyzdyng kenje úly Iafes atamyzdyng esimi ekendigin qosynyz. Sanasynda qazaqy sanlauy bar jandargha, búl tújyrymgha toqtaugha tura keledi. Aziya atauynyng basqasha maghynasy joq. Ana tilimizding sóz týbiri  jәne sol arqyly sóz jasau jýiesi eshqashan janylysqan emes.

Qazaqtyng sóz týbiri (óz týbi, óz Atasy) "Az". Qazaqtyng ardaq tútatyn «Áz Áuliyesi», yaghny Qazaq әuletining iyesi osy. Áulie – Áuletting iyesi degen sóz. Qazaqtyng Qazaqiya dep atalatyny da osydan. Qazaqiyanyng sóz týbiri Aziya bolatyny da osydan.

Álemdegi eng ýlken qúrylyqtyng Atalyq tegi, yaghny býgingishe aitqanda «avtorlyq qúqyghy»  býgingi qazaq atalghan Úly eldin  Atalarynda jatyr.

Tarih taghlymy:  Aziya (osy týbirden Qaziya, Qazaqiya) degen úghym tek qana Atalyq tekke jatady. Búl sózding qúramynda әielge qatysty buyn joq. Al, Evropa analyq tekti qúrap,  sóz týbirinde «ev (eva, deva)» әiel túr. Demek, Aziya men Evropa atauy, Ata men Ana, yaghny batyssha aitqanda Adam y Eva degen maghyna beredi. EvroAziyalyq ekonomikalyq odaq atauy osy saltty óreskel búzyp, er adamnyng әielge túrmysqa shyqqanymen, nemese sonyng eline kýshik kýieu bolyp kirgenmen birdey bolyp túr. Sebebi, búl jerde Aziya (qazaq) Evropadan (әielden) keyin túr. Búl óz tegindi úmytyp әielinning familiyasyn alghanmen birdey. Qazaqtyng ata saltynda әiel adamnyng esimi eshqashan júbayynan búryn atalmaghan.

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz

 

 

 

 

0 pikir