Jeksenbi, 19 Mamyr 2024
Taghzym 5556 0 pikir 5 Jeltoqsan, 2016 saghat 13:20

JELTOQSAN-86 : JANYM – ARYMNYNG SADAGhASY

Osydan 10 jyl búryn Jeltoqsan kóterilisining 20 jyldyghyna arnap jazylghan maqalany Abay aqparattyq portalynyng oqyrmandarynyng nazaryna úsynamyz.

Sanadaghy syr

Adam balasynyng ómir ótkelderinde kóretin jaqsylyghy da, jamandyghy da, aityp kelmeydi desek, al býkil bir halyqtyng basyna týser  nәubetter, әr kezde ózining yzghary men ynghayyn aldyn-ala bayqatpay qoymaytyndyghy da tarihy shyndyq. Basshynyng kemengerligi de, aldyn boljay biletin kóregendigi de anyq angharylatyn túsy osy.

Mynau, ózimiz jiyrma jyldyghyn atap ótkeli otyrghan Jeltoqsan – 86 uaqighasynyng yzghary Qazaqstan ýshin, «Qyzyl imperiyanyn» basyna – qabaghy qatynqy Andropovtyng keluimen-aq sezilgen edi. Biraq, onyng dýniyeden tez ótuimenen... qarashanyng suyghynday ókpek jel, endi-endi kóterile berip basylyp qalghan bolatyn. Ýkimet basyna dimkәs te әlsiz Chernenkonyng kelui, bizding respublikagha «jadyranyng jazy» (babie leto) siyaqty, ghúmyry az mamyrjay shuaghyn bergenimen, órekpip qalghan kónildi ornyqtyrghan joq. Al mandayynda qanjolaqty qaly bar Mihayl-patsha... tabyngha iyelik etken jas búqasha kýjireyip, әi-shәigha qaramay Diymekendi (Dinmúhamet Ahmetúly Qonaevty) birden-aq teris jambasqa salmaq ynghayyn tanytqan. Mine dәl osy kezende halqymyz ýshin qadiri mol... qasiyetti Diymeken, shúghyl sheshim qabyldap kemengerlik jasay almay qaldy. Sayasat deytin sayqal múnday sәtti eshkimge de keshirgen emes?!..

17-jeltoqsan. Býgingidey әli esimde, Almatynyng aspany qorghasynday  auyr, qarasúr búltpen qymtalghanyna da, «respublikanyng basshysy ózgeredi» degen sózding taralghanyna da, birneshe tәulik bolyp qalghan edi. Ótken týnde aitylyp jýrgen sózding sheshimi de qabyldanyp, týn jarymynan qapalaqtay qar jaughyzghan aspan da, Almatyny aq kórpesimen orap tastady. Almaty kóshelerinde bastalghan student-jastardyng sherui, týsten keyin «Respublika alanyna» jinalmaq bolyp týski astaryna tarasady. Sol kýngi gazetterde D.Qonaevtyng ornynan alynuy jәne respublika júrty búryn-sondy estip kórmegen Kolbin deytin bireuding basshy bolyp taghayyndalghandyghy jariyalanyp ta ýlgergen-di. Aty aiday әlemge taraghan ataqty 17-shi jeltoqsan uaqighasynyng syrt kórinisi, mine dәl osynday jaghdayda bastalghan edi.

Týsten keyin saghat 2-jarymnan bastap leg-legimen jastar toby «Respublika alanyna» әr tústan  kelip jinalyp jatty. Qoldarynda siyrek bolsa da kóterip alghan transporttary bar. Oryssha-qazaqsha jazylghan jazularda: «Kajdyy narod iymeet pravo samoopredeleniye», «Qazaqty – qazaq basqaru kerek»...«Kazaham – praviytelya-kazaha» degen tәrizdi úrandary bar. Búl olardyng Mәskeudegi totolitarlyq basqaru jýiesining aldyna qoyghan sayasy talaptary tәrizdi. Jastar sheru ýstinde de, alandaghy jiyn arasynda da, jaybaraqat – «Mening Qazaqstanym», «Elim-ay», «Tughan el» atty әnderdi aityp, eshqandayda zansyz әreketter men qimyl-qaqtyghystary bolghan joq. Ýkimet ýiining aldyndaghy biyik minbening ýstinde, sol tústaghy respublika basshylary men oblystyq jәne qalalyq nomenklaturalyq tóreler de shoghyrlanyp túrghan. Men ózimshe saqtyq jasap, sol shoghyrdyng arasynda bolghandyghymnyng arqasynda, artynsha jýrgizilgen qudalaudan aman qalghan siyaqtymyn...

Qaraqúrym bolyp qaptaghan qalyng júrt alangha syimay ketti. Kópshiligi órimdey jasóspirimder bolatyn. Ózderining qoyghan saualdary men talaptaryna mәndi jauap ala almaghan son, olar keshki saghat 4-ten bastap shirygha týsken‑di. Onyng ýstine týnde jaughan aqsha qardyng ayazy da keshke qaray shynyltyrlana bastaghan. Minbeden әrkimder aqyl aityp jatty. Olardyng tez arada ýidi-ýilerine taraularyn da talap etumen boldy. Osy kezde minbening art jaghynda ishki ister әskeri men Chlyabiden kelgen arnauly әsker rotasy da sapqa túryp jatqan edi. Managhyday emes shiryqqan júrt minbening ýstine qaray... aldyndaghy túrghan milisiya shebin yghystyra, birin-biri iytermelep kóterile bastady. Minbedegi mikrafonnan dauysy sanqylday shyqqan respublikanyng ishki isterin basqaratyn general: - Dereu tarandar! Áytpegen jaghdayda, kýsh qoldanylady, - dep jinalghan jastardyng saualdary men talaptaryna qarsy, qoqan-loqygha toly dauryqqan ýni estildi. Búl laulap túrghan otqa may qúighanday bolyp shyqty. Osynau bir buyrqanghan qozghalys kezinde, aldynghy shepte basqaryp jýrgen jas jigitti iyghynan ilip әketken tәrtip saqtaushylary, managhy túrghan әskerlerding arghy jaghyna aparyp, qan-josa etip sabap jatyr eken. Shyday almay birden kelip, «búlaryng zansyzdyq, toqtatyndar!» dep aduyndy sespen arashalap, auzy-múrny qanaghan jas jigitti bosatyp jiberdim. Balany jarysa soghyp jatqan eki qazaq jigiti, qoldaryndaghy KGB‑ning qyzyl kuәlikterin kórsetip maghan tap berdi. Mening omyrau qaltamda da Jazushylar odaghynyng qyzyl týsti kuәligi bar edi, jarq etkizip men de qolyma alyp edim, anyq ne ekenin bilmese de sodan tayqyghan ekeui әldekimge meni kórsetip kijinip bara jatty. Dәl osy kezde «Sovet-agha» dep shar ete qalghan dauysqa jalt qarasam, ózim jaqsy tanityn... «Azat» qozghalysynyng jetekshisi Sәbetqazy Aqataevtyng kelinshegin, eki milisioner sýirep mashinagha әketip barady eken. Besikte jas balasy baryn aityp, әzer degende bosatyp aldym. Bayqasam maghan shúqshighan janarlar kóbeyip ketken tәrizdi. Shynymdy aitsam topyrlap túrghan tórelerding ortasyna enip әlgilerden alystaghanymmen, artyma andu ilingenin sezisimen-aq, jyldam qalyng nópirding ishine sýngip kettik. Búl kezde jinalghan jastardyng iyterise yshqynghan... qatty-qatty  dauystay aighalaghan talaptary, managhydan beter kýsheye týsken edi. Alang ýstine qarauytyp, jeltoqsannyng alakólenkeli aqshamy da týse bastaghan bolatyn. Bizder Kýlәsh Bayseytova kóshesimen tómen týsip, Abay kóshesimen asygha basyp qúldap kele jattyq. Saghatyna jiyi-jii qaray bergen jas ana da, sәbiyine omyrau beretin mezgilding bayaghyda-aq ótip ketkenin aityp jýgire basyp keledi. Osy kezde Dzerjinskiy kóshesinen kóterilip kele jatqan abajaday qyzyl mashinanyng ýstindegi zenbirekting únghysy tәrizdi siqyn kórip, bastabynda ne mashina ekenine týsine almay seskenip qalghan edim. Kóshede kele jatqan basqa da adamdardyng ózara sózderinen: «su shashatyn, nemese sudy qatty kýshpen atqylaytyn mashina ghoy» desip jatqanyn estip, mynau aq qar‑kók múzdaghy ayazdy kesh, túla boyymdy qaryp qaltyratyp jibergendey boldy...

Bizder ýige kelsek baylauly arystanday alasúryp jýrgen Sәbetqazy menen kózben kórgen uaqighalardy tәptishtey súrap, ózine de әr on bes minut sayyn, terezeden kórip otyrghan adamnyng – alang ýstindegi jaghdaydy habarlap otyrghanyn aitty. Ol әielining jaghdayyn estip, әjeptәuir abyrjyp qaldy. Áytsede, osynau qarbalas sәtter, birin‑biri qasqaghymda almastyryp jatqanday edi. Kenet basqa kónil-kýige auysqan Sәbetqazy, maghan óz uayymyn aityp:

- Bizding jigitter Shynghys-aghamen (Aytmatov) habarlasu kerek dep otyr. Biraq Almatydan telefon sogha almaymyz, óitkeni telefon qatynasyn mana-aq ýzip tastaghan. Endi tek mashinamen baryp jolyghudan basqa amal joq, - dedi.

- Onda mashina bolsa baru kerek!.. Ne irkilis bar?..

- Sen anada qyrghyzda shyqqan kitabynnyng audyrmashysy, Shynghystyng dosy dep otyr eding ghoy, birge jýrip ketsek jolyqtyra alasyng ba?

- Shynghys-agha auylda bolsa, eshqanday qiyndyq joq.

- Endeshe, ýiine baryp, jolgha әzirlen. Tura keshki 8-jarymda habaryn beremin.

- Jaraydy, - dep kelisken bizder osylaysha tarasyp edik. Biraq, mashina bolghanymen Frunzege bara almadyq, óitkeni qaladan shyghar joldyng bәri de jabylghanyn estidik.

Almatyda bastalghan masqara is mazasyz týnge auysty. Alandaghy arsyz isting ortasynda bolaghan baldyzym Ghaziz Shaldybaevtyng aituynsha, managhy kórgen su atqylaytyn mashina qara nópir jastardy suyq sumen kómip, alghashynda yghystyryp-aq jibergen eken. Álden uaqytta art jaghynan jetken bir top jigit, mashinany audaryp tastap benzobagine ot qoyyp alau jalyngha oraydy. Múnyng ózi japyrylyp ketken jastardy qayyra jigerlendirgendey bolady. Mine, osy sәtte múzday qarulanghan «halyq armiyasy» iske kirisedi de, alannyng ýstin qyzyl-ala  qangha boyaidy. On shaqty soldat, qashyp bara jatqan Ghazizderding sonyna týsip, quyp jetken balalardy «saper kýregimen» jelkelerinen bir‑bir‑aq soghyp jayratyp keledi. Artyna qarasa qashyp kele jatqandardyng qatary siyrep qalypty. Qútyrghan qasqyrday jelikken әskeriyler, әli de quyp keledi. Jan úshyrghan kýii biyik dualgha kep tirelgen Ghaziyz, onyng ýstine qalay shyghyp ketkenin ózi de bayqamaydy, biraq arjaghynda tayynshaday it shynjyryn ýzerdey bop, arsylday ýrip júlqynyp túr eken. Ghazizge osy sәtte, itten góri «adam beyneli jyrtqyshtar» әldeqayda qauipti bolyp kórinedi de, it túmsyghy jetpeydi‑au degen mólshermen aula ishine sekirip týsedi. Osylaysha ol sol týni әreng qútylghanyn aityp kelgen edi...

18 – jeltoqsan  Tanerteng júmysqa kirip shyqtym da, Abay kóshesimen kóterilip kele jatyr edim, Pushkin atyndaghy respublikalyq kitaphananyng aldynda, Shahan‑aghagha (halyq artiysi Sh.Musiyn) jolyghyp, әr neni sóz etip túrghanda, qazirgi Abylay han kóshesimen kóterilip kele jatqan jastar kalonnasyn kórdik. Dauysy dirildep ketken Shaqan:

- Qúlyndarym-ay ?! Keshegi qyrghynnan keyin de jigerleri jasymapty. Halqymnyng ruhy óshpegen eken, - dep kózine jas aldy. Onyng býkil jastyq shaghyn jalmaghan... on jeti jyl, naqaqtan-naqaq týrmede otyrghan sәtteri esine týsti-au ?!.. Ekeuimizde janarymyzdy sýrtip ýnsiz egilip túrdyq. Mynau tughan jerding ýstinde kórgen tensizdik, jan-dýniyemizdi kýizelte tenseltip barady. Osy kezde janymyzgha jetken jastar tobynyng aldynghy jaghynda kele jatqan jigitter:

- Qalay aghalar? Dúrys pa? - desip jatty.

Shahannyng qonyr ýni qaltyranqylap:

- Kóp jasandar azamattarym?! Asyldyng synyghy, ardaqty úrpaq ekendikterindi kórsettinder! Tek, alangha qaray bara kórmender, sauyttaryn jamylyp samsaghan soldattar túr, - degen ótinishin bildirdi. Ýlkenning tilin eki etpegen jastar, tura tartyp Abay kóshesimen joghary órlep bara jatty.

Júmys oryndarynda toptasyp túrugha... júptasyp әngimelesuge de tyiym salynghan, qala ishindegi qudalau nauhandary bastalyp ta ketken edi. Osynau bir qara týnek túmangha oranghan qaraly kýnderde, kónilimizge demeu bolghan... turistik saparmen Germaniyagha baryp qaytqan dәrigerding әngimesi boldy. Óitkeni olar sol birinshi kýni-aq, jer serigi arqyly Europada berilgen telehabarlardan, alandaghy joyqyn soqqylardy óz kózimen kóripti.

Endeshe, dýniyejýzin seskendirgen «qaskóy imperiyany» dýr silkintken qazaq jastarynyng kóterilisi, әlemdik dengeyde óz túlghasymen kórinip... keleshekte әli san ret qaytalanyp baghasyn alary da qaq. Egemendigin alyp erkindikke qol sozghan elimiz... uaqyt ótken sayyn, jeltoqsan-86 mәselesin terendep zertteytini anyq...

Osy tústa kózben kórgen mynau isterdi de aitpay ketuge bolmas. Mening Sovet audandyq halyq sotyndaghy zasedatelidigimning kezegi kelip, 1987 jyldyng aqpan aiynda arnayy saylanatyn qoghamdyq júmysyma shaqyrylghan edim. Búl júmysta men eki aptaday boldym. Mine, osy kezde, jeltoqsan oqighasyna eki ay ótip ketse de, eki-ýsh kýnderde bir ret 15-ten‑10-nan topyrlatyp әkelgen student-jastardy, halyq sotynyng qolyn qoydyryp, 15-tәulikke qamaugha әketip jatty. Múny kórgen song ózimning ketetinimdi aityp edim, halyq soty V.Savkov-myrza:

- Men de múny óz erkimmen istep otyrghan joqpyn. Auyzsha berilgen búiryq bar. Siz aghattyq jasamanyz, ótinemin, - dep biraz jaghdaylardyng syryn týsindirip toqtau aitty.

Bizder jeltoqsan uaqighasy әli tolyq ashylghan joq degende, osy isti erekshe ýrlep kóseu bolghan adamdardyng eshqaysysy da, halyq aldynda aiyptalmaghandyghy... keybireulerining jazalanbaghandyghyn aitar edik. Jazyqsyzdan qyrshynnan qiylghan jastardyng obaly men qarghysy solardyng moyynynda ekeni belgili. Áytse de, qoghamdaghy әdilet ornamay... keleshek ýshin qajet, qarapayym jandardyng ýmitteri men armandary da, tordaghy túrghan torghay siyaqty sharasyz kýide qala beredi. Adamdardyng psihologiyasyndaghy múnday zardaptardy, tek imandylyq joldarymen óshiruge tyrysqan jón...

Ziyaly qauym qatysy 

Búl uaqigha jayynda Mәskeude qarap jatqan joq. Olar Ortalyq komiytetten arnayy Sollomonsevti jibergen edi. Ol kele yqtyryp almaq әreketpen iske kiriskenimenen, alghash Ghylym akademiyasynda ótken jinalysta birden asa ótkir qoyylghan qarsylyqqa úshyraydy. Bolghan isting qateligin aiparaday ashyp betine basqan, ataqty zanger ghalym, akademik Salyq Zimanov edi. Ol kisining aitqan sózderi sol kýni-aq, Almatygha auaday tarap ýlgiredi. Solomonsevting ekinshi ret dәleldi qarsylyq estigen sәti, ol jastardyng Ortalyq komiytetinde ótken jinalysta jazushy, sol kezdegi «Leninshil jas» gazetining bas redaktory Seydahmet Berdiqúlovtyng batyl pikirlerin aityp jýrdi. Ortalyqtan kelgen tóreshi kóp ayaldamay erteninde-aq, kelgen izimen qaytyp ketedi.

Eng bir aty shuly auqymdy kezdesu, búl Kolbin bastaghan Ortalyq komiytetting buro mýshelerimen Jazushylar odaghyndaghy tanertengi saghat 10-nan týngi saghat 10-gha deyin bolghan jiynnyng mәni ýlken. Óitkeni, búl jiyn Jeltoqsan oqighasy ótkenen keyin, birneshe ay uaqyt salyp úiymdastyrylghan, Ortalyq komiytetting ózi jasap otyrghan sharasy bolatyn. Ángime barynsha baysaldy da, asa qyzu ótti deuge bolady. Ýkimet basshylary eng әueli, bolyp ótken uaqigha jayynda jazushylardy tyndaghylary keletinin habarlaghan... Qazaqstan Jazushylar odaghynyng birinshi hatshysy Oljas, sózding barynsha ashyq boluyn... búrysty-búrys, dúrysty-dúrys dep, jiberilgen qatelikterdi barynsha ashyq aitudy súrady. Sózdi birinshi bolyp bastaghan halqymyzdyng aqiyq aqyny Júban Moldaghaliyev tolghana da... tolqy da, tipti ashyna da úzaq sóiledi. Sol úzaq sózding ózin zal toly adamdar, siltidey tynyp qybyrsyz tyndady... Býgingi kýnning aitylugha tiyisti sózi dep qabyldady. Sóz alushylar barshylyq bolghanymen, erekshe toqtalyp kónil bólerlikteri – tartymdy da, asa izetpen biyazy sóilegen Núrshayyqov Ázilhan-aghamyz, sarkazmge juyqtatyp әngimesin órbitken Shaymerdenov Safuan-aghamyz da birsypyra búrys qylyqtarydyng betin asha batyl sóiledi. Áyteuir ne kerek, jýni jyghylyp kishpeyil qylyq tanytqan... Qazaqstan kommunistik partiyasynyng jana jetekshisi, qalbaghay deneli Kolbiyn-myrza kóp nәrselerge uәde berip, tipti qazaq tilin bir-aq jylda ýirenip alatyna uәde berdi. Bekerge qudalanyp júmystarynan bosap, oqu oryndarynan shygharylyp jatqan studentterge әdil kózqarasta bolatynyn da eskertken edi. Biraq totolitarlyq jýiening eskiden kele jatqan halyqty alday salugha beyimdiligi, búl joly da bayqalmay qalghan joq. Ne aluan súrqiya tәsilder búrynghysynsha jýrip jatty.

Jeltoqsannyng týp tamyr 

1986 jyly Almatyda bolghan qandy Jeltoqsannyng tamyry, tym terende jatyr. Qazirgi eng negizgi maqsat, búl tәrizdi halyqty qan-jylatyp, qapyda qaldyrghan nәubetterdi saraptap, әdilet pen aqylgha jýgingen shyndyqtan tabylghan týiinderdi, tarih betterine aiparaday anyq ta aishyqty etip jazu, bolashaq úrpaq aldyndaghy paryzymyz bolsa kerek. Olay bolsa, múnday oqighalardyng eng negizgi sebebi nede?.. Ashy bolsa da anyghyn aitsaq, ol – halqymyzdyng ishiki birligindegi aqaulardan der edik. Búl tújyrymnyng dәleli retinde, sonau tarih túnghiyghyna ýnilsek... 1718 jyly Áz-Tәukening óliminen keyin-aq, bas-basyna biylik qúrmaq bolyp ýsh jýzge bólinip berekesi ketken elimiz... ýsh ghasyrgha sozylghan bodandyqty bastarynan ótkizip, endi ghana egemendigin alghan el bolyp otyrmyz. Biraq egemendigimizdi alghanmen, әli de ekonomikalyq derbestigimiz qolgha tie qoymaghanyn, eshuaqytta da esten shygharmaghanymyz jón. Endigi jerdegi halqymyzdyng ishki birligi men berekesi, búdan búrynghy qay kezdegiden bolsa da myqty boluy kerek. Qazaq halqy búrynghy jibergen qatelikterinen monoúlttyghyna qaramay qasiret shekse, endigi berekesizdiginen... kópúlttylyqtyng zardaptaryn qosa taratatyndyghyn, qasqaghym sәtte oiymyzdan shygharmauymyz qajet. Ayranday úiyp otyrghan halyqty syrttan kelip jau jene almaydy. Onyng mysalyn azghana bolsa da, almastyghyn tanytqan chechen halqynyng is-әreketinen tanyp biluge bolady.

Ekinshi sebep, ishki berekesinen aiyrylyp borday tozghan eldi, mindetti týrde kýshi artyq basqa júrt bodandyghyna alyp, jylymday jútyp birte-birte kemiktey ýngip, otarlau sayasatynyng obyr әreketterin iske asyra bastaydy. Qapy qalghan halyq óz basynyng erkindigin ansap, ýnemi torgha týsken torghayday búlqynumen.., auyr qaqtyghystargha barudan da jasqanbaydy. Mәselen, 1789 jylghy Syrym Datúly basqarghan Últ-azattyq qozghalysy on jeti jylgha sozylsa, ataqty 1846 jylghy Kenesary–Nauryzbay kóterilisi ýzdik-sozdyq sozylyp, on jeti jyldyng kólemin qamtidy. Keshegi 1916 jylghy halqymyzdyng erkindigin ansaghan kóterilisining de shyndyghyn úrpaghymyzgha әli ashyp bere alghamyz joq. Nemese, 20-30‑shy jyldardyng aralyghynda, әr jerlerde bolghan ereuilding sanynyng ózi 300-den asady. Tipti, keshegi 1959 jylghy Temirtau qyrghyny... iә bolmasa, 1979 jylghy Aqmola oblysynan nemisterge avtonomiya ashyp bermek bolghan sheshimge qarsy shyqqan, halqymyzdyng jigerli de batyl әreketterining arqasynda, ata-babamyzdan qalghan jerimizding tútastyghyn saqtap qalghan edik qoy. Endeshe, Almatyda bolghan 1986 jylghy Jeltoqsan oqighasyda... sol últ-azattyq kóterilisterimen sabaqtasyp jatqandyghymen qosa, erkindigin ansaghan júrtymyzdyng ruhy óshpegendigin býkil әlemge pash ete bildi. Minekey, osynau oqighalardyng barlyghynyng maqsaty...bir ghana erkindik ýshin bolghanymen, әrqaysysynyng ózderine layyqty әrtýrli sebepteri bar...

Jeltoqsan 86-nyng sebebi

Eshqashanda sebepsiz – saldar boluy mýmkin emes. Endeshe, Jeltoqsan 86‑nyng da óz sebebi bar. Sol sebepti ashynqyrap aitpasaq, búl oqighanyng mәnin de tolyq maghanasynda úghyna almaymyz. Jalpy Qazaqstannyng kenbaytaq jeri de... osynau taryday shashylyp jýrgen mop‑momaqan eli de – Sovet odaghy atty imperiyanyng ne bir qan-qúily әreketterining tәjriybe jasar laboratoriyasy bolghany anyq. Búl laboratoriyada ol, tildi qúrtudyn... últtyq sanany  sansyratudyn, halyqtyng jigerin jasytyp, namysyn ayaqqa basudyn, tipti 19-oblysty neshe týrli paligondargha ainaldyryp, atom atty ajdahanyng azuyna da ayamay salghandary qazaq halqy ekenin nesine mәimónkeleymiz. Olargha laboratoriyalarda tәjriybe jasaytyn aq tyshqanda bir... atom bombasynyng tozaghyna órtegen qazaq halqy da bir, tek tәjriybe jýrgizuge tútynghan tirshilik iyesi boldy. Mine, múnyng jauaby da... qúny da, qaytarylugha tiyisti. Osynday, qabaghat auyr qatygez zamanda... san týrli halyqtardyng ókilderine sýikimdi de sýiikti bolghan, qazaqtyng qasiyetti úldarynyng biri – Dinmúhamed Ahmetúly Qonaevtyng túlghasyna toqtalmay ótu mýmkin emes. Ózining ayaar sayasattaryn jýrgizuge sheber zúlym imperiya, «Qazaqstan – halyqtar dostyghynyng laboratoriyasy» dep ótirik pәlsapanyng órnekterin qúrdy. Biraq, olardyng dәriptey beretin internasionaldyq dostyqtarynyng siqyn, imperiya qúlaghannan keyin bәrimizde kózimizben kórgendey boldyq. Últ arazdyqtary býginge deyin jalghasuda?! Osy tústa erekshe әlemdik dengeyde kózge shalynghan, Qazaqstan halqynyng arasyndaghy tatulyq pen uaqyt auyrtpashylyghyna shyday bilgen tózimdilik, tipti dýniyejýzin tanqaldyryp otyr desek te bolady. Mine, osynau Qazaqstandaghy shynayy dostyqtyng qalyptasuyna Diymekendey asyl azamattyng sinirgen enbegining jemisi ekenin, әli de terendey zerttep taldana taratyp aituymyz kerek. Búl kisi – býkil qazaqstandyqtardyng últy men úlysyna qaramay, barlyghynyng da sýiikti basshysy bola bildi. Sondyqtan da, keshegi Jeltoqsan uaqighasynyng negizgi bir sebebi – osy ayauly jannyng túnyghyn laylap, qadirin ayaqqa basqan Imperiyanyng keudemsoqtyghyna taysalmay qarsy shyqqan jastyq jalynnyng aduyny bolatyn. Sol aduyndy alau tipti azuy alty qarys imperiyanyn, qysqa tisin qaghyp alghanday dýniyejýzin dýr silkindirip, onyng ayarlyqqa toly ailaly  halyqshyldyq perdesin daryldata jyrtyp betinen alyp tastady. Perdesiz qalghan betti býkil Sovet odaghynyng halyqtary da, dýniyejýzining elderi de anyqtay týsip kórdi. Mine, sodan keyin-aq «qyzyl imperiyanyn» shanyraghy shayqala berdi. Biraq onyng jyghylyp bara jatqandaghy túyaghynyng serpilisinen de, Almatydan keyin Baltyq jaghalauynda, Kavkaz da, Moskvanyng ózinde de óreskel arsyz qantógister boldy. Búlardyng da, anyq shyndyqtary әli aityla qoyghan joq. Osy uaqighalardyng bәri ghylymy negizderde zerttelip aq pen qarasy aiqyndalghanda, 1986 jylghy qazaq jastarynyng janqiyarlyq ójet әreketteri әlemdik kenistikterde taldanyp, ózining naghyz baghasyn tarihy dengeydegi sipatta alatyn bolady. Óitkeni, alystap baryp syrttan qaraghan sәtterde, qanday qúbylystyng bolmasyn naghyz naqyshtary men boyauy aiqyn kórinetin bolady. Tipti, sol kezde qazir ózimiz bayqay almay jýrgen sәtterding de mәni ashylary qaq. Qara qyldy qaq jaryp aitylghan әdil bagha, qashan aitylsa da keshtik jasamaydy. Býgingi tandaghy eng ýlken maqtanyshtarymyzdyng biri, sol Diymekeng salyp bergen shynayy dostyqtyng jolynan shyqpay, atamyz qazaq ósiyet etip qaldyrghan ‑ «Adamnyng kýni - adammen» ‑ deytin tújyrymnyng mәnin әli de tereng týsinuimiz kerek. Sonda ghana Ata aitqanyn ‑ úghyp, Baba jolyn ‑ qughan qasiyetti úrpaq atanamyz.     

Týiin 

Tabighattyng zany boyynsha ózgermeytin órkenin jayyp,  ózgeshe kýige auysyp jetilmeytin qúbylys joq ekeni belgili. Sol siyaqty Jeltoqsan 86-nyng da qadir-qasiyetin aishyqtap, onyng 20-jyldyghyn atap ótu arqyly, el namysy ýshin qyrshynynan qiylyp, jas ómirlerin qighan úldarymyz ben qyzdarymyzdyng ayauly ruhtaryna taghzym etpekpiz. Erkindigimizdi alghan el bolghandyqtan da, jastarymyzdyng qany tamghan alangha ensesin asqar taumen astastyra, aibynyn júldyzdargha atylghan jolbarystay etip, altynmen aptap, kýmispen kýptegen zanghar eskertkish túrghyzudy kesheuildetpegen jón. Alandy – aghylghan mashinanyng jyn‑oynaghynan  tazartu kerek! Búl dos – sýiinip, dúshpan – kýiinetin is?! Jalpy derbestigimizdi alghan 15 jyl ishindegi ózgerister az emes. Onyng bәrin aityp, taldap jatudyng da qajeti shamaly dey túrsaq ta, jogharyda aitylghan Ata-baba jolynan taymay, uaqyt tamyryn dәl basyp, memlekettigimizdi mejeli maqsatpen dúrys basqaru qajet-aq.

21.04.2006 j.                                                                                                                                

Sovet‑Han GhABBASOV

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2146
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2552
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2368
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1661