Júma, 3 Mamyr 2024
Tarih 44595 7 pikir 28 Qarasha, 2016 saghat 10:34

ALShYNDARDYNG RU-TAYPALYQ STRUKTURASY

Jalghasy. Basyn myna jerden oqy alasyzdar: 

http://abai.kz/post/view?id=11229


Qazaq shejiresi Kishi jýzdi ýsh topqa bóledi- Álimúly, Bayúly, Jetiru. Alayda keybir shejireshiler, aitalyq, qazaqtyng әigili qogham qayratkeri, tarihshy Múhamedjan Tynyshpaev nemese Kishi jýzding qúramy turaly egjey-tegjeyli shejire jazghan Tenizbay Ýsenbaev, osy 3 toptyng ortaq atauy Alshyn dese, Shәkәrim qajy «Iofshin sózinde Kishi jýzdegi rular: eng basty eli-alshyn. Oghan jeti ru degen elderdi ataqty Tәuke han qosqan» deydi. Bizding pikirimizshe de Alshyndar- Álimúly jәne Bayúly degen toptargha birikken rulardyng odaghy,Jetiru olargha keyin qosylghan. Onyng dәlelin kelesi tarauda keltiremiz.

Búl núsqany syzba kýiinde bylay beyneleuge bolady.

 

 

Ártýrli –qojalar men –siyqtardy, asyrap alghan, adasyp ketken, qyzdan tughan, ishte qalghan degen siyaqty jinaushylardyng qiyalynan tughan keyipkerlerdi alyp tastasaq, 12 ata Bayúly mynaday rulardan túrady: Aday, Berish, Sherkesh, Alasha, Baybaqty, Taz, Masqar, Ysyq, Altyn- Jappas, Tana, Esentemir, Qyzylqúrt. Sol siyaqty Álimúlynyng qúramyn súryptasaq mynaday bolady: Shekti, Shómekey, Qarakesek, Qarasaqal, Tórtqara, Kete.

Sonymen, Alshyndardyng ru-taypalyq jýiesi syzba kýiinde:

Jetirugha keletin  bolsaq, onyng qúramyna  Tama, Tabyn, Kerderi, Kereyit, Teleu, Jaghalbayly, Ramadan kiredi.

 

ALShYNDAR QAYDAN KELDI?

Juyrda Shejire DNA qyzmetkerleri  Ghabit Baimbetov, Núrbol Baymúqanov, Iskander Turemuratov «Gaplogruppa S-M48 [FTDNA: C3c; ISOGG: C2b2] Subklady. Klastery. Migrasionnye prosessy» degen zertteulerinde[1] GenographicProjectnúsqasyna silteme jasap, S-M48 iyelerining taralu kartasyn kórsetti, qaranyz:

 

Bayqasanyz búl aimaq Qiyr Shyghys, Sibir ólkesi men Qazaqstandy qamtyp jatyr.Atalmysh gaplotop Batys Qazaqstanda 80 payyzgha deyingi jiyilikpen ( kartada- eng qoshqyl týs) shoghyrlanghan.

Kartadan Alshyndardyng qaydan kelgenin kóruge bolady.

Alshyndar Sibirden keldi.

Alshyndar XIII ghasyrda Sibirdin  Altay-Sayan tauly taygasyn meken etti.

TAYGA1.tayga (Sibirding qalyng ormany);  2. nu, qalyng [2]

 

Alshyndar- orman eli bolghan

Alshyn shejiresining bastaularynyng biri- «Mongholdyng qúpiya shejiresi». Týrki-monghol tilderining shyghu tegining birligin dәleldegen ghalym filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Bazylhan Búhatúly bylay deydi: 

«...Mongholdyng qúpiya shejiresi» sekildi kóne tildik jazba eskertkishterdi zertteu manyzdy, sol arqyly tildi, til tarihyn, etnos tarihyn, onyng etnosayasi, etnomәdeny damu zandylyqtaryn, ózgeru, almasu syndy san qily qúbylystaryn aiqyndaugha әbden bolady. «Mongholdyng qúpiya shejiresinde» sol zamandardaghy tarihy bolmys meyilinshe shynayy hattalghan»[3].

Mongholdyng qúpiya shejiresinen:

«239- bólim...Qoyan jyly (1207 jyl) Joshyny ong qol qanat әskerlerimen Oi-erkinge (Orman eline) attandyrdy. Búqa oghan jershi bolyp bardy. Oirattyng Qúdúqa begi Týmen Oirattaryn ilestirip búrynyraq kirip keldi. Ol kelip Joshyny basqaryp Týmen Oirat jerine jershi bolyp Shyqshytqa deyin apardy. Joshy Oirat, Búryiat, Barsún, Úrsút, Qabqanas, Qanqas, Túbasty baghyndyryp Týmen Qyrghyzdargha jatkende qyrghyzdyng noyandary Edi-ynal, Aldyger, Órebek-tegin ilesip baghynyp, aqsúnqar, aqbozat, qara búlghyn alyp kelip Joshymen kezdesti.

 Shibir, Kesdim, Bayyt, Túqas, Tenlek, Tóeles, Tas, Bajyqyttan bergi orman el-júrtyn Joshy baghyndyryp, qyrghyzdardyng týmendik, myndyq noyandary men Orman elining noyandaryn ertip alyp, Shynghys qaghangha aqsúnqar, aqbozat, qara búlghyndarymen kezdestirdi. Oirat Qúdúqa bekti aldymen ilesip baghynyp, Oiratty basqaryp ertip kelding dep Shynghys qaghan syy tartu retinde onyng úly Ynalshygha Checheykendi berdi. Alaqa biykeni Onghútqa berdi.

Shynghys qaghan Joshygha syy tartu etip:

«Úldarymnyng aghasy sen ýiden endi ghana shygha sala jolyng bolyp, barghan jerinde erdi de, at jylqyny jaraqattamay, qinamay, yrysty orman el-júrtyn baghyndyryp keldin. Osy el-júrtty saghan bereyin dedi».[4]

(jalghasy bar)

abai.kz


[1]Etnogenez kazahov: istoriko-geneticheskiy aspekt. ShejireDNA. Almaty 2014. ISBN 978-601-06-3036-9

[2]B. Bazylhan.Mongol-kazah toli (Monghol-qazaq sózdigi) Ulaanbaatar ólgiy.1984 j., 445-b.

 

[3]Qazaqstan tarihy turaly monghol derektemeleri.1-t.Almaty. Dayk-Press, 2005j.13-b.

[4]Qazaqstan tarihy turaly monghol derektemeleri. 1- tom. Almaty. Dayk-Press.2005j. 299-b.

7 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 813
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 646
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 510
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 526