Seysenbi, 21 Mamyr 2024
Mәiekti 6408 0 pikir 10 Aqpan, 2017 saghat 15:05

QAZAQ DÝNIYETANYMYNDAGhY SAKRALDI ÚGhYMDAR

Ghalymdardyng pikirinshe kóne dәuir adamy tarihty basqasha qabyldaghan. Olardy ótken zamannyng deregi emes oqighanyng maghynasy kóbirek qyzyqtyrghan. Olar, óte erte kezde bolyp ketken kóne oqighalar tizbegine mәn bermeydi. Adam ómirinde mәngi baqy qaytalanyp túratyn, uaqyt pen kenistikke esh baghynbaytyn aqiqattyng syrlaryn ghana mengeruge úmtylghan. Uaqyt pen kenistikke tәueldi bolmaghandyqtan da, qazaq dýniyetanymyndaghy batyrlar payghambar zamanynda sahaba atanyp, olarmen birge joryqta jýre beredi. Mәselen, qasapshynyng piri – Saduaqas batyr VII ghasyrda ómir sýrgen Múhambet payghambargha sahaba bolyp jýre beredi. Ekinshi bir anyzda býkil qazaq shejiresi týp atasyn Ánes sahabadan taratady. Eger qazaqtyng osy dýniyetanymyn miftik túrghydan emes logospen tekseretin bolsanyz, shym-shytyryq qarama-qayshylyqqa tap bolasyz.

Sondyqtan da ejelgi tarihy anyzdar әr zamanda qaytalanyp túratyn úqsas oqighanyng ghibratty mazmúnyn ghana qarmap qalugha tyrysady. Mysaly, ejelgi evrey júrty Qyzyl tenizdi jaryp ótti me joq pa ony bilu mýmkin emes. Búl oqigha tek mif týrinde ghana bayandalady. Esesine osydan kelesi shyndyq tuyndaydy. Evrey halqy jyl sayyn osy oqighany eske alyp, últtyq meyram etip toylaydy. Eger osy Qyzyl teniz oqighasyn mif arqyly jetkizip, ony mistikalyq túrghyda bayandamasa ol diny reninen airylar edi. Yaghni, logostyng búl jerde eshqanday roli joq. «Músa payghambar Qyzyl tenizdi shynymen de asa tayaqpen ekige jardy ma?», «tarihta bolghany ras pa?» degen siyaqty súraqtar ejelgi mifting iylәhy maghynasyn kórsetpey býrkep tastaydy.

Búnday súraqtar logos pen mif shatysqan kezde kóbeyedi. Qazaqsha týsinikke salghanda bylay bolyp shyghady. Anyzdy kónilding pernesimen emes aqyldyng sәulesi arqyly týsinuge talpynu – qate qadam. Tura sol siyaqty qazaq anyzdaryn da tarihy faktimen tany almaysyz. «Arystan bap shynymen 400 jyl ómir sýrdi me?» «Ol qúrmany auzynda 400 jyl qalay saqtady? », «Núh payghambardyng kemesi Qazyghúrtqa toqtaghany ras pa?», «Adam ata Qazaqstangha kelgen be?» degen siyaqty súraqtar adamgha eshqanday da payda bermeydi. Osynday súraqtar kóbeygen sayyn anyzdyng ruhany mazmúny әlsirep, kónilge sәule shashatyn shyndyqtyng jalyny әlsirey beredi.

Aghylshyn ghalymy Karen Armstrong logos pen mifke qatysty oilaryn bylaysha tarqatady. «Adam ómiri ýshin logos ta óte manyzdy. Logostyng rasionaldy pragmatikalyq tanymy bolmaghanda, adamzat naqty ghylymgha qol jetkizip, qazirgidey әlemdi iygiligine jarata almas edi. Qazirgi Batys júrty miftik tanymyn әlsiretip alghan siyaqty. Esesine logos bizge jaqsy tanys. Batys qoghamy osy tanymnyng negizinde qúryldy. Logostyng miften aiyrmasy mynada. Logos naqty faktilerdi salystyrady. Eger faktiler sәikes kelmese, mәsele kýrdelenedi. Dýniyelik isterdi rettegende – logos taptyrmaytyn qúral. Praktikalyq túrghydan óte paydaly. Yaghni, logos algha ghana úmtylady. Jana nәrseler oilap tapqysy keledi. Teoriyalardy damytady. Qorshaghan ortany iygergendi jaqsy kóredi.

Mif kerisinshe, keleshekke emes, ótkenge nazar audartady. Mifting maqsaty – ómirdegi eng qúndy, eng kiyeli, eng qasiyetti iydeyalardy úmyttyrmay, údayy eske salyp otyru. Mif adamdardy әmanda әr nәrsening týpki negizi men bastauyna ýnildiredi. Biraq mifting anyq-qanyghyn empirikalyq әdispen tekserip bile almaysyz. Mifting mindeti bizding túrmys tirshilikte tútynatyn tyiymdar men yrymdardy iylәhy maghynamen bayytyp, adamdy ómirden jalyqtyrmau».

Osy arada aita keter bir nәrse bar. Mifke sýienip, pragmatikalyq jobalardy jýzege asyrugha әste bolmaydy. Onyng sony apatqa әkep soqtyrady. Karen Armstrong kitabynda osy pikirin nyqtay týsu ýshin mynaday faktini keltiredi. 1905 jyly papa Urban II birinshi Krest joryghyn mifke emes logosqa sýienip oilap tabady. Ol kezde Europada bir birimen qyrqysyp jatqan rysarilar papa ýshin bas auru bolatyn. Ózin ózi qúrtugha ainalghan hristian әlemin ishki soghystan qútqaru ýshin, әri iyeligindegi jerdi keneytu ýshin papa әskery kýsh-quatyn Tayau Shyghysqa qaray búrudyng amalyn jasaydy. Eseppen ashylghan búl maydan basynda papa ýshin jemisti boldy. Rysarilar Tayau Shyghystaghy birneshe qamaldy sәtimen basyp aldy. Olar әsker sanyn toltyryp, azyq-týligin rettep, aimaqty barlap alyp, sodan keyin soghysqa kiretin. Biraq kóp úzamay búl joryq hristiandardyng basyna bәle bop jabysty. Sebebi, dinbasylar soghysqa júrtty jappay tartu ýshin janadan ótirik mifter oilap tauyp, olardy otqa aidap saldy. «Qúday ýshin soghysqandardy perishte jelep-jebep túrady» degen ótirik anyzgha bәri sendi. Sau aqylgha jýginip, әr bir qimylyn andap basatyn qasiyetinen júrday bolghan hristiandar әskery jaghynan qala berdi moralidyq túrghydan da keri ketip, soghysta masqara bop jenildi.

Tap osylay mif pen logosty shatastyrudyng kesirinen apatqa úshyraghan oqighalar qazaq tarihynda da kóp kezdesedi.

19 ghasyrda Resey әskeri Orta Aziyany jaulap kele jatyp, 1864 jyly Týrkistan shaharyna kelip tireledi. Qaruy basym orys әskeri qalany op-onay qorshap alady. Sol kezde qoqandyq dindarlar bastaghan qoja-moldalar Yasauy kesenesine baryp tyghylady. Olar: «biz әuliyening basynda jatyrmyz. Áuliyening keremeti bizge kәpirding oghyn darytpaydy. Beriluge negiz joq» dep qarsylasady. Áskerdi bastap kelgen Verevkin ghajayyp ghimaratty atqylaugha qimay túrghan kezde, qashyp kelgen tútqynnan әuliyening oq darytpas qasiyeti jayynda әngime tarap, ol әngime qoqandyqtargha jiger berip túrghanyn estiydi. Búdan song Verevkin kesenege zenbirekten 12 ret oq atugha búiyrady. Snaryad tiygen ashana bólmesining kýmbezi men qabyrghasy qiraydy. Qoqan dindarlary Tashkentke qaray qashyp ketedi. Bizding zamanda da miftik tanym men logosty shatystyryp, túiyqqa tireletin jaghdaylar jii kezdesedi.

Mif pen logosqa qatysty oiymyz anyq bola týsu ýshin taghy da mynaday qarapayym faktini keltire ketelik. 5-7 jasar balany sýndetteu dәstýrin logospen týsindiru mýmkin emes. Búl dәstýrding negizgi maghynasyn úmytyp qalghandyqtan qazirgi adamdar ony barynsha logosqa sýienip, ghylymmen týsindirgisi keledi. Yaghni, «Búl balanyng densaulyghyna paydaly. Mikrobtyng jinaluyna jol bermeydi. Búl gigiyenalyq maqsatty kózdegennen shyqqan» degen synayda kete beredi. Biraq, búghan osylaysha taza aqylmen jauap berilse, onda «sýndetteu adam ýshin sonshalyqty paydaly bolsa Qúday barsha adam balasyn nege birden sýndettep tughyza salmaydy?» degen taghy bir logikalyq súraq shygha keledi, ne bolmasa, «sýndetteu dәstýrin qoldanbaytyn bóten halyqtar odan aitarlyqtay zardap shekpey-aq músylmandarmen birge ósip-ónip kele jatyr emes pe?» degen súraq tuady.

Sondyqtan, sýndetteu saltyn tek mif arqyly ghana tereng týsindire alasyz.

Sanjar Kerimbay

degdar.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2193
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2581
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2507
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1680