Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Qogham 7154 0 pikir 6 Aqpan, 2017 saghat 00:13

QAZAQ TÁUELSIZDIK ÝShIN 350-DEN ASTAM KÓTERILIS JASADY

Jalghasy. Basy myna siltemede.

Shet elderde túratyn otandastarymyzdyng basym bóligi – Qazaqstannan mәjbýrli týrde qonys audarghandar, bosqyndar (olardyng úrpaqtary). Olar otarshyl-totalitarlyq rejimning qudalauy men qughyn-sýrgininen nemese biylik qoldan jasaghan, búryn-sondy bolmaghan jappay asharshylyqtan qashyp qútylghan. Mysaly, arhiv derekteri boyynsha, 2017 jyldyng qantarynda patshanyng jazalaushylary Jetisudyng kóterilis jasaghan auyldarynyng 273 mynnan astam túrghynyn Qytay jerine quyp jibergen. Ákimshilikting ózi jýrgizgen esep boyynsha Jetisu guberniyasynda Vernyy qalasynan Qytaymen shekaragha deyingi jerde túratyn 53 myng qazaq qojalyghy, auyldar men qyshlaqtar týgi qaldyrylmay tonalyp, tolyqtay talqandalghan. Halyqaralyq praktikada múnday jaghdayda zardap shekken adamdargha bosqyn mәrtebesi berilip, olar halyqaralyq úiymdardyng qorghauyna alynady.

Sondyqtan da Qazaqstan óz tәuelsizdigin alyp, osy adamdardy óz elin tastap ketuge mәjbýr etken sebepter zerdelengennen keyin, halyqaralyq standarttar men praktikagha sәikes, jana Qazaq memleketining moynyna tarihy Otanyna qayta oralyp jatqan otandastarymyzdy qabyldau jәne jayghastyru boyynsha sayasi, qúqyqtyq jәne moralidyq jauaptylyq jýgi ilindi. Parlament osy adamdardyng mәrtebesi, olardyng Qazaqstannan quylu sebepteri, qonys audarushylargha memlekettik kómek kórsetu, olardy beyimdeu jәne jayghastyru mәseleleri aiqyndalatyn birqatar zannamalyq aktiler qabyldaugha tiyis boldy.

Osy halyqaralyq belgilengen mindetter men qaghidattargha sýiene otyryp, Respublikanyng Jogharghy Kenesinde (joghary ókildi jәne zang shygharushy organ) múqiyat dayyndalyp, qyzu talqylaudan ótken, shynayy tarihy sipaty bar «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» Konstitusiyalyq zannyng taghdyrsheshti 18 babynyng 2-ui Qazaqstandy mәjbýrli týrde tastap ketken jәne odan tysqary jerge eriksiz qonys audarghan adamdargha arnaldy. Osy adamdardyng ishinde Otanynyng azattyghy ýshin otarshyl-totalitarlyq rejimmen kýresken patriottardyng az bolmaghanyn atap aitqan jón.

Býkil әlemge Qazaqstannyng azattyghy men tәuelsizdigi turaly jar salghan, Konstitusiyany almastyryp, onyng ornyna qoldanylghan, biz ýshin asa qasterli әri kiyeli bolyp tabylatyn Joghary memlekettik aktide: birinshiden, bosqyndardyng óz ómirin, óz jaqyndarynyng ómirin qylmysker biylikting ajal tyrnaghy men qudalauynan qútqaru ýshin Qazaqstannan qashyp shyqqany alghash ret moyyndaldy, ekinshiden, osy adamdargha (olardyng úrpaqtaryna) Otanyna oralyp, elimizding azamattyghyn alu qúqyghy berildi, ýshinshiden, tәuelsiz Qazaqstan memleketi Otanyna oralyp jatqan otandastyrymyzdy qabyldap, jayghastyru, al shetelde qalatyndargha jan-jaqty kómek kórsetu mindetin óz moynyna aldy. Ári, eng sonynda, jana memleket qazaq últynyng qadir-qasiyetin kóteremin, qúqyqtaryn qalpyna keltiremin, tilin, ruhany ómirin, mәdeniyetin qayta týletip, damytamyn dep mindettendi. Biz sol kezde óz úsynystarymyzdyng osy zannan óz ornyn tapqany ýshin asa baqytty boldyq.

Alayda, ókinishke oray, «bólshektengen halyqty» biriktiru (jinaqtau) ýshin asa qajetti, taghdyrsheshti erejeler men qaghidattar uaqyt óte kele birtindep nazardan tys qaldyryla bastady. Parlament deputaty bolyp túrghan kezimde mening bastamam boyynsha Senat komissiyasy qúrylyp, ol sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng basqa sanattarymen qatar bosqyndardyng Qazaqstannan jappay qashyp shyghu sebepterin de keshendi týrde zerttey bastady jәne búl jóninde tiyisti úsynystar әzirledi. Biraq deputattyq merzimim ayaqtalghannan, sonday-aq jana merzimge saylana almaghanymnan keyin oralmandardyng da, otarshyl-totalitarlyq jýie qúrbandarynyng basqa kóptegen sanattarynyng da qúqyqtyq mәrtebesi kópten beri kýtken sayasiy-qúqyqtyq sheshimin tappady.

Tәuelsizdikting 25 jyly ishinde Qazaqstan bir million otandasymyzdy qabylday aldy. Búl da az jetistik emes. Ókinishke oray, jergilikti jerlerde tiyisti týrde qabyldanbauy, bizding naqty jaghdayymyzgha oralmandardyng beyimdele almauy, tildik problemalar, sybaylas jemqorlyq saldarynan olardyng bir bóligi keri qaytyp ketti nemese Qazaqstangha kóship kelgenine ókinip otyr. Búl da bizding ómir shyndyghymyz. Kenestik kezennen beri últaralyq mәselelermen ainalysyp, onyng belsendilerimen qoyan-qoltyq aralasqanyma baylanysty memleketting búl problemagha degen kózqarasyn jaqsy bilemin.

Memleket basshysy N.Á.Nazarbaev toqsanynshy jyldary, eldegi qiyndyqtargha qaramastan, otandastarymyzdyng Otanyna oraluyn belsendi týrde qoldap, sayasy túrghydan manyzdy osy júmysty Qazaqstannyng patriottaryna tapsyrdy. Keyinirek búl júmyspen sheneunikter ainalysyp, olar múnday baghdarlamalargha bildirmey qasaqylyq jasady nemese el bolashaghynan góri, óz qara basynyng qamyn kóbirek kýittep ketti. Búl jerde de biz ata-babalarymyzdyng ruhy aldyndaghy óz mindetimizdi, óz paryzymyzdy sonyna deyin orynday almadyq, óitkeni elge oralyp jatqan oralmandar, negizinen alghanda, jogharyda aitylghanday, kezinde halqymyzdyng azattyghy ýshin kýresip, Qazaqstannan quylghan kisilerding úrpaghy bolyp tabylady. Eger biz shyn mәninde jaqsy bolghanymyzda, búl problemany memlekettik túrghydan qarap, sheship, últtyq qauipsizdigimiz ben Qazaqstannyng bolashaghyn nyghaytqan bolar edik.  

Bizding basshylarymyz ben sayasatkerlerimiz Qazaqstannyng bolashaghy, últtyq memlekettilik pen qauipsizdikti nyghaytu, qazaq últynyng ruhany birligi, memlekettik tildi, mәdeniyetti, salt-dәstýrler men baq-berekeni saqtau jәne damytu, sonday-aq bizding eng basty әri úly qazynamyz – Qazaqstan Respublikasynyng tәuelsizdigin qorghau kóp jaghdayda, qazir shetelde túratyn bes million otandasymyzdyng resursyn (әsirese, onyng ishinde jastardy, әsirese bolashaqta) tartu men paydalanugha baylanysty bolatynyn týsinuge tiyis. Sondyqtan da bizding Respublikamyz halyqaralyq standarttar men mindettemeler negizinde, halqymyzdy biriktiruge qajetti josparlardy әzirleuge jәne iske asyrugha tiyis.

Qazaqstan búrynghy KSRO-nyng basqa odaqtas respublikalaryna qaraghanda otarshyl basqynshylyqqa kóbirek úshyrady. Qazaq halqy búrynghy KSRO-nyng basqa halyqtaryna qaraghanda totalitarlyq stalindik rejimnen kóbirek zardap shekti. Sondyqtan da bizde qughyn-sýrgin auqymy men qúrbandar sanatynyng jan basyna shaqqandaghy sany basqa respublikalargha qaraghanda kóbirek.

Mysaly, ótken 20-shy ghasyrdy ghana alyp qarar bolsaq, qazaq jeri men onyng kópúltty halqy birneshe ret otarshyl-totalitarlyq sayasattyng qúrbanyna ainaldy. Osy sayasattyng keybir tústary men faktilerin keltire keteyik:

- ótken ghasyrdyng basynda Stolypinning ortalyq Resey audandarynan jersiz sharualardy Qazaqstannyng qúnarly jayylymy men egistik jerlerine qonys audartuy jәne jergilikti halyqpen aragha ot jaghyp, qoldan óshiktiru tughyzu, sonday-aq әskeriy-jazalaushy jasaqtar men kazaktardyng qaruly jasaqtaryn paydalana otyryp, narazylyqtardy kýshpen basu jәne bayyrghy halyqty qughyn-sýrginge salu;

 - Qazaqstangha syrttan әkelingen azamattyq soghys pen jappay kenestendiru, 20-shy jyldardyng basyndaghy ashtyqqa әkep soqtyrghan qazaq halqynyng dәstýrli ómir saltyn, sanasy men túrmys-tirshiligin búzu;

- bay-kulaktardy qudalap, mýlkin tәrkileuge jәne újymdastyrugha, sonday-aq dindarlardy qughyn-sýrginge salugha qarsy Qazaqstandaghy jýzdegen sharualar kóterilisterin kýshtep basyp-janshu, olargha qatysushylargha jazalau sharalaryn qoldanu jәne qughyndau;

- 30-shy jyldardyng basynda biylik qoldan jasaghan, qazaq halqynyng jartysyn jalmaghan, búryn-sondy bolmaghan ashtyq;

- Qazaqstannyng barlyq ónirlerinde qanat jayghan «Alash» qozghalysyna (partiyasyna) jәne «Alash Orda» Ýkimetine birikken qazaqtyng betke ústar, joghary bilimdi, progresshil ziyaly qauymyn qughyn-sýrginge salyp, kózin joi. «Alash Orda» partiyasynyng qatardaghy mýsheleri, oblystar men audandardaghy filialdarynda qyzmet etken adamdar, әskery bólimderining sarbazdary әli kýnge deyin aqtalghan joq.

- Hrushevting tyng jerlerdi iygeru degen jeleumen Qazaqstangha Reseyden, Ukrainadan milliondaghan adamdy avanturalyq jolmen jappay qonys audartuy qazaqtardy óz tarihy Otanynda «últtyq azshylyqqa» ainaldyryp, sodan tuyndaytyn saldarlargha úshyratty. Býgingi kýni biz Europanyng barlyq elderi bar-joghy 2-3 million bosqyndy qabylday almay, qabyldaghysy kelmey otyrghanyn jәne búl rette qanday problemalar tuyndaytynyn bayqap otyrmyz;

- Qazaqstannyng ortalyghynda ashyq yadrolyq jarylystar jasau saldarynan ghasyrlar boyy jerimiz ben halqymyz jappay ulandy;

- «halyqtar dostyghynyng zerthanasy» degen jeleumen qazaq halqyn tarihy múrasynan, tilinen, mәdeny jәne ruhany qúndylyqtarynan birte-birte aiyru, qazaq mektepterin jabu jәne t.b.

Qazaqstangha da óz kesirin tiygizgen «býkilodaqtyq» stalindik qughyn-sýrgin men ekinshi dýniyejýzilik soghys qúrbandaryn da osyghan qosugha bolady. Mysaly, biz әlige deyin kenes qolbasshylyghynyng kinәsi men jol bergen qatelikteri saldarynan tútqyngha týsken ondaghan myng qazaqstandyqtyng ardaqty aty men esteligin aqtau jәne qalpyna keltiru isin qolgha alghan joqpyz, óitkeni oryn alghan tarihy mәn-jaylar men qúqyqtyq jaghdaylargha búrynghy odaqtas respublikalar sekildi, halyqaralyq standarttar boyynsha jәne egemendi Qazaqstannyng ústanymy túrghysynan obektivti bagha bergimiz kelmeydi.   

Reseylik jәne basqa da ghalymdar men mamandar Stalinning qaruly kýshter basshylyghynda jol bergen sayasy jәne úiymdastyrushylyq-taktikalyq qatelikteri, soghys aldynda naghyz әri talantty әskery qolbasshylardy kóptep qyryp-joyghany jәne qamaugha alghany, Qyzyl Armiyanyng asa mýshkil jaghdayy, jaugha qarsy túrugha qajetti әskery tehnikanyng bolmaghany, aldynghy shepte úiymdastyru isi tolyqtay aqsap, moralidyq jigerlendiru jasalmaghany, әskerlerdi ýilestiru men tiyisinshe basqarudyng bolmaghany jóninde kóp jazdy. Búl jaghdayda ondaghan jәne jýzdegen myng kenes jauyngerlerining jappay tútqyngha týsui aldyn ala sheshilgen әri qashyp qútylugha bolmaytyn jaghday boldy. Stalinning adamgershilikke jat әri qúityrqy sayasatynyng mәni mynada – ol ózining osy jәne basqa da qatelikteri men qylmystaryn jasyru maqsatynda barlyq tútqyndardy Otanyn satqan, halyq jauy dep jariyalady. Cóitip, bәri qarapayym jolmen sheshile qoydy: eger tútqyndar satqyn әri jau bolsa, olardyng tútqyngha týsu sebebin anyqtau da qajet emes.

Olardyng arasynda, әriyne, «Týrkistan legionyna» óz erkinen tys tap bolghan qazaqtar men qazaqstandyqtardyng qasiretti taghdyry da bar. Olar tiri qalyp, óz ómirin saqtau maqsatynda ghana sol jerde uaqytsha boldy. Áriyne, búl qazaqstandyq әskery tútqyndar Qazaqstannyng tәuelsizdigi jolynda kýresken kýreskerler emes jәne biz olardy Otanymyzdyng batyrlary dep esepteuge niyetti emespiz. Biraq olardy halyq jauy jәne satqyn dep ataugha da bolmaydy. Olar Qazaqstandy satqan joq. Is jýzinde alghanda, kenes ýkimetining ózi әskery tútqyndardyng qúqyqtaryn aiqyndaytyn Gaaga (1889, 1907 jj.) jәne Jeneva (1929 j.) konvensiyalaryn tanudan bas tartyp, óz әskery tútqyndaryna satqyndyq jasady.

Týptep kelgende, jiyrmasynshy ghasyrda Qazaqstannyng azattyghy men tәuelsizdigi ýshin kýresken basty kýreskerlerding biri, әigili Mústafa Shoqaydyng qoghamdyq-sayasy jәne ghylymy qyzmetine, jan-jaqty zerttegennen keyin, halyqaralyq standarttar boyynsha obektivti jәne әdil bagha beru kerek. Búl ýshin onyng barlyq enbekterin jaryqqa shygharu jәne zerdeleu, onyng stalinizmmen úzaqqa sozylghan jәne jýieli kýresining barlyq mәn-jaylaryn, sonday-aq onyng ómirining bar-joghy 5 aiy ishinde (1941 jyldyng shilde-jeltoqsany aralyghynda) fashistik Germaniya basshylyghymen «yntymaqtasuy» dep atalatynnyng mәn-jayy men uәjdemesin zertteu qajet.

Parlament deputaty bolghan kezimde júmysyn ózim basqarghan, jogharyda atalghan Senat komissiyasynda óz halqy men Qazaqstannyng mýddesi ýshin kýresken әigili әri qaghidatshyl kýresker retindegi M. Shoqay jiyrmasynshy ghasyrdaghy eng qanqúily eki sayasy jýienin: Stalinning diktatorlyq-qughyn-sýrginshil rejiymi men Gitlerding adamgha jau, fashistik rejiymining bir mezgilde jala jabuy men aila-sharghy jasauynyng qúrbany jәne obektisi boldy dep aitugha mýmkindik beretin materialdar men dәleldemeler jinaldy.

Faktilerge jasalghan obektivti taldau onyng basty maqsat – qazaqstandyq әskery tútqyndardyn, Týrkistannan shyqqan adamdardyn, sonday-aq Kenes Odaghynan shyqqan әskery tútqyndardyng ómirin saqtap qalu, qamauda ústalu jaghdaylaryn jeniltetu maqsatynda ghana Germaniya basshylyghymen kelissózderge kiriskenin kórsetedi. M. Shoqaydyng әskery tútqyndargha qatysty qyzmetining shynayy mәn-jayyna onyng zamandastary, sonday-aq ol is jýzinde arasynda әrtýrli últ ókilderi: tatarlar, buryattar, gruzinder, qalmaqtar bolghan myndaghan adamdy ajaldan qútqaryp qaldy dep kórsetken konslagerilerding búrynghy tútqyndary bagha berdi. Búl jerde bir mәsele anyq: M. Shoqay óz otany – Qazaqstandy, óz tughan halqyn eshqashan da, eshbir jaghdayda da satpady. Al qalghanynyng bәri – oghan kir keltiru jәne kýie jaghu maqsatynda arnayy qyzmetterding jala jabuy men qudalauynyng jәne qylmysker sayasy rejimder jýrgizgen nasihattyng tәsilderi.  

Shoqaytanushylar ony satqyn jәne fashistermen «yntymaqtasty» dep negizsiz jәne dәlelsiz aiyptaytyn kitaptar men maqalalardyng avtorlary KSRO MQK-nyng tapsyrystaryn oryndaushylar nemese Qazaqstannyng egemendigi men tәuelsizdigining qas dúshpany bolyp tabylady dep týiindeydi. Dýniyetanymdyq túrghydan alghanda, búl adamdar bizding Otanymyz – Qazaqstan Respublikasynyng azat әri tәuelsiz tirshilik qúruyn qabylday almaydy, sondyqtan da olar әrdayym osy iydealdardy tu tútqan patriottardy qaralap, kýie jaghuyn toqtatpaydy. Olar M. Shoqaydy, mysaly, qolyna qaru alyp, kenes әskerine qarsy soghysqan general Vlasovpen nemese Banderamen bir qatargha qoyghysy keledi.

 M. Shoqaydyng ózderimen yntymaqtasyp, bergen tapsyrmalaryn oryndamaytynyna kózi jetken fashistik Germaniya basshylyghy qúpiya týrde onyng kózin qúrtu turaly sheshim qabyldaghanyn aighaqtaytyn dәleldemeler bar, óitkeni M. Shoqay úsynghan talaptar men onyng әskery tútqyndar men týrki halyqtary arasynda әigili boluy fashisterding óz josparlaryn iske asyruyna kedergi keltirdi. Sondyqtan da onyng ómirlik serigi – zayyby Mariya Gorina men jaqyn-juyq adamdary kórsetkendey, ol 1941 jylghy 27 jeltoqsanda nemis auruhanasynda u berip óltirildi, al «Týrkistan legiony» bolsa, 1942 jyldyng aqpanynda qúryldy. Osynyng barlyghy jәne basqa da mәn-jaylar men faktiler әdil әri týpkilikti sheshim qabylday otyryp, joghary ghylymy jәne memlekettik dengeyde obektivti jәne keshendi týrde zertteluge tiyis.

Qazaqstan sayasi, iydeologiyalyq, aqparattyq jәne ruhany salalarda basqa búrynghy odaqtas respublikalarmen salystyrghanda syrtqy әserge, otarlandyru men orystandyrugha barynsha kóbirek úshyrap, últtyq qúndylyqtarynan kóbirek aiyryldy, últtyq sanasy da kóbirek ózgertilip, tili men últtyq birdeyligin de kóbirek joghaltty. Sondyqtan da biz tәuelsizdik alghannan keyin halqymyzdy mәngýrttendiru prosesin toqtatu jәne halyqaralyq standarttar men qaghidattargha sәikes halyqtyq-demokratiyalyq qúndylyqtardy qayta týletudi bastau ýshin otarsyzdandyru men stalinsizdendiruding arnayy memlekettik baghdarlamasyn qabyldaudy úsyndyq.  

Qazaqstanda ortalyq otarshyl-totalitarlyq biylik sekildi sayasatqa, sonday-aq olardyng jergilikti qazaqstandyq quyrshaq qúiyrshyqtaryna qarsy kýresken, birneshe ghasyr boyy jýieli týrde qudalaugha úshyraghan patriottar basqa jerlerge qaraghanda kóbirek. Olar qoghamnan alastatylghan adamdargha ainaldyrylyp, últtyq qana emes, azamattyq qúqyqtarynan da aiyryldy. Halqynyng azattyghy ýshin kýresken qaysar jandardyng birneshe úrpaghy «qylmysker», «bandiyt», «bandylyq qúralymgha qatysushy», «halyqtar dostyghynyng jauy», «burjuaziyalyq últshyl», «keneske qarsy shyqty», «pantýrkist», «sheteldik shpion» degen jәne t.b. qara kýie jaghylyp, kóz júmdy. Mysaly, 1929 jyly Torghayda oryn alghan Batbaqqara kóterilisine qatysqan, «bandylyq qúralymnyng mýsheleri» dep atalyp, sottalghan 500 adamnyng bar bolghany 3-ui ghana aqtaldy.

Osynday jantýrshigerlik qúrbandargha, memlekettik qudalau men qughyn-sýrginge qaramastan, elimizde jer ýshin, Qazaqstannyng azattyghy men tәuelsizdigi jolynda kýresken naghyz kýreskerler bolghan jәne bola beredi. Qazaq halqynyng ozyq ókilderi 5-6 ghasyr boyy ónir, auyl auqymynda birigip, keyde toptasyp, keyde jeke jýrip, tughan halqynyng mýddesi men óz jerin qorghau jolynda kýresti. 

Ókinishke oray, arhivter men damyghan jazu-syzudyng bolmauy, sonday-aq qughyn-sýrgin, sayasy rejimder salghan tyiym saldarynan olardyng erligi men aty-jóni astyrtyn ghana aitylyp, birte-birte tarih qoynauyna sýngip, úmytyla bastady. Sondyqtan da olardyng әrbir erligin, әrbir narazylyghyn әreket nemese sóz arqyly qayta janghyrtyp, obektivti týrde baghalau bizding perzenttik, azamattyq jәne moralidyq boryshymyz. Biz ýshin jәne keyingi úrpaqtar ýshin bagha jetpes aqparatqa ie adamdar tiri túrghan kezde jogharyda aitylghan kýreskerler turaly mәlimetterdi tiytimdey bolsa da tirnektep jinau asa manyzdy әri óte qajet is.

Mysaly, tarihshylardyng derekteri boyynsha, ótken ghasyrdyng 20 – 30-shy jyldarynyng ózinde kenes biyligining Qazaqstanda halyqqa qarsy jýrgizgen sayasatyna narazy bolghan halyqtyng bas kóterui 350-den astam kóterilis úiymdastyru men oghan qatysudan kórinis tapty. Bizding búqaralyq aqparat kózderinde olardyng keybiri ghana jazyp-kórsetildi, kóterilisterge barlyq qatysushylar jazalau sharalary men qughyn-sýrginge úshyratylghanyna qaramastan, olardyng basshylary ghana atalyp jýr. Osy kóterilisterding sebepterin, qúramyn, maqsattary men úrandaryn bizding ghylymy mekemeler men ghalymdarymyzdyng zerdelep, taldauy kónil kónshitpeydi, óitkeni memleket nemese demeushiler múnday zertteulerdi qarjylandyrmaydy. Tek patriot-ghalymdar ghana óz kýshine sýienip, óz uaqytyn, qarajaty men densaulyghyn júmsap, memlekettik iydeologiyamyzdaghy osy olqylyqtyng ornyn toltyrugha tyrysyp jýr.

«Alash Orda» partiyasy men ýkimetining qyzmetin neghúrlym terenirek zerdeleu men taldau bizding osy halyqtyq qozghalystyng birneshe ondaghan basshylaryn ghana aqtap, olardyng ardaqty atyn halyqqa qaytarghanymyzdy kórsetti, al onyng halqymyz ben Otanymyzdyng mýddesi ýshin solar sekildi kýresip, sayasy qughyn-sýrginning aluantýrli nysandaryna úshyraghan ondaghan myng ónirlik qayratkerlerinin, qatardaghy mýshelerining jeke basy men erlik isterin biz әli kýnge deyin aqtap alghan joqpyz. Osy adamdar ómir sýrgen jәne júmys istegen jerlerdegi júrtshylyq, әsirese olardyng úrpaqtary osyny ótinip, osyny asygha kýtip otyr.  

Taghy da bir ret nazar audartqym kelip otyrghan bir mәsele, Qazaqstanda oryn alghan aluan týrli, zandy jәne zansyz operasiyalar men qughyn-sýrginderding saldarlaryna arnayy jasalghan taldau el ómirining barlyq derlik salalary men ónirlerinde Otanymyzdyng azattyghy men tәuelsizdigi ýshin kýreskender ghana qyryp-jonggha, týrmege otyrghyzugha, Qazaqstannan tysqary jerlerge qudalaugha basqalardan góri kóbirek úshyrap, «halyq jauy» bolyp kóbirek jariyalanghanyn, óz jerinde ózderi alastatylghanyn, memlekettik qudalaudyng barynsha qatal әri úzaqqa sozylatyn basqa da nysandary men tәsilderine úshyratylghanyn kórsetti. Osyny bilip qana qoymay, búl adamdardy aqtap alu jóninde qajetti sharalar qabyldau qajet. Búl olargha qajet emes. Búl tәuelsizdigimizge qanday baghamen qol jetkizilgenin bilu ýshin bizge qajet әri biz ýshin manyzdy.

Sonymen qatar, biz әli Qazaqstandaghy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng barlyq sanattaryn qúqyqtyq (qylmystyq, azamattyq, әkimshilik) tәrtippen aqtap alghan joqpyz. Kezinde Jogharghy Kenes qabyldanghan «Jappay sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau turaly» (1993 j.) zang negizinen alghanda  Reseyding osyghan úqsas zanynan kóshirip alyndy. Ol Reseyde jýrgizilmegen jәne boluy da mýmkin emes әrtýrli jazalau jәne qughyn-sýrgin nauqandarynan Qazaqstanda qúrban bolghandar men japa shekkenderding barlyq sanattaryn týgeldey qamtymaydy jәne olargha qoldanylmaydy.

Mysaly, kazaktar qauymynyng Qazaqstanda ne tyndyryp, ne býldirgeni әli kýnge deyin jan-jaqty әri tereng zerdelengen joq. Men ózimning sózderim men jariyalanymdarymda qazirgi kazaktar qauymy tәuelsiz Qazaqstannyng qoghamdyq ómirine tolyqtay aralasyp ketse eken dep aityp ta, jazyp ta jýrmin, olar patsha imperiyasy jergilikti qazaq halqyna qarsy әskeri-otarshyl kýsh retinde paydalanghan ata-babalarynyng róli men qasiretti múrasyn jariyaly týrde aiyptap, odan bas tartugha tiyis.  

Ókinishke oray, jalpy alghanda, bizde qoghamdyq ghylym, onyng ishinde tarih ghylymy bodandyq sipattan arylmaghanyn, búrynghy doktrinalar men dogmalar әli tolyqtay enserilmegenin atap ótuge tura keledi. Patriottar men qúqyq qorghaushylar teoriyalyq túrghydan alghanda óte әlsiz әri olardyng mýmkindigi de shekteuli. Búl, әriyne, olardyng kinәsinen ghana bolyp otyrghan joq.

(Jalghasy bar)

Sabyr Qasymov

Abai.kz

0 pikir