Endi ghana bastalyp jatqan HHI‑ghasyrdyng kýrdeli de kýngirt syr‑syipattary men qúityrqysy mol europasentrizmdi – barynsha naqtylap, ghylymy negizde tereng týsinu ‑ әsirese, halqynyng sany az, ekonomikasy әlsiz shaghyn memleketterge auaday qajet?! Sebebi, imperiyalyq mýdde men europasentrizm metodologiyasy, búrynghy qay‑kezdegisinen de qabysa týsip, ekeuara ýndesuding ne bir ailaly tәsilderi men týrlerin (formalaryn) úsynuda... Búl  әdis‑aylalardyng aty men zatyn, kókiregi oyau jandar jaqsy biledi. Býgingi tandaghy eng jotalysy – Ghalamdanu nemese JaHandanu – deytin órkeniyetke kóshudi jedeldetude. Onyng da sýienetini – europasentrizmning qatpary qalyng ayaarlyqtary ekeni belgili bolyp otyr. Óitkeni, «superderjavalar» – janyltpash ghylym retinde europasentrizm metodologiyasynan asqan tәsilding de, ailanyng da joq ekenin tereng týsinedi. Endeshe, "Europasentrizm metodologiyasy» degenimiz ne? " deytin zandy súraq  tuyndaydy...

- IYә‑ә, búl jayynda, kópten aitylyp kele jatqanymen, esh uaqytta saraptay salalap taldanyp ta, astaryndaghy qúpiya syrlaryn ashyp, jýieli týrde jazylghan da emes. Mine, osy saualdyng tónereginde az‑kem oilanudy, últtyq qajettilikke balaymyn. Sondyqtan da, eng әueli kez‑kelgen – metodologiyanyng negizi ghylym ekenin týsinip alghanymyz jón. Olay bolsa, europasentrizm metodologiyasy da – ghylym ?!  "Biraq, búl qanday ghylym?" dep zerdeley týsip zerttesek, onyng «tylsymy mol  qúpiyasy kóp» ekenin anyq bayqaugha bolady. Búghan, tipti Sizder asa qatty tanyrqay da qoymaularynyz  mýmkin?!.. Óitkeni, bәrimizde osy metodologiyamen qúndaqtalyp, neshe ghasyr  úiqyly‑oyau arbalyp, sandalumen kýn keship jýrgenimiz de anyq. Tek, oida joqta kelgen tәuelsizdik deytin tәtti sózding yrghaghymen ghana, europasentrizm erekshelikterine endi‑endi ghana oy jiberip jatqandaymyz. Mine, osy arada sanamyzdy ashyp qarasaq, bizderdi bodandyqtyng kórpesimen qymtap alghan europasentrizm metodologiyasy búrynghyday emes, janymyzdy da, tәnimizdi de  qyzghan temirdey qaryp bara jatqanyn sezine bastadyq. Sonda, onyng jalpy sipatynan, taygha tanba basqanday anyq  bayqalatyny imperiyalyq ozbyr sayasattyn, ailaly tәsilderin jýieleytin ilimi ekeni anyqtalyp otyr. Mineki,osy qaghidanyng birneshe ‑ dәlelderin keltirip kórelikshi. 

I. Birinshi dәlel:

Europasentrizm metodologiyasyn da – eng әueli әlem tarihynyng әdilettiligi men taghylymdyq shyndyghy joq. Onyng eng ýlken dәleli retinde adamzat tarihynyng búrmalanuyn (falisifikasiyalanuy) aitugha bolady. Mysal ýshin :

– Shyghysynda ‑ Qytaygha, Batysynda – Rimge tendessiz әserin tiygizgen Túran elining tarihy qayda ?..

– Nemese, býkil Qytay  qorghanynan Qarateniz ben Qap tauyna deyin sozylghan Ghún  imperiyasynyng órkeniyeti nege jasyrylady?

– Bir mezgilde ómir sýrgen A. Makedonskiy marapattalady da, odan on ese kýshti qolbasshy bolghan Móde‑han jayynda esh tarihta aitylmauynyng sebebi nede?

– Tipti, Europagha asa ýlken әseri bolghan Edilding (Atillanyn) tarihy nege jasyryldy;

– Europanyng Ý‑shi ghasyrgha deyin  SAQ‑ tilinde sóilegeni;

– Nemese, Shyghys Europanyng IH‑H‑shy ghasyrlarda qypshaq tilinde baylanys jasaghanyn da (Kodekus kumanikus) aitpaudyng sebebi nede?

– ÝI‑ÝIII ghasyrlarda býkil әlemdi dýr silkindirgen Shyghys jәne Batys Týrki qaghanattary jayynda da aitylmauy qalay?..

– Keshegi ótken Shynghyshan – Joshy ‑ Batyy – Altyn Orda jayyndaghy shyndyqtar nege  búrmalanyp otyr? Ayta berse, búl tәrizdi tarihy әdiletsizdik tolyp jatyr...

- Osynday әdiletsizdikting saldarynan, býkil adamzat tarihynyng  ghylymy jýieleri men negizderi búzyldy.

- Saqtar men Ghúndar tarihynyng әdeyi aitylmauynan, býkil Týrki halyqtarynyng kóne tarihy búrmalandy. Osy búrmalaudyng betin ashqan, tek Qazaq dalasynan tabylghan birneshe Altyn – Adamdardyng eskertkishteri, Europasentrizm metodologiyasynyng әdiletsiz de, jalghan ghylym ekenin dәleldedi.

- Múnday falisifikasiyalardyng saldarynan, adamzat qauymy býginge deyin,  әdiletti de qayyrymdy qogham qúra‑almay otyr.

- Búnyng eng ýlken zaualy men zalaly, adamzat qauymynyng tәrbiyesine qabaghat auyr zardaptaryn tiygizude...

II.    Ekinshi dәlel:

Europasentrizm metodologiyasynyng әserimen, býgingi tandaghy qoldanylyp otyrghan býkil Pedagogika men Psihologiya ghylymdarynyng negizderi men jýieleri jalghan baghyttardy basshylyqqa aldy. Múnda da imperiyalyq sayasattyng yqpalymen, adamzat tarihynyng damu joldaryn dәl sipattaytyn «Morgan jýiesin» jәne genetikadaghy «Mendali ilimin» әdeyi teristeu arqyly adam tәrbiyesine jalghan tәsilder úsyndy. Mysal ýshin:

- Mәselen, klassikalyq pedagogikanyng negizin filosofiyadan shygharuy; Búl, tipti aqylgha syimaytyn qatelik?! Óitkeni, Morgannyng klassifikasiyasy boyynsha, adamzat qauymynyng damuyn ýsh kezenge – T a gh y l y q (tómengi, orta, jogharghy satylary bar, 180 myng jylgha sozylady) – J a b a y y l y q (múndada – tómengi‑orta‑jogharghy satyly,15  myng jyl) – M ә d e n y e t t i l i k (5 myng jyl, býginge deyin) – dep bólinedi Tek, Jabayylyq kezenning tómengi satysynda ghana, filosofiyalyq oy týgil, endi‑endi sheshen sóileuding belgileri (K.Marks) bilinedi. Olay bolsa, klassikalyq pedagogikanyng negizi filosofiya deu, shyndyq týgil... qisyndy ótirike de úqsamaydy.

- Ghylymy pedagogikanyng negizi – bilim beru, oqytu, tәrbiyeleu – deui, onyng ýstine býkil Europalyq ghalymdardyng (Pestalossi, Makarenko) balany tughannan bastap qana tәrbiyelenedi deytin týsinikteri de qate ekeni dәleldenip otyr. Bala ana qúrsaghyndaghy 4-shi aiynan bastap tәrbie kýtetini, ghylymy janalyq retinde moyyndalghan qúbylys. Olay bolsa, ishte jatqan balany oqytu, bilim beru degenning kókeyge qonbaytyny, eshqanday dәleldi qajet etpeytini týsinikti.

- Ejelden belgili Aristoteli men әl‑Farabiyding ghylymiy klassifikasiyasy boyynsha, "kez‑kelgen pәnning negizderi ózinin ishinen shyqqanda ghana ol naghyz ghylymy pәn bola alady" deytin tújyrymyn eske týsirsek, ghylymy pedagogikanyng negiz dep otyrghandary – bilim de, oqytu da – syrttan kelip túrghanyn ajyratu qiyn emes. Endeshe, býgingi pedagogika men psihologiyanyng osynday imperiyalyq sayasatqa baghynghan metodologiyasynan, býkil adamzat qauymynyng tәrbiyesinde qabaghat ýlken qatelikter bar. Osynyng saldarynan, býkil bizding órkenniyetimiz boyynsha, adam balasynyng boyyndaghy ýsh jýiesi –    T Á N – J A N – R U H – tәrbiyeleri ýndestikterin tapqan joq. Býgingi tanda, Tәn tәrbiyesinen basqa, Jan men Ruhtyng tәrbiyesi týgil, ózining ne ekenin týsinbeytinimiz shyndyq. Mine –Europasentrizm metodologiyasynyng keraghar әserlerining bir salasy ghana, osynday jaysyzdyqtargha ie eken.

Osydan kelip, "búl keshegi imperiyalargha, nemese, býgingi jaHandanu sayasatyna ne ýshin qajet boldy?" – deytin zandy súraq tuyndaydy. Qysqa qayyryp aitsaq, bir halyq ózining otaryndaghy ondaghan halyqtardy erkin tóstep biyleu ýshin, qol astyndaghy halyqtardyng últtyq jәne azamattyq sanasyn oyatpaugha tyrysady eken. Sondyqtan, imperiya atauly bodan halyqtyng últtyq tarihyn, halyqtyq pedagogikasyn joyyp jiberuge tyryssa, tilin, jer attaryn, dәstýri men salttaryn óshirudi ózekti mәselesi retinde tanidy. Mineki, osynau sanamalaghan úghymdardyng teris jýrgiziluinen, últtyq jәne azamattyq sanalardyng ashylmauynan, býgigi mandayymyzgha kýieli kóseudey úrghylap jatqan shalaqazaqtar men kosmopolitterding qasiretin týsinuimizge bolady.  

Al endi, osynshama auyr keragharlyqty týzetuding joly bar ma? Áriyne, bar!  Ony, «Halyq pedagogikasy men psihologiyasynyng negizderi» atty úrpaq tәrbiyesining jana iliminen  oqyp tanysqandarynyz jón. 

III. Ýshinshi dәlel:           

Europasentrizm metodologiyasy – otarlanghan halyqtardyng mәdeniyetterin de joqqa shygharugha tyrysqandyghy, býgingi tanda aiparaday bolyp ashylyp jatqanyn ózderiniz jaqsy bilesizder.  Mysal ýshin:

- Qazaq halqynda «tarih ta, mәdeniyet te joq» deytin, keshegi europasentrizm metodologiyasyna sýiengen Kenestik iydeologiyanyng qarabettigin,  dalamyzdan tabylyp jatqan arheologiyalyq janalyqtar tapjyltpay dәleldeumen qosa, býkil dýniyeni tanqaldyryp kózderin shyraday ashuda!

- Baytaq dalamyzdyng tórt qúbylasynan da, Shyghysynda – Altaydyng múzdy tonynyng astynan, әuelgi qalpynda búzylmay tabylghan Bereldegi Altyn Adam men er‑túrmandary altyndanghan, mýiizdi attardyng býtin kýiinde saqtaluy, europasentrizmning kómekeyine qúm qúighanday boldy.

- Taghy da sol Shyghystaghy – Sauyr tauynyng etegindegi Shilikti de tabylghan danalyq órnekterge toly zergerlik búiymdardyng mәni men mazmúny, tipti erekshe ekenin aitsaq ta jetedi.

- Al Alatau angharynda tabylghan Altyn Adam dýniyeni dýr silkindirip, qazir  AQSh‑ta jәne BÚÚ‑nyng ghimaratynda janynan ótken jandardy tәnti etip túr. Jerimizding Batysy men Teristigindegi endi‑endi ashylyp jatqan kóne qalalardyng bereri búlardan da qyzyq boluy mýmkin.

- «Mәdeniyetten júrday, taghylyqtan basqa tәlimi joq» dep  oqytatyn Týrkilerding Runa әlipbiyimen jazylghan Ýlken jәne Kishi Kýltegin, Tonykók, Bilgi‑qaghan jazularynyng ashyluy, europasentrizm metodologiyasynyng kýl‑parshasyn bayaghyda‑aq shygharghan edi. Biraq, betsizdikting «bedeli» әli-daghy kýshpen jýrip jatqany belgili. Onyng ýstine, býgingi tandaghy sol metodologiyamen ghalym atanghan «kóshirme sauattylar» úiqysynan oyanyp dúrys baghytty tabugha talaptary men dәtteri jeter emes. Áytse-daghy, búrynghyday emes, imperiyalardyng jambas astyna salyp  tastaghan shyndyq kózderi qasiyetti kóne ilimdermen kórine bastaghanyn quanyshpen habarlaugha bolady. Birte‑birte jogharyda keltirilgen derekterding bәri de ózining tarihy oryndaryn alatynyna sengimiz keledi. Áytpegen jaghdayda, adamzat qauymynyn  tәrbiyesi tәrkilenip, qoghamdaghy tәrtipsizdik pen әdiletsizdik apatty jaghdaylargha jetkizeri qaq. Búdan qútqaratyn, tek halyqtyq taghylymgha negizdelgen adamzattyq parasat pen sana ghana bolmaq... 

Sovethan Ghabbasov

Abai.kz