Senbi, 27 Sәuir 2024
5090 0 pikir 29 Qarasha, 2016 saghat 13:02

El Tәuelsizdigining 25 jyldyghy barsha halqymyz ýshin eleuli mereke

Ejelgi Túran ólkesining úlan-ghayyr aumaghyn alyp jatqan Úly Dala eli – Qazaqstan Respublikasy biyl ózining órkendi asu, mereyli belesin atap ótude. El Tәuelsizdigining 25 jyldyghy barsha halqymyz ýshin eleuli kezen, enseli merekege ainaluda. Óitkeni, Tәuelsizdik – ata-babalarymyzdyng ghasyrlar boyghy asyl armanynyng is jýzindegi kórinisi. Jýzdegen jyldar boyghy kýresining jarqyn jenisi, oryndalghan tarihy amanatynyng mәueli jemisi dep baghalauymyz kerek. Halqymyzdyng ómirinde búryn-sondy bolmaghan búl tarihy dәuir 1991 jylghy 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» Konstitusiyalyq zang qabyldanghannan keyin bastaldy. Shiyrek ghasyrda әlemdik dengeydegi túlgha, Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng syndarly sayasatynyng arqasynda Qazaqstan demokratiyalyq sayasiy-qúqyqtyq jýiesi bar, ekonomikasy túraqty, halqynyng әl-auqaty joghary, jahangha beybit tirlik, berekeli damuymen tanylghan mәrtebeli memleket retinde qalyptasty.

Songhy jyldary Qazaqstan halqy jeltoqsan aiynda eldik mereke­lerding saltanatty sheruin Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti kýnimen bastap, Tәuelsizdikting úlyq meyramymen úlastyrudy iygilikti dәstýrge ainaldyrdy. Sebebi, Elba­synyng eren enbegi arqyly Tәuel­sizdikting alyp bәiteregi boy kóterip, jayqalyp japyraq jayghanyn júrt­shylyq kórip-bilip, jan-jýregimen úghynyp otyr. Álemdik tәjiriybede memleket qúrylysynyng eng auyr әri syndarly synaqtarynda airyqsha qajyr-qayrat, erik-jiger tanytqan tarihy túlghany úlyqtau, tәuelsiz elding shanyraghyn kótergen kósemge qúr­met kórsetu berik qalyptasqan dәstýr­lerding qataryna enedi. Búl dәstýr bizding elde halyqtyng ainymas aq adal niyet-peyilimen, iltipat-qúrmetimen meylinshe suarylyp, Qazaq elinde berik qazyghyn qaqty.

Memlekettilik tarihy ghasyrlargha teren­degen órkeniyetti elderding tәjiriybelerin zerde­legende HIH ghasyrda jana baghyttaghy Ger­maniyanyng túnghysh kansleri lauazymyn atqar­ghan belgili memlekettik qayratker Otto fon Bismarktyn: «Bostandyq – búl bәrining birdey qoly jete bermeytin keremet baylyq» degen sózi eske týsedi. Shynynda da, әlemning jýz­­­degen últtarynyng qatarynda bizding ha­lyq­­­tyng mandayyna azattyqtyng júpar aua­syn jútu baqyty búiyrghanyn erekshe maq­ta­nysh etuimiz kerek. Biylghy jyly «Bir­lik pen Ja­sam­paz­dyqtyng 25 jyly» atty otanshyl ruhty oyatar úranmen ótip jat­qan Qazaqstan Tәuel­sizdigining shiyrek ghasyr­lyq belesining tú­jy­­rym­damalyq negizi el damuynyng basty bes iydeo­logemasy­na sýiendi. Olar: Bostan­dyq, Birlik, Túraqtylyq, Jasam­pazdyq jәne Órkendeu. Endi osy túghyrnamalyq baghyt­tardy taratyp kórsek. Mәselen, Bostandyq: Tәuelsizdik alghannan keyin eli­miz, Qazaqstan halqy jәne әrbir azamat ózi­ning bolashaghyn ózi derbes qúruda shynayy bostandyqqa qol jetkizdi. Birlik: Tәuel­sizdik alghan kýnnen bas­tap Qazaqstan tatu­lyq pen dostyqqa negizdelgen barsha halyq­tyng birligin óz damuy­­nyng negizi etip aldy. Shiyrek ghasyrdyng ishin­de Qazaqstan sol qaghiy­dany berik ústanyp kele­di. Túraqtylyq: Qazaq­stan býgingi barlyq jetis­tikterine eng әueli el­degi sayasi, eko­nomiy­ka­lyq, әleumettik tú­raq­­ty­lyq arqy­ly ghana qol jetkizdi. Ja­sam­­paz­dyq: Tәuelsizdik zamany – búl jasam­­paz­dyq pen úly isterding úly joly. Ór­ken­deu: Qazaq­stan syndarly tan­dal­ghan damu joly ar­qyly barlyq synaqqa tótep berip, sonyng arqa­synda órkendeuge jәne ha­lyq­­­tyng әl-auqatyn arttyrugha mým­kin­dik aldy.

Bizding dәuirimizding VII-VIII gha­syr­laryn­da ómir sýrgen kóne týr­ki memleketining biyleu­shisi Bilge qaghan­nyng tasqa qashalghan taghy­lym­dy payym­darynyng qatarynda «El bolyp biriguden asqan baqyt joq» degen asyl tolghamy múra bop qalghan eken. Tәuelsizdik jyldarynda jýrip ót­­ken jolymyzda qol jetkizgen tariy­hy tabystargha sholu jasasaq, 25 jyl­­dyng ishinde Qazaqstan әlemning eng damy­ghan 50 elining qataryna en­di, «Qazaqstan-2030» Strategiyasy mer­­ziminen búryn iske asyryl­dy. Qa­lyp­tasqan memleketting úzaq­ mer­zimdi baghdarlamasyna ainalghan «Qazaqstan-2050» Strategiyasyn, mem­le­ketting janaru joly «100 naq­ty qadam»  Últ josparyn jýzege asy­rugha kiris­tik. El Preziydenti ózi­ning tayauda jazylghan «Úly Dala úlaghat­tary» atty kitabynda: «Últ jos­pary – qazaqstandyq armangha bas­tay­­tyn jol» dep atalghan Joldau mem­le­­ket­­tik iydeyanyng týpqazyghy – bizd­ing jalpyúlt­tyq ansarly armannan bastau alatynyn jan-jaqty ashyp kórsetuge baghyttaldy. Biz jalpyúlttyq armannyng oryndaluy ýshin bar kýsh-jigerimizdi, bilim-biligimizdi, alghan tәjiriybemiz ben týigen ýlgi-ónegemizdi tolyq әri sarqa júmsaytyn bolamyz. Búl asyl múrat – kýlli qazaqstandyqtardy jar­­qyn bolashaqqa bastaudyng kepili. Uaqyt bizdi tandady! Biz sol uaqytqa endi ózimiz­ding memlekettik mórimiz – tәuelsiz Qazaq­stannyng atyn jazdyq», dep atap kórsetti.

Memleket basshysy biylghy jyl­dyng 1 qantarynan «5 instituttyq reformany jýzege asyru boyynsha 100 naqty qadam»  Últ josparyn oryndaudyng praktikalyq kezeni bastalghanyn halyqqa jariya etti. Búl asa manyzdy qújatta kәsiby memlekettik apparat qúru, zannyng ýstemdigin qamtamasyz etu, industriyalandyru jәne ekonomikalyq ósim, birtektilik pen birlik, esep beretin memleketti qalyptastyru siyaqty bes ins­tiy­tuttyq reforma belgilengen. Búl re­for­malarda bizding elimiz algha qoyghan ór­shil maqsaty – Qazaqstandy әlemning eng ozyq 30 elining qataryna qosudyng naqty meha­nizmderi belgilengen.

Últ josparynda bizding úzaq­ mer­zimdi damu baghdarlamamyz «Qazaq­stan-2050» Stra­tegiyasyn iske asy­rudyng barlyq tetik­­teri qamtyl­ghan. Nәtiyjesinde, ótken jyly búl ba­ghyt­­ta asa jauapty júmystar jýr­gizi­lip, memleketti, ekonomika men qogham­dy damytuda jana qúqyqtyq orta qalyptastyratyn 59 zang kýshine endi. Búl sharalar, әriyne, bizding elimizding asqaq maq­saty bolyp sanalatyn osy ghasyr­da әlem­ning eng ozyq 30 elining qataryna kirui­mizge jol ashuda.

El Preziydenti búl túrghyda: «biz Tәuel­siz­­­dikting 25-shi jyldyghyna jana qazaqstan­dyq armanmen ayaq bas­tyq, onyng basty maqsaty jýze­ge asyrylyp jatqan «2050» Stra­te­giya­symen bara-bar», dep atap ótti. Últ jospary keleshekte Qa­zaq­­­stan­­dy ózining jalghyz Otany sa­nay­tyn ar­many-múraty bir ha­lyq­­ty Bo­la­­shaghy Birtútas Últ qalyp­tas­ty­ru­dyng naqty baghyt-bagh­dary­na ainaldy. Janghyrtular Qazaq­stan­dy, onyng ekonomikasyn, memleket pen qoghamdy ózgertetin tarihy min­detter keshenin qamtyp otyr. Yagh­ni, dýnie jýzindegi asa damy­ghan mem­leketterdi biriktiretin Eko­no­miy­ka­lyq yn­ty­­­maqtastyq jәne damu úiy­my­nyng stan­dart­taryna sәikes kele­tin eldi damytu, ekonomikalyq ósim men barlyq qazaq­stan­dyqtardyng ómirin jaqsartu ýshin jana layyqty jaghdaylar qalyptastyrady.

Shiyrek ghasyrda Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng kemel saya­saty­nyng arqasynda qol jet­ki­zilgen aituly jetis­­tik­terding qatary­na Qazaq­stan­nyng halyq­ara­lyq bastama­laryn airyqsha atap kór­setuimiz kerek. Býgingi tanda Qazaqstan 70-ten as­tam halyqaralyq úiymdargha mýshe. Eli­miz­ding asa yqpaldy halyqaralyq úiym­dar – Europadaghy qauipsizdik jәne yn­ty­maqtastyq úiymy men Islam yn­ty­maq­tas­tyghy úiymyna tóragha­lyq etui – Qazaq­stannyng jogha­­ry bedelin aighaqtaydy. EQYÚ sam­­­miy­ti­­ning úzaq ýzilisten keyin As­tana­­da ótkizilui – Qazaqstannyng osy úiymgha tóraghalyghynyng aituly nәtiyjesi bolyp tabylady. Fo­rum­n­yng qorytyndysy boyynsha qabyldanghan Astana deklarasiyasy әlemdik sayasatqa «Euraziyalyq qauip­sizdik» jәne «Astana ruhy» úghym­darynda kórinis tapqan qauipsizdik pen yntymaqtastyqtyng jana týsi­nigin engizdi. Qazaqstan әlem­dik kon­fes­siyaaralyq ýnqatysu­lar­dyng bas­ta­ma­shysy jәne úiym­das­tyru­shy­sy retinde tanyldy. Álem­dik jәne dәs­týrli dinder liyder­leri­ning sez­deri elder men órkeniyet­ter ara­syn­­da­ghy beybitshilik pen ynty­maq­tas­tyqty ny­ghaytu­dyng dialogtyq alanyna ainalyp otyr.

Býgingi tanda Qazaqstan Res­pu­b­­liy­­­kasy yadrolyq qarugha qar­sy jahan­dyq qozgha­lys­tyng kósh­bas­shy­lary qa­tar­yna endi. KSRO kýi­re­gen­nen ke­yin, elimiz quaty jóninen әlem­­degi tórtinshi zymyrandyq-yadro­­lyq arsenalgha iyelik etti. Bizding auma­­ghy­­myz­da 104 qúrlyqaralyq bal­­liys­­tikalyq SS-18 zymyrandary or­­­na­­­las­ty. Olargha 1400 yadrolyq oq­­túm­­­syq ornatylghan bolatyn. 40 jyl boyy 500-ge juyq yadrolyq ja­ry­­­­lys ja­­sal­ghan poligonnyng ýni bir­jola óshti.

Elbasynyng bastamasymen dýnie jýzin­degi eng iri Semey yadrolyq poligony bir­jolata jabylyp, yadrolyq qarudyng әlem­degi tórtinshi arsenaly joyyldy. Qazaqstan әlem tarihynda yadrolyq qarudan óz erkimen bas tartqan túnghysh el boldy.

Memleketimiz yadrolyq qarudy tarat­pau tәrtibin mýltiksiz saqtay oty­ryp, jer jýzinde jappay qyryp-joya­tyn qarugha jalpygha birdey ty­yym salu, beybit atomdy qauipsiz paydalanu, halyqaralyq yadrolyq terrorizm qaterine jol bermeu jónindegi jahandyq bastamalardy úsynyp keledi. Semey poligonyn jabu turaly Elbasy Jarlyghy bekitilgen 29 ta­myz Qazaq­stan­nyng bastamasymen bý­gingi tanda Yadro­lyq synaqtargha qar­sy әreketterding halyq­ara­lyq kýni bolyp belgilendi. Búl turaly BÚÚ Bas Assambleyasynyng arnayy qara­ry qabyldandy. Búl aituly data­nyng adamzat tarihyndaghy ma­ny­­zyn eskere otyryp, biylghy jyly V­ashing­tonda ótken Yadrolyq qauip­siz­dik jónindegi IV sammitte Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev ózining jana syrtqy saya­­sy bastamasy – «Álem. HHI ghasyr» maniy­­fesin jahangha jariya etti. Ma­nyz­dy qújat halyqaralyq túrghy­dan keng serpilis tughyzyp, BÚÚ-nyng res­my qújattarynyng tiz­besi­ne endi. Maniy­fest ózining ózek­ti­ligi men mazmún­dy­lyghy bo­yynsha qazirgi tanda Jer-jahandy alan­datyp otyrghan asa ma­nyz­dy mәse­le­lerdi qamtuymen bar­­sha әlem júrt­shy­lyghynyng nazaryna ilikti. Elbasynyng halyqaralyq dengeydegi tarihy qújaty qa­zir­gi kezen­de әlemdik shiyelenis­ter­ding as­qy­nyp ketken túsynda ha­l­yq­­ara­lyq jaghdaydyng kýret­a­myr­ly mә­se­lelerin sipattap berdi. Mem­leket basshysy dýnie jýzindegi dýmpu­lerge sebep bolyp otyrghan san aluan faktor­lardy saraptay otyryp, kóshbasshy elderding basshylaryna alandaushylyqpen jәne erekshe yqylaspen qazirgi әlemdik qúry­lys jýiesindegi tengerimsizdikti odan әri bol­dyrmaugha jәne halyqaralyq qauip­­siz­dikti nyghaytugha baghyt­tal­­ghan naqty sharalar­dy qabyl­dau­gha shaqyrdy. Memleket basshysy әlem­dik qúrylysqa syn-qater tóndi­retin jahandyq jәne ónirlik óz­geris­ter oryn alyp jatqan­dy­ghy­nyng shýbәsiz shyndyghy aiqyn bay­qa­lyp túrghan jana myn­jyldyq manyz­dy saya­si, әske­ry jәne gumaniy­tarlyq oqiy­ghalar­gha toly ekendigin eske saldy.

BÚÚ Bas Assambleyasynyng 70-shi ses­siya­synda Qazaqstannyng Jahandyq Stra­te­giyalyq Bastama-2045 Jos­paryn jasau bastamasy jariya etildi. Búl Jospar soghystar men jan­jal­dar­dyng týbegeyli sebepterin joydy kózdeydi. Barlyq últtardyng inf­ra­­­qúry­­lymgha, resurstar men naryq­­targha tendey jәne әdiletti qol­jetim­­diligi negizin­de damu­dyng jana ýrdi­sin qalyp­tas­tyru manyz­dy. Ony BÚÚ-nyng 100 jyl­dyghy mereytoyyna qaray jýzege asyru úsynyldy.

Álemde yadrolyq qarusyzdanugha qatys­ty Qazaqstan tarapynan jýr­gizilip jat­qan júmystar jan-jaqty jalghasyn tabuda. Atap aitsaq, jyl sayyn 29 tamyz kýni Astanada yadrolyq qarusyzdanu mәse­le­leri­ne arnal­ghan halyqaralyq jiyndar dәs­týrli týrde ótki­zilude. Biylghy jyly ótken «Yadrolyq qaru­syz әlem qúru» atty halyq­aralyq konferen­siyada Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev jahandyq qauipsizdikti saqtaudyng adamzattyng bola­shaghy ýshin manyzdylyghyna toq­tala oty­­ryp, Yadrolyq qarusyzdanu syi­ly­­ghyn tagha­yyndau turaly bastama kóter­di. «Yadrolyq qarusyzdanu men jahan­d­yq qauip­sizdikke qosqan ýlesi ýshin» syi­ly­ghynyng alghashqy laureaty retinde Iordaniya koroli Abdalla II belgilengenin atap ótuimiz kerek.

Sonymen qatar, Preziydent ja­qyn­­da Ja­po­niya eline jasaghan resmy sa­pa­ryn­da yadrolyq jarylystyng qúr­­ba­ny­na ainalghan Hirosima qala­sy­na arnayy bardy. Sol saparda Hirosima qalasynyng meri Kazumy Masuy Elbasynyng 1991 jyly Semey synaq poligonyn jabu turaly sheshim qabyldauy, býgingi kýnge deyin yadro­lyq qarudy taratpau jәne qaru­syz­danu baghytynda kótergen bastamalary býkil әlem­ge ýlgi bolghanyn atap ótti. Son­day-aq, Núrsúltan Nazarbaev «Yadro­lyq qarusyz әlem qúru» iydeyasyn kóter­gen Preziydent re­­tin­­de halyq­ara­lyq qoghamdastyqta ýlken ról­ge ie bolghanyn aityp, Elbasyna «Hirosima qalasynyng Ayryqsha qúrmetti azamaty» arnayy ataghyn berdi. Búghan qosa, Japoniya­gha sapary barysynda Elbasy Goy beybitshi­lik qorynyng 2016 jylghy «Yadrolyq qarusyz­danu jәne taratpau isine qosqan eleuli ýlesi ýshin» bey­bit­shilik mәdeniyeti arnauly syi­­ly­ghymen marapattaldy. Búl halyq­ara­lyq dengey­degi marapattar Elbasynyng jahandyq qauip­siz­dikti qamtamasyz etuge qosyp jatqan tariy­hy erligine berilgen taghy bir airyq­sha bagha deuimiz kerek.

Naqty derekterge sýiensek, Semey poligonynda jarylghan 500-den astam bomba­nyng zardaby Hiro­simo­gha tastalghan atom­nyng quatynan 2,5 myng esege asyp ketedi eken. Búl halqymyz ýshin óte auyr tragediya ekenin aituymyz kerek. Sondyqtan da, sol saparda Elba­sy Japon hal­qy­nyng oilau jýiesi qazaqtardyng dýniye­­­t­a­nymyna jaqyn әri onymen ýn­des ekenin aita ala­myn. Bizding h­a­lyq­­tary­­myzdy qiyn da kýrdeli, key­­de tipti taqsyretti taghdyry tyghyz baylanys­tyrady. Qazaq­stan men Japoniya jappay qyryp-joyatyn qaru­dyng býkil qasiretin bas­tan ótkerdi», – dep atap ótti.

Egemendikting elen-alanynda el Preziy­dentining «әueli ekonomika, sodan keyin sayasat» degen qaghidasy býginde әlemdik qoghamdastyq den­geyinde erekshe baghalanyp, memleket damuynda ózining ózektiligi men ómir­shen­digin údayy dәleldep keledi. Sonyng nәtiyjesinde, Qazaqstan TMD el­deri­ning ishinde birinshi bolyp n­aryq­tyq eko­no­mikaly memleket re­tin­de tanyldy. Shiyrek ghasyrda ishki jalpy ónimi dollarmen esep­tegen­de 20 ese, ortasha enbekaqy 17 ese ósti. Shamamen 2 million júmys or­ny ashyl­dy. Eldegi kedeyshilik den­geyi 20 ese qys­qardy. Eger 90-shy jyl­dar­dyng basynda әrbir ýshinshi adam Qazaqstanda kedeyshilik shegining arghy jaghynda ómir sýrse, býginde kedey­shilik dengeyi 3%-dan da tómen.

Respublikalyq manyzy bar 10,5 myng sha­qyrym avtomobili joly salyn­dy jәne jóndeldi. IYn­dust­riya­lan­dyru baghdar­lamasy boyynsha 6 jylda 3,8 trillion tengege 900 joba qoldanysqa engi­zilip, 85 myng túraqty júmys orny qúryldy. El­ding halyqaralyq rezervi­ning kóle­mi, Últtyq qor qarjylaryn qosa alghanda, 95 milliard dollardy qúrap, IJÓ-ning 50%-yna deyin artty. Qar­jy jәne bank jýiesi, damu jәne ekonomikany basqaru instituttary qúrylyp, tiyimdi júmys isteude. Tәuelsizdik jyldarynda ishki jalpy ónimning kólemi ondaghan ese artyp, joghary dengeyge jetti.

Respublikamyzda sheteldik qar­jy­nyng edәuir kólemin tartugha jәne bir­les­ken ekonomikalyq jobalardy iske asyrugha yqpal etetin qolayly iyn­­­ves­­­tiy­­siya­lyq ahual qamtamasyz etil­­di. Tәuelsizdik jyl­darynda Qa­zaq­­­stan­­gha 255 milliard dollar tike­­­ley shetel inves­tiy­­siya­sy tartyldy. «Biznesti onay jýrgizu» reytingi boyynsha elimiz 189 elding ishinde 41-shi oryn alady. Enbek rynogynyng tiyim­diligi boyynsha Qazaqstan 140 elding ishinde 18-shi orynda túr. Shetel­­dik investorlar ýshin «jasyl dәliz» ashyldy. Agrarlyq sek­tor­gha Ger­maniyadan, Italiya men Qytay­­dan strategiyalyq inves­torlar tar­tyl­dy. Elimizde ýdemeli iyn­­dus­­t­riya­­­lyq-innovasiyalyq damu bagh­­­da­r­­­lamasy kezen-kezenimen iske asy­ry­lyp, býginde biz búl baghyttyng ekin­­shi bes­­jyldyghyna ayaq bastyq. Osy­­ghan oray, Qazaqstan shiykizatqa tәuel­­di­­lik­­ten arylyp, ghylymdy qa­jet ete­tin ekonomika qúrugha bel sheshe kiristi.

Ekonomikadaghy túraqtylyqtyng arqa­syn­da jalaqynyn, zeynetaqy­nyn, shәkirt­aqynyng jәne memle­ket­­­tik jәrdem­aqy­nyng túraqty ósui qam­­tamasyz etilude. Mem­leket­tik bud­jetting әleumettik infra­qúry­lym, densaulyq saqtau, bilim beru, ghy­lym, mәdeniyet jәne sport sala­laryn­­daghy kórsetiletin qyzmetterdi damy­tugha edәuir qarjy bólinude. Tәuel­sizdik jyldarynda shamamen 1400 mektep pen 1300 densaulyq saq­­tau nysandary salyndy. Tәuel­siz­­dik jyldarynda әleumettik sala shy­ghyndary IJÓ-ning 6%-ynan 10%-ynan astamgha deyin ósti. Qazaq­stan­­dyq­tar­dyng ortasha ómir jasy 72-ge úlghay­dy. 100 million sharshy metr­­den astam túrghyn ýy payda­lanu­gha b­eri­­lip, halyqtyng baspanamen qam­­­t­a­ma­syz etilui bir jarym esege úl­ghay­­dy. Mine, osy­lar­dyng bәri Elbasy atap kórsetkendey, eli­miz­di «ser­pi­­lis­­ti tarihy dәuirge» alyp kelude.

Serpindi ekonomikalyq órleuler men әleumettik ong ózgeristerding jýzege asuyna Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev qalyp­tastyrghan halyq­tyng birligi men kelisi­min qam­ta­masyz etken biregey modeli ser­pi­lis bergenin atap ótuimiz kerek. Azat­tyq­tyng alghashqy jyldaryn­da memleket qúrushy qazaq halqynyng sany jalpy el halqynyng jartysyna da jetpeui egemen elding bayraghyn biyiktetuge eleuli synaq boldy. Osynday syn-qaterli tústa Preziy­dent myqty memleket qalyptastyru jolynda barlyq etnostardyng múrat-maqsat­taryn toghys­tyrudyng mýmkin­digin is jýzin­de dәleldep berdi. Elbasy dýniye­ jýzi­­ning birde-bir memleketinde tә­ji­­­riy­­­be­ge enbegen Qazaqstan halqy Assam­bleya­­syn qúryp, etnosaralyq qaty­nas­tardy jetildirude irgeli is­­ter­ge jol ashty. Ótken jyly bi­re­­gey qoghamdyq instituttyng qúryl­­ghanyna 20 jyl toluyna oray Qazaq­­stan Res­publikasy Preziy­denti­­ning Jar­ly­ghymen 2015 jyl QHA jy­ly dep jariyalandy. Osy uaqyt ara­­ly­­ghyn­da Qazaq­stan etno­saya­­saty­­nyng eleuli artyq­shy­lyq­tary qa­lyp­tastyryldy. El­ba­sy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng ornyqty sayasatynyng arqasyn­da aza­mat­tyq teng qúqyqty iske asyru­dyng tetikteri jasaldy. Azamat­tyq qaghidat negizinde qazaq­stan­dyq bire­­gey­lik pen birlik qalyptas­ty­ry­­lyp, nyghaya týsude. Qazaqstandaghy etnos­tardyng ókildigi jәne olardyng mýd­delerin iske asyru eng joghary mem­lekettik dengeyde jýzege asyryluda – Konstitusiyanyng kepili el Preziydenti QHA Tóraghasy bolyp tabylady. Assambleya sessiyalarynyng sheshimderin barlyq memlekettik organdardyng qarauy jәne oryndauy mindettilik retinde bekidi. El Parlamentindegi etnostardyng kepildi ókildigi QHA-nyng Mәjiliske 9 deputat saylauy arqyly qamtamasyz etilude. «Mәngilik El» jalpyúlttyq patriottyq iydeyasyn ózek etken qazaqstandyq biregeylik pen bir­lik­ting qúndylyq negizi qalyptastyryldy. Memleket etnostardyng tili, dәstýr­leri men mәde­niyetin damytu ýshin jaghday jasady jәne qoldau kór­setip keledi. Biregeylik pen bir­­lik­ting qazaqstandyq modeli aza­mat­tyq bas­tamashyldyqtyn, azamat­­tyq qogham ins­tiy­tuttary men memle­ket­ting syndarly dialo­gynyng negi­zinde damuda. Soghan sәikes, tiyisti normativtik-qúqyqtyq aktiler qa­by­ldanyp, barlyq dengeydegi әkim­der men iri kәsiporyndar janynan QHA-nyng qoldauymen qogham­dyq kelisim kenes­teri qúryl­dy. Qazaq­stan Respublikasy Preziy­denti­ning Jarlyghymen 2014 jyly QHA qyz­metin qamtamasyz etu jónindegi úiym retinde Qazaqstan Respublikasy Pre­ziy­denti­ning janynan «Qoghamdyq kelisim» respub­liy­kalyq memlekettik mekemesi qúryl­dy. Qayyrymdylyq, mediasiya turaly zandar qabyldandy.

«Egemendi el kórikti, betegeli bel kórik­ti» demekshi, memleketting tiregi, irgeta­sy da, ruhany tamyrymyz da – auylda ekeni mәlim. Ótken jyly Elbasy úsynghan «Úly Dala eli» úghymynyng astaryna ýnilseniz, eng әueli kóz aldynyzgha altyn dingek – auyl keletini aqiqat. Óitkeni, últy­myz­dyng tútastay genofondy, ruha­ny tamyry, mәdeny kodynyng bәri auylda jatyr. Tәuelsizdik auyl­gha ne berdi degen súraqqa kelsek, eng әueli agrarlyq sektordyng jana satygha kóterilgenin atap ótuimiz kerek. Elimizde auyl sharuashylyghyn damytu ýshin әlemdegi eng jaqsy jagh­day qalyptas­qan. Qazaqstannyng auyl sharua­shylyghy jerlerining audany – 215 million gektar. Búl – әlem­dik resurstardyng 4 pa­yyzdan astamy. Qazaqstan bir túrghyngha shaq­qandaghy egistik alqabynyng audany jóninen әlemde Avstraliya jәne Kanadamen birge aldynghy qatar­da túr. Ónirlerding tabighiy-kliy­mat­tyq túrghydan әraluandyghy men topy­raqtyng qúnarlylyghy bizge týrli baghyttarda – biday, kýrish, may­ly daqyl jәne jemshóp daqyl­dary, et jәne sýt óndirisinde bәse­kege qabiletti bolugha mým­kin­dik beredi. Qazaq­stan әlem­degi iri as­tyq eks­port­taushylardyng ondy­ghyna kiredi. Or­talyq Aziya elderine jyl sayyn 6 miyl­­lion tonnagha deyin, Europa­lyq odaq el­derine 2 million tonnagha deyin as­tyq eksport­talady. Jalpy alghanda, Qazaq­stan eksporty­nyng geografiyasy 70 eldi qamtidy.

«Agrobiznes-2020» auqymdy baghdar­lamasy jýzege asyryluda, onyng ayasynda agrarlyq azyq-týlik sektoryna 16 milliard dollardan astam qarajat investisiyalanatyn bolady. Songhy 4 jyldyng ózinde memleket agroónerkәsip keshenine 5 milliard dollardan astam investisiya saldy.

Elbasy búghan deyingi Joldau­larynda úsynghan «100 mektep, 100 auruhana» jobasy elimizding týkpir-týkpirinde jana mek­tep­ter men auruhanalardyng boy kóterui­ne jol ashty. Auyldyq aumaqtar­dyng infra­qúrylymyn qalyptas­tyru júmys­­tary óz nәtiyjesin berude. Auyl­dyq aumaq­tar­daghy fermerlerdi qoldau maq­satynda qabyldanghan «Sybagha», «Altyn asyq», «Yrys» jәne basqa da baghdarla­ma­lar arqyly memleket tarapynan nesie beru shara­lary iygilikti jolgha qoyyldy. Auyl túrghyndaryn taza sumen qamtamasyz etuge baghyt­talghan «Aq búlaq» baghdar­lamasy­nyng qolgha alynuy, mektepke deyingi jetkinshekterge tәrbie beruge baghyttalghan «Balapan» bagh­dar­­lamasynyng bastaluy jәne bas­qa da iygilikti ister auylgha degen tәuelsizdikting tartuy dep esepteuimiz kerek. Auyldyq jerlerde Qazaq elining bola­shaq Abayy men Shoqany, Bauyrjany men Qanyshy ósip kele jatqanyna eshqan­day kýmәnimiz joq. Sol sebepti, auyldyq aumaq­tarda bilim dengeyin kóteruge әli de kóp kónil bóle beruimiz kerek.

Jalpy al­ghanda, auyl mektepteri­ning materialdyq-tehnikalyq bazasyn nyghay­typ, olardy biliktiligi joghary kadr­lar­men qamtamasyz etu júmysy jalghasa ber­mek. Sonymen birge, auyldardyng infra­­qú­rylymy men әleumettik salasyn damytu, qa­jet­­ti bi­lim, densaulyq saqtau, mә­de­­niyet, sport ny­san­daryn salu, jón­deu júmystary tolastamauy kerek.

Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev biyl Jer reformasy jónindegi komissiya­nyng Jer kodeksining jekelegen normalaryna qatysty moratoriyding kýshinde túru merzimin 2021 jyldyng 31 jeltoqsanyna deyin úzartu turaly sheshim qabyldady. Memleket bas­shysynyng úigharymymen qúryl­ghan Jer reformasy jónindegi komissiya qoghamdy tolghandyrghan problemalyq mәselelerdi talqylay otyryp, ýlken jú­mys jýrgizdi. Ýkimet engizetin jeke­le­gen zang jobasyn­da kórinis tabuy tiyis birqatar úsynystar әzir­ledi. Atap aitq­anda, ol auyl sharua­­shy­lyghy maqsatyndaghy jer­­ler­­di beru proseduralaryn jetil­diru, olardyng útym­­dy paydalany­luyna baqylaudy kýshey­tu mәse­le­leri­ne qatysty. Jalpy, auyl sharua­­shy­l­y­ghyn damytu oghan ilese kóp­te­­gen sa­la­­lar­dyng damuyna jagh­day tughyzady.

Tәuelsizdikting alghashqy jyl­daryn­­daghy birqatar qiyndyq­targha qaramastan, El Preziydenti mәdeniyet salasyna erekshe mәn berip, naqty qoldau kórsetudi jolgha qoydy. Atap aitsaq, 2003 jyly Mem­­leket basshysy Qazaqstan halqy­na Jol­­dauynda Qazaqstannyng mәdeny múrasyn, gumanitarlyq bilim qoryn, tariy­hiy-mәdeny jәne sәulet eskertkishterin qal­pyna keltirudi, últtyq әdebiyet pen jazu­daghy kópghasyrlyq tәjiriy­beni birik­tirudi zertteudegi birynghay jýie qalyp­tastyrugha baghyttalghan baghdarlama jasau­dy tapsyrdy. Tarihy bastama boyynsha TMD elderinde búryn-sondy bolmaghan «Mәdeny múra» baghdarlamasynyng keshendi týrde iske asyryluy halyq­tyng boyynda ruhany silkinis jasap, tarihiy-mәdeny qorymyzdy tolyq­tyr­dy. 2004 jyldan – bagh­darla­ma­ny jýzege asyra bastaghan kezden bastap tarih pen mәdeniyetting 78 es­­kert­kishinde restavrasiyalyq jú­mys­tar jýrgizildi. Ghylymdy jana ar­te­fak­ty­lar­men bayytqan 26 ghylymiy-qoldanbaly, 40 arheo­lo­giya­lyq zertteu jýrgizildi. Shyghys Qazaq­stan oblysyndaghy Shilikti men Berel qorghandaryndaghy (b.z.d. V-III ghgh.) qazbalar, «skiyf-sibir ang stiyline» nemese ónerge jatatyn tabylghan altyn búiymdar әlemge әigili boldy. Tәuelsiz Qazaqstan tarihynda alghash ret elimizdegi eskertkishterding masshtabty inventarizasiyasy ótkizildi jәne respublikalyq (218 nysan) jәne jergilikti (11 277 nysan) manyzy bar tarih pen mәde­niyet eskertkishterining Tizimi bekitildi.

Qy­tay, Týrkiya, Mongholiya, Resey, Japo­niya, Mysyr, Ózbekstan, sonymen qatar, AQSh pen Batys Europagha ghylymiy-zert­teu ekspedisiyalar nә­tiy­jesinde 5 myn­nan astam qúndy tariyhqa, etnografiyagha, Qazaqstan ónerine baylanysty arhivti qújat­tar, qoljazbalar men baspa shy­gha­ry­lymdary alyndy. Alghash ret «Mәdeny múra» baghdarlamasy aya­syn­da qazaq tilindegi tolymdy gu­man­itarlyq bilim beru qoryn qúru bastaldy. 537 kitap bir jarym miyl­lionnan astam tirajben shy­gharyldy, olardyng arasynda tariyhqa, arheologiyagha, etnografiyagha, jana ensiklopediyalyq sózdikterge baylanysty qaytalanbas seriyalar kez­desedi. Atap aitsaq, «Babalar sózi», «Biblioteka mirovoy liyteratury», «Istoriya kazahskoy liyteratury», «Filosofskoe nasledie kazahskogo naroda s drevneyshih vremen do nashih dney», «Mirovaya kuliturologiches­kaya mysli», «Ekonomicheskaya klassika», «Mirovoe filosofskoe naslediye» siyaqty qatarlar bar. Orta ghasyrlardaghy әuenderdi tereng zertteuler jýrgizildi, onyng ishinde kýiler, tarihy ólender. Qazaqtyng dәstýrli әnderining «Mәngilik saryn: qazaqtyng 1000 kýi, 1000 әni» antologiyasy shygharyldy.

Preziydent mәdeniyettin, әdebiyet pen óner­ding erekshe enbek sinirgen tanymal túl­gha­­laryna dәstýrli stiypendiya taghayyn­dady, mәdeniyet oshaqtary men óner ordalaryna mem­leket qarjysyn tiyisinshe bóldirip otyr­dy. Qazir jyl sayyn osy sala­nyng bel­gili qay­rat­kerleri men jas talant­taryna arnau­­ly stiypendiyalar berilip keledi. Áde­­biyet, kino, teatr óneri jana kezenge kóterildi.

Býginde әlemning eng dәuletti adam­­dary­­nyng aldynghy leginde túr­­­ghan komp­iu­terlik ghúlama Bill Geyts­­­ting «Bilim – basqara bilu­ding bas­­ty qúraly» degen sózi bar. Jana Qa­zaq­stan­dy zamanauy bilim­men qarulanghan bilikti mamandar ghana algha ozdyra alatynyn ai­qyn bol­jaghan Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev osydan 23 jyl bú­ryn tikeley bas­tamasymen «Bola­shaq» halyqaralyq stiypen­diyasyn taghayyndady. Baghdarlama jýzege asyrylyp kele jatqan osy kezende 12040 qazaqstandyq jasqa stiypendiya taghayyndaldy. Sonyng ishinde, bý­ginde osy baghdarlama arqyly 8 885 maman shetelde bilim alyp, olar­dyng 99 payy­zy júmysqa orna­las­tyryldy. Qazirgi ua­qyt­­ta «Bola­shaq» bagh­darlamasynyng tiyimdi­­li­gin art­­tyru jәne taghayyn­dalatyn stiy­pen­diya­lar­­dyng qoldanystaghy qadam­daryn qayta qarau­dyng qajet­tigin ua­qyt­tyng ózi talap etip otyr. Son­­dyq­tan, halyqaralyq tәjiriybe jan-jaq­ty zerdelenip, tiyisti týzetu­ler en­gizil­di. Birinshiden, ýmit­ker­ler­ge stiypendiya taghay­yn­dau men ma­man­dardy dayarlaudyng sapa­sy­na qoy­ylatyn talaptar kýsheytildi. Ýmit­­ker­­ler­ding akademiyalyq jәne tildik bilim den­gey­lerine qoyylatyn talaptar arttyryl­dy. Nәtiyjesinde, 2015 jyly IELTS bo­yyn­sha tap­sy­­ryl­ghan testing sanaty 3-ten 5-shi den­­­gey­ge deyin kóterildi. Ekonomika sala­­lary­­­nyng qajettiligine taldau jasa­lyp, «100 naqty qadam» Últ jos­paryn­da belgi­len­gen baghyttardy jý­zege asyratyn mamandardy dayar­­lau­gha basym­dyq berildi. Son­day-aq, magistr dәrejesin alugha mә­de­­niyet qyz­met­ker­leri, BAQ maman­dary, injenerlik-tehnika­lyq qyz­metker­lerge arnalghan jana kvo­ta­lyq sanattar engizildi. Stiypen­diat­­­tar­dy oqytu ýshin joghary oqu oryn­dary tizimin jasaq­tau tetigi qay­ta qaraldy. «Bolashaq» baghdar­la­masy arqyly mamandar dayar­lau­da tek qana halyqaralyq rey­ting­te alghashqy 100 pozisiyany iye­len­gen jәne pәndik reytingte al­ghash­qy ondyqqa engen uniyversiytet­ter ghana tandap alynuda. Bagh­dar­lama ayasyn­da Qazaq­stannyng ghylymiy-zertteu әleue­tin arttyru maqsatynda ghalymdargha bilim beru jәne zertteu júmystary otandyq jәne sheteldik eki uniyversiytette qatar jýr­­gizu qarastyrylghan Split PhD oqytu modeli engizildi. Biylghy jyldan bastap biyz­nesti basqaru salasynda mamandar dayar­lau boyyn­sha MBA baghdarlamasynyng jú­my­sy jandandyryldy. Atalghan bagh­dar­lama ýshin әlemdegi ýzdik 10 biyz­nes mektepte oqugha 10 stiy­pendiya bólindi. Stiypendiya taghayyndau jó­nin­­degi konkursqa qajetti qújat­tar tizimi qys­qartylyp, bayqau­dyng ashyq­tyghyn qam­ta­ma­syz etu maq­satynda qabyl­dau kezinde bey­­ne­­kamera ar­qy­ly qada­ghalap otyru tәrtibi en­gizil­di. Tәuelsiz sarap­­shy­­lyq komiys­siya­nyng qúramy janar­­ty­lyp, oghan memlekettik qyz­met­ker­lermen qatar, ýki­mettik emes úiym­­dar­dyn, biznes qúry­­lym­­­dardyng jәne basqa da azamattyq qogham­­­dar­dyng ókilderi endi. Bagh­dar­lama shyghyn­­daryn jý­yeli týrde ontaylandyru júmys­­­tary jýr­gizildi. 2015 jyldan bas­tap aghyl­­shyn tilin oqytudyng ja­na mo­deli en­gi­­zildi. Yaghni, 12 ai­dyng al­ghashqy 6 aiyn Qazaq­­stan­­da, qal­ghan 6 aiyn shetelde oqytu ýlgisi bek­­itil­di. Búghan qosa, qysqa merzimdi tagh­­lym­­damalardy úiymdastyru kóle­mi 4,5 esege qys­qartylyp, aka­de­­­miya­lyq dayarlaugha basym­dyq beril­di. Býgingi tanda Elbasynyng «Bola­shaq» stiypendiya­sy arqyly bilim al­ghan aza­mattardyng qatary­nan mem­lekettik den­gey­degi basqaru­­shy­lar toby qalyptasty. Sonday-aq, Qazaq­stannyng ghylymy men ekono­mikasyn, ónerin órkendetuge ýles qosyp jatqan daryndy jastar da barshylyq. Atap aitsaq, Almaty qalasynyng әkimi Bauyrjan Baybek, Qazaqstannyng mәdeniyeti men sportyn órkendetip jýrgen bel­gili diriyjer Alan Bóribaev, boks­tan Olimpiada chempiony Serik Sәpiyev jәne basqa da talantty aza­mat­­tardy ataugha bolady. Búghan qosa, Gol­l­an­­diya­da doktoranturada oqiy­tyn Qazybek Tóleu­baev ósim­dik­­ter­di qorghau salasynda bire­gey ghyly­my janalyq engizdi. Búl ar­qyly auyl sharua­shylyghyn otandyq eko­no­miy­kanyng bas­ty drayverine ai­nal­dyrugha mýmkindik tumaq. AQSh-ta doktoranturada oqyghan Damira Qanaeva optikalyq biosensor oilap tapty. Búl janalyq ar­qy­ly sanauly saghattarda tuberku­lez jәne obyr aurularynyng qan­sha­lyq­ty asqynghandyghyn naqty anyq­tap, tiyisti em belgileuge mým­kin­­­dik beredi. Germaniyanyng uniyver­siy­­tet­­tik kliy­niy­­kasynda bilim alyp, or­d­iy­naturadan ót­ken balalar hiy­rurgy Dmitriy Gorbunov Asta­na­­­daghy kardiohirurgiyalyq ortalyqta jýrek jәne qan tamyrlary auru­lary boyynsha 2 mynnan astam ope­ra­siya jasady. Apaly-sinlili Mәdina, Fatima jәne Diana Ra­qysheva­lar Fransiyanyng jogha­ry oqu ornynda fortepiano, skripka jәne vio­loncheli klastary boyyn­sha magiys­tra­­tura­ny tәmamdady. Býgin­de atalghan daryn­dy jas­tar shet­el­derding ýlken sahnalarynda Qazaq­stan­nyng bedelin art­tyru­da. Búlar halqymyz ait­paqshy «El degen­de ezile, júrt degende júmyla» qyz­met etip jýrgen azamattar. Yaghni, osy jәne basqa da bilikti mamandar býginde «Qazaqstan-2050» Strategiyasyn, Últ jos­paryn, «Núrly jol» baghdarla­masyn iske asy­ru­gha ózderining bilimderi men bilikterin ar­­na­u­­da. «Bolashaqtyqtar» eli­miz­­ding jana bas­­­­­­qaru­­­­­shylar tobyn qalyp­tas­tyryp, óske­leng jas­­­­­­tar­­­­dyng solar siyaqty tereng bilim alyp, bilik­­t­i menedjerler boluyna ýlgi-ónege kórsetude.

Osy aitylghan iygilikterding bar­shasy biz múrat etip otyrghan Mәn­gilik Elding irge­tasyn bekitip, qabyr­ghasyn kóteruding naqty qadam­dary. Ghasyrlar boyy Kýnning núryn boyyna barynsha sinirgen Kýl­tegin eskertkishine «Mәngilik El» qúrsaq degen asyl armanyn jazyp ketken ata-baba amanatyn oryn­daudaghy býgingi úrpaqtyng úlaghatty isi. Sondyqtan, elimizding tolayym tabys­tary eshqashan tolastamaq emes. Aldaghy jyly sporttaghy jetis­tik­teri­mizdi taghy bir pash etetin «Uniy­ver­siada-2017» sayysyn úiym­das­tyru, elimizding halyq­ara­lyq imiyd­jin jana satygha kóterip, Qazaq­­stan­da «jasyl» ekonomiy­ka­nyng ór­ken­deuine jol salatyn EKSPO-2017 halyqaralyq kórme­sin ót­kizu, eng bastysy, elimizdi jal­py ja­han­nyng qauipsizdigi­ne jauap­ty mem­le­ket dengeyine kóter­gen BÚÚ Qauip­sizdik kenesine eki jyl qatary­nan túraqty emes mýshe­ligin atqarudyng zor mindeti túr. Osynau ar­shyndy qadamdardyng barshasy Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng syndarly sayasatynyng ar­qa­synda Qazaqstandy «Mәngilik Elge» ainal­dyrudaghy abyroyly isterding arqauyn jalghap, Úly Dala elining keleshegin keneyte týsetini aqiqat.

Gýlshara ÁBDIQALYQOVA, Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik hatshysy

Abai.kz

0 pikir