Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Ádebiyet 10443 0 pikir 18 Qantar, 2017 saghat 10:19

DIDAR AMANTAY. KÓZINNEN AYNALDYM (Ángime)

Birinshi basylym

Top – top. Qaz-qaz basqan eki ayaq – tas jolmen ilgeri jýrip bara jatyp – qalt toqtady. Ádette shalqasynan ashyq ýlken jarma qaqpa býgin tiyeginen baylanyp jabyq túr. Ol kidirip, daghdaryp qaldy. Top, ekinshi ayaghyn kóterdi, top. Sosyn, qapylys topyldap qayta jýrip bara jatty. Bәtenkening jerge tiygen dybysy qúmyghyp shyghady. Top. Jópeldemede topataydy qaghyp, sýrinip ketti, aldyna tizerley qúlady. Ádemi topy aqyryn syrghyp, basynan sypyrylyp týsti.

Jerden sozalandap túryp, enseli dualgha týsinbey kóz saldy. Qarsy aldy tegis boyama, әsem syrlanghan biyik taqtaylar. Beldik temir bekitip tastaghan – zildey, tastay berik darbaza. Tystan әredik jaydarman topyrlap ótip bara jatqan top-top balalardyng ertengi aua rayyn topshylaghan mayda, jarqyn dauystary estiledi. Kóne topografiyany, qadim zamandy әngime qylady. Ertedegi uaqyt, ótken dәuirde – jahanda tynymsyz kýn kýrkirep, nayzaghay jarqyldaydy. Da-uyldap, borap jaughan búrshaq tolastamaydy, ghalamdy janghyryqqan kýshti dabys kómip ketedi, tús-tústan әlemdik tasqyn qúiylyp, topan su keng baytaq jazyq ónir qyr dalagha andyzdap qaptap, jahandy sel basqan desedi. Jayma-shuaq kýlki, shat ýnder birsin-birsin alystap, joyylyp barady. Ol irkilip, ainalasyna zer audaryp, abaylap tóniregin sholdy.

Qymbat tastarmen kestelep shimaylaghan topy Close-Up mólsherinde irilene kórindi. Red One jýzin sipay jyljyp kiyimine toqtady da, eski bәtenkesine auys-ty, sosyn shúghyl tayqyp, sheginip ketti. Kadrda dala kelbeti ashyldy, móldirep jalpy keskin shyqty. Álsiz ýn, kómeski sybdyr, kýngirt dybys tegis janghyryp anyq jazylady.

Ol teris ainaldy. Ýiding qalqasynda qasqyr qúiryq qaraghaylar manaurap qalghyp túr. Jibektey samal tónirekti mayda sharpyp, iyis mayy tanaudy jaryp múryngha keledi. Jel auyp, yqtasyn ózgerse, osy bir әdemi hosh iyis júparyn shashyp aspangha úshady. Áuege shauyp, baylauly malday sheshiledi. Sympyldap kógaldy saydan qanat qaqqan top-top kók ala ýirek sekildi, qyshqyltym shayyr búrqyrap kóterilip, jan-jaghyna molynan tógiledi. Ár inju-marjan tamshy ýzilgen monshaqtay shashylyp, shýigip yrghyn jútqan keudeni toltyrady. Qapyryq shaharda qapalap, tynys izdep topyrlaghan júrt saghyz mayyn simirip, rahattanyp iyisting dәmin alady.

Kóshede ersili-qarsyly sapyrylysqan halyqtyng qaraghay auasynan omyrauy kenip, sarayy ashylyp ketkendey – aq kókiregindegi úmytylmaghan jazghy-túrym sazy kónilinde qayta shyrqalady. Keshe, kóktemgi aspanda jýzgen kýmis aida – peyishting tórinde shalqyghanday aunap – qazday qalqyp edi. Miualy bau-baqshadan júpar anqyp, kele jatqan jazdyng lebi sherge toly janyndy sergitip, jadyratqan bolatyn. Bar adamdar, shynymen, baqytty edi. Qazir shilingir ystyq, shildening orta-sony, laq sýmbile basy. El toqyrap qonyr kýzdi tosady. Mizam, aqyrap, – sosyn, alasapyran qauys, qara suyq boqyraudy birtýrli samarqau, ýnsiz, nemqúraydy kýtedi.

Esik ashylyp, bosaghadan it kórindi. Áueli kýshik jýgirip shyqty. Sonynan jetektegi, tanaday, salqy tós, targhyl dýregey attady. Túmsyghyna shaqtap túmyldyryq, moynyna әsemdep qarghy bau taghyp qoyypty. Qayysty tilip, taspalap kesip, órip te, týiip te jasaghan, qúraghan, baylaghan qalyng bylghary ýstinen jarqyratyp temir jýrgizip, torlap ýlken itting túla boyyn túmshalap tastapty. Baugha shyghyrshyqtalghan jyltyr shynjyrdyng tizbektelgen әrbir jeke týiini jýrip kele jatqanda, kókten shashyrap týsken sәuleden jaltyldap, oqta-tekte oinap ketkende – qanjardyng jýzindey jarqyldaydy. Kýshik eki qúlaghy sal-

piyp aldyna jetip keldi. Montany jәudirep, beykýnә qarady. Áupildep eki-ýsh mәrte ýrip qoydy. Sodan keyin – jautandap, shoqiyp otyrdy, shalt qozghalyp, lepil qaqty. Tynyshtyqty búzyp shәuildep, taghy әldeneshe dýrkin qaytalap ýrdi. Eligip, jelpinip, óz shuyna – ózi dýrlikti. Mang tóbettey manghaz qydyryp, kerenau manghan, tayynshaday hayuangha dýrk ilese jóneldi.

Shetki, oqshau kireberisten qolyna shólmek ústaghan bir jas jigitti bayqady. Orta jolda toqtap, koniyagyn nәzik rumkasyna syzdyqtatyp qúidy da, tartyp jiberdi. Qarsy aldyna qas qadap, joq izdep sәl túrdy.

– Kýz bastalghanda, Almatyda ózine-ózi qol júm-saytyndar qaptaytyn edi. Byltyr Fuad avtomobiylin kópirden qúlatyp, ómirden ketken-di, qysta ýpti bólmesinde Qamariya túnshyghyp óldi, Álisher tang aldynda býkil qoljazbalaryn órtep, Marfugha kelgenshe, óz ýiinde elen-alanda asylyp qaldy, ýkidey Múqtar qúlazyghan Medeu shatqalynda dosyn baylap qoyyp, qorada ózin-ózi qapylys atyp tastady. Fuad – ótkeli kóp Sain kóshesimen kele jatyp – Shalyapinge jetkende, kópirding arnasyn qatty jyldamdyqpen joyqyn soghyp, jiyektep qoyghan qorshaularyn byt-shyt qiratyp, búzyp-jaryp tómenge kóligimen bir-aq qarghypty, til tartpastan ketipti deydi kórgender. Jazyqty ajaldan it batpaqtap, at sýrinedi.

Ol bordurge tize býkti. Bәtenke topyldap qasyna jetti.

– Men sharshadym. Ómir bir-aq baghytpen bir-aq mәrte jýretin avtobus ispetti, talay adam jol-jónekey qarauytqan ayaldamalardan týsip qaldy. Olar qayda ketti, әlde sol ayaldamalarda túr ma әli, bilmeymin, әiteuir ómirding endi sol ayaldamalargha qaytyp soqpaytynyn bilemin. Naq osy sәt bәrin saghynamyn. Men ghana. Basqa – basqany saghynady. Sondyqtan, tiri boluym kerek, erteng kim olardy saghynady, tek men ghana.

Pәk jýzine renjip qarady.

– Nesine asyghasyn, ekeumiz de erteng ayaldamalardyng birinde qalamyz, mýmkin, birge, әlde – eki bólek, bir-birinen qashyq, baghyt-baghdarynan aiyrylghan qos ayaldamada. Taghdyrdyng saluy, ghúmyrdyng mәni, tirshilikting múraty, amal neshik, qaza. IYә, Tәnirding qúdireti – búiryq jibermeydi. Bilesing be, qaraq, Polliyding aituynsha, әlemde otyz alty sujet bar. Horhe Luis Borhes “Tórt mezgil” degen ataqty tuyndysynda, nege ekeni belgisiz, otyz altyny azaytyp, yqshamdap tórt sujetti ghana aldymyzgha kóldeneng tartady. Meninshe, alasapyran dýniyeni beyneleytin jeli bayany, shygharma arqauy ekeu-aq, ókinishke qaray, sheksizdik tәrizdi egiz bastaudan túrady: júptyng bireui – jarlyq shashqan Qúdaydyng bar ekendigin keyipteytin jasampaz hikayat týri, synary – Qúdaydyng joq ekendiginen azap shegetin beynetqor kitaptyng mazmúny. Týr qashanda týrlenedi, mazmún eshqashan ózgermeydi.

Ýnsizdik ornady.

– Biz qalalardy aldaghy ghúmyrymyz ýshin túrghyzamyz, biraq olar zirattar qúsap sonymyzdan qalyp jatady. Shaharda taza bolmys, tabighy kelbet joq, qoldan somdalghan, tirshilik ataulygha qarsy, óli qúbylys, kent – ruhany kenistikte mәdeniyetti shenberlep ainalghan jasandy serik. Qala, zady, qashanda týpnúsqa emes. Ýiler – alghashqy shyn qystaulardyn, tas ýngirlerding kómeski beynesi, shala kóshirmesi. Shayyrlardyng jyrgha qosqany beker, jalghan madaq, arzan ataq, tastaq kóshe, teginde, essiz qúmarlyq, toyymsyz ynsap, qanaghatsyz ashkózdikting mekeni.

Eptep jel soqty. Mayda qonyr omyrauyn samaldady. Ol sózin jalghastyrdy. Dauysy birtýrli jaryqshaqtanyp shyqty.

– “Búdyrayghan eki shekeli, Múzday ýlken kóbeli, Qary únymy súltandayyn jýristi, Adyrnasy shayy jibek oqqa kiristi, Aydasa qoydyng kósemi, Sóilese qyzyl tilding shesheni, Ústasa qashaghannyng úzyn qúryghy, Qalayylaghan qasty ordanyng syryghy, Biyler otty by sony, By úlynyng kenjesi, Buyrshynnyng búta shaynar azuy, Bidayyqtyng kól jayqaghan jalghyzy, Búlút bolghan aidy ashqan, Múnar bolghan kýndi ashqan, Músylman men kәuirding Arasyn ótip búzyp dindi ashqan Sýiinishúly Qaztughan!!!”

Qaztughandy aitqanda, sózi qatty estildi.

– “Sere, sere, sere qar, Asty kilen, ýsti múz, Kýn-týn qatsa jibimes, Men kólikke qosymdy artqanmyn, Kómbidey aru jalargha Kýrektey múzdy tondyryp, Kirmembes auyr qolgha bas bolyp,” – dep bir toqtady ol.

Kenet aiqay saldy:

– “Kýnirenip kýn týbine jortqanmyn!”

Ol zor dauystan dir etti.

– “Dýniyening basy sayran, týbi oiran, Ozar soydy bú dýnie Azaulynyng Aymadet Er Dospambet aghadan”, – dedi ol, – Au, qaydasyn, Rabiu-Súltan-Begim, Jauhar-Hanym, Ghayyp-Jamal-Súltan-Begim, Toqtar-Begim, Aq-

qozy-Biyke, Jaghan-Biyke, Hocha-Patshayym, Jaghym-Hanym. Kózime bir kórinshi, Anar, Janar, Gýlmira, Sәule, Bota, Aynúr, Ásem. Beu, Marjan, Shynar, Elmira bir kóriner kýn bar ma.

Ilgeri basty. Kózine sýiir túmsyq yqsham torghay ilikti. Júpyny qús sharbaqshada qonyp otyr. Tez qozghalyp, shalt qimyldaydy. Úshyp, tómen týsti de, nannyng qiqymyn, kýnbaghardyng dәnin terip ketti. Qunaq әreketi jýzine kýlki ýiirdi. Tosyn, jópeldemede qarashyghy taryday, suyq janary tiktele qadalghanda, asyly, boyy múzdap sala berdi. Ishinde qimyl-әreket jýrip jatqan Red One obektiyvi qaharmannyng shaghyn beynesin Medium Long Shot mólsherinde týsirdi. Qong torghaydyng qasynan arshyn tós kepter payda boldy. Uaqighany andyghan kóz endigi kezek nazaryn jana obrazgha audardy. Aq qauyrsyndy, tóbesinde sәlde tәrizdi kekil shashaq bar, ýlken jemsauly, qúiryghy úzyn, tegi, ertegining qúddy әsem kógershini, qaharmany sekildi. Camera keyin sheginip, kepter Full-Length Shot kóleminde pishindeldi. Tar aulany jiti baqylaghan әinek oqta-tekte kóldenendep shyrqau biyikten jarqyraghan altyn kýnge shaghylysady.

Ýiden moynyna torqa salghan qara tory әdemi kelinshek shyqty. Toryqqan ajarynda tobylghy týs qamyryq, solghyn shyray, jaqsy ýmitten kýderin ýzgen qapa bar. Ol bәtenkesin sýirete qozghaldy. Sýiretilip ýsh-tórt qadam basqan son, ayaqkiyimin jenil kóterip, topyldatyp shúghyl jýrdi. Kóp úzamay, kónilin tory ala múng jaulaghan qapadar súludyng aldynda túrghan. Áyel tize býgip, jýresinen otyrdy. Sosyn, ony eki qolynan ústap, aq qúba jýzine den qoyyp, synaqty, múqiyat qarady, qorqynysh týnep, ýrey qonghan әlpetin birshama úzaq qyzyqtady.

– Qoryqpa, – dedi ol qamyrygha sóilep, – talaysyz, baqsyz mening de kónil-kýiim joq.

Azdap qauip oilady. Jatsynyp, keyin sheginip bara jatyp – ezuine kýlki ýiirildi.

– Dúrys.

Áyel ózine qaray tartty. Ne derin bilmey, tosylyp, birsypyra bógeldi. Qayta qúshaqtap, meyirlene qúshty. Endigi kezek saf kýlkisin ýnsiz tamashalady. Ol kenet ishqúsa nazaryn, tostaghanday әdemi, jasqa toly kózin, tosyn jýdep, suy qaytqan temirdey jasyp, kýirep synghan týrin kórdi. Dauysyn shygharyp, jylaghysy keldi. Tosyrqap, keyin shegindi.

– Sher saghynyshtan qorghaytyn torghauyt tәrizdi, uayym-qayghy tirshilikti týn mendep, týnek basqanday qaraytyp, dýniyeni әldebir basqa, qarabarqyn týske boyap jiberedi, sonda ýnemi qamyghyp, qayghy shegip jýrip pende beyqam sherge ýirenip, mashyqtanyp ketedi. Zady, beynet daghdygha ainalady. Ádetke sinedi, kónil dәnigedi, jany qúnyghady.

Kezdeysoq, bóten kelinshek egilip, solqyldap jylady. Apaq-sapaq zaual shaqta emes, beysauat mezgil, qapersiz, qamsyz uaqyt borday ezildi. Qabyrghasy sógilip, ózegin órt shaldy, jigeri qúm bolghany – namysyn shoqtay qarydy. Entigip, alqynyp baryp toqtady.

– Býgin Niyger zengirden qús sekildi qúldap, jy-raqta topshysy syndy.

Túnyq, moyyl kózderimen manayyn sholyp ótti de, kenet jýzi qayta túnjyrap betine tik qarady. Tanaday jarqyrap, úshqyn shashqan janary ottay eken. Kýlimsirep edi, kelinshek te ezu tartty. Qapyda, irgeden tereze ashylyp, ishten jas bozbala jigit kórindi.

– Zeriza qayda, – dep súrady ol, – qúnttap saqtaghan zeriza qayda?

– Dýr, gauhar, meruert, aqyq, zýbarjat, jaqút, lúhlu, tabas, lal.

– Batiya she.

– Qobdishadaghy ma?

– IYә.

– Bilmeymin.

– Qosh bol, Niyger-Patshayym.

– Ferdausi, qosh, meni úmytpa, qashanda jadynda tút.

– Seni, Niyger-Súltan-Begim, mәngilik esimde saq-taymyn.

Jas bozbala jigit jylap túrdy. Aghash tereze qayy-ra jabyldy. Áyel dualgha taqap, jarma qaqpadan taghy bir esik tapty. Qosalqy esikti ashyp, tabaldyryqtan syrtqa attady. Ar jaqta túryp:

– Saghan bolmaydy, – dedi.

Kónildengen әielge qarap, qayta jyly kýlimsiredi.

– Ýiden shyqpa, – dedi Niyger-Patshayym, – alysqa úzap ne tabasyn, biz bilmeytin jaqtarda da eshtene joq.

Topsalary jaylap, bayau qozghalyp, esik temir jaq-taularyna shusyz, aqyryn soghyldy.

– Biraq, qalada ghana ómir bar, kóshege shyq, aqjoltay batyr, – dedi әiel syrtta topylayy damyl-damyl toqyldap úzap bara jatyp.

Ol bir-eki attap, sonyna búrylyp qarady. Týrli kólemde, Detail, Close-Up, Medium Close-Up, Close Medium, Medium Long Shot, Full-Lenth Shot, Long Shot ayada mólsherlenip Focus birneshe mәrte ózgerdi.

Mol jaz dalagha syimay túr. Dualdan, qaraghay-lardan, órim tastardan mezgilding ystyq taby angha-rylady. Irgeden tasyghan mausym tóniregin jaylap, qorshaulardan tógilip, syrtqa aqtarylady. Jaz saumalap esikten kirip, terezeden syghalaydy. Túlymshaghy jelbirep, ýi-ýiden qúntaqty bala sekildi jýgirip shyghady da, danghyldardy, bulivarlardy aralap, ýkidey jelkildep kete barady. Kóshe-kóshedegi gýlzarlardan esedi, sharpyghan qyzuy tramvay relisterinen bayqalady. Yssy qaudyraq shóp, qansyghan taqtay qoralar, enseli, biyik ghimarattardan soghady. Qúm basyp, anqa qúryp, shól keptirip, tanday keuip, jalyn atyp qatalatady.

Dýr Almaty, sóitip, bir kýni dýrligip – dýldýldey dýrkirep – dýrkin-dýrkin saudyrap nóserge shomylady. Ii qanyp, qúnary bayyghan saumal aua kempirqosaqtanyp jibekten oramal tartady. Teginde, janbyry kóp jyldary qala ózenderi tabanyna iyirilip tas baylanady. Seruenge shyqqan jas almatylyqtar su qaytqanda tastardy audaryp, tospalardan oida- joqta birdene tauyp alugha dәmelenedi.

Ózine ýnireyip qarap túrghan Camera obektiyvin kórdi. Kýlimsiredi. Shildening jayma-shuaq kýnderi, jazghy mol baqyt – týgel syighan kýlki – shynydan toqtamay, ýrdis tónkerilip ótti de, tórtkil kadrda әdemi móldirep, Close-Up mólsherinde tamasha, әsem kestelendi. Kenet bir әielding ashyq qonyr dauysy ekeuara tynyshtyqty búzdy:

– Kenesary-Nauryzbay!

Tizbektelgen kadrlar tasqyny qalt toqtady. Red One jýzinde – kýlgen sәbiyding ayauly beynesi qaldy.

Almaty, 26 qantar, 2011 jyl

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 427
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 229
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 258
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 250