Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Alashorda 14668 0 pikir 5 Jeltoqsan, 2016 saghat 14:37

ALASh ATAUYNYNG ShYGhU MÁNI

 

ÚLÚS  - ALASh BOLGhANDA  nemese ALAShTAY AT -  ÚLÚSQA ÚRAN BOLGhAN

Múhan Isahan «Alash» atauynyng shyghu tórkini turaly oy – tújyrymdar» - degen maqalasynda: a) «Alash» atauy jónindegi shejirelik derekter. ә) «Alash» atauyna qatysty miftik anyz – әngimeler. b) «Alash» atauy turaly tarihy shyndyqqa jaqyn anyz – әpsanalar. v) «Alash» atauy jónindegi oriyentalisterding kózqarasy. d) «Alash» atauy turaly qazaq tarihshylarynyng payymdaulary – dep Alash atauyna baylanysty barlyq derekterge meylinshe tereng toqtalyp, jan – jaqty qarastyra, tәptishtep jazypty. Osyndaghy jazylghan oy – tújyrymdardy saralay kelip, men de «Alash» atauynyng shyghuyna baylanysty býginge deyin aitylmaghan tyng pikirimdi ortagha salsam deymin. Ol ýshin, este joq eski zamannan, el auzyna taraghan:

«Alash, Alash bolghanda,

 Ala tay at bolghanda

 Tanbasyz tay,

 Ensiz qoy bolghanda

 Alash han bolghanda – degen sózderdi taldaudan bastaudy jón sanaymyn.     

Osynau auyzdan – auyzgha jetip, kóneden kele jatqan qazaqtyng qariya sózderi bizge neni jetkizbekshi? Jalpy osy  sózderden biz ne týsindik? Oqyp otyrghanda bilgenimiz biraq nәrse, ol Alashtyng taygha tanba basylmaghan, qoygha en salynbaghan erte zamanda han bolghandyghy ghana. Al birinshi jәne ekinshi joldaghy sózderden ne úqtyq? Osy sózderge  qanshalyqty zer salyp, mәn berip jýrmiz? Mysaly birinshi jol nege Alash, Alash bolghanda  -  dep bastalyp túr? Eger Alashtyng Alash ekendigi әu bastan belgili bolsa, onda «Alash, Alash bolghanda» - dep bastalmasa kerek edi ghoy. Al ekinshi jolda aitylyp túrghan qaydaghy bir «ala taydyng at bolghany» kimge kerek edi? Mine búl oilanatyn jәit. Sondyqtan men búl sózderding astarynda tikeley  Alash atauynyng shyghuyna  qatysty  derekter syr býgip jatyr demekpin. Ári osy bes shumaq ólenning birinshi jolyn «Úlúsh, Alash bolghanda» - dep bastap, ekinshi jolyn «Alashtay at bolghanda» - dep oqudy úsynamyn.      

 Oqyp   kóreyik:  «Úlúsh, Alash bolghanda,

                                Alashtay at bolghanda.

                                Tanbasyz tay,

                                Ensiz qoy bolghanda.

                                Alash han bolghanda» - dep oqysaq, el auzyna tarap kóneden jetken qariya sózding mazmúny ashylyp shygha keledi. Sóitip biz, Úlúshtyng Alash atanghanyna, sol sebepten ómirge Alashtay attyng keluine hәm Alashtyng taygha tanba basylmaghan, qoygha en salynbaghan zamanda han bolghanyna kóz jetkizip, tolyqtay maghúlymat alamyz.

TARIHTA ÚLÚSh ATTY HAN BOLGhAN BA?

Qazaq tarihyn tereng zerttegen Shәkәrim atamyz: «Qazaqtyng týp atasy» - degen óleninde «Bolady arap júrty Samnyng úly,

Biledi shejirening bәri múny.

Týrikting shyn aty eken Nәdúlúshe

Týrik dep nege atady tynda sony» - dey kelip «Týrik dep han kótergen patsha qylyp» - dep Nәdúlúshke Týrik degen ataq, titul berip han kótergeni haqynda aitady. Osy «Týrik» atanghan Nәdúlúshe kim? Dúrysy Nәd Úlúsh. (bizding aragidik Alash-Alasha degenimiz siyaqty Nәdúlúsh-Nәdúlúshe delinip te aityla beredi)  Osy arada sәl sheginis jasap Alash  atauynyng shyghuyna sebepshi bolghan Úlús/Úlúsh sózine toqtalyp óteyin. ÚLÚS/ÚLÚSh sózi әu basta «Úl» jәne «Ús» degen eki sózding qosarlanuynan shyqqan. Býgingi úly, úlyq, úlghang, ýlkeng, ýlken sózderi osy «úl» týbirinen bastau alsa, «Ús» sózi kóne tórki tilinde «qús» sózimen astasady. Yaghny Úl Ús/ Úl Úsh  (Úlú Ús/ Úlú Úsh) sózining týpki maghynasy býgingi tilmen aitqanda «Úly Qús», «Alyp Qús», «Qyran Qús» degenge sayady. Úlú Ús/Úlú Úsh demekshi qazaq pen qyrghyzdyng ruhty kýshi «Alyp qara qús» - «Alyp qara kýsh» bolyp keletinin de este ústayyq. Al ataqty ghalym, kóne tórki tilining mamany Altay Amanjolovtyng «Ús», «As», «Az» - qiyalghajayyp qús, tәniri qúsy, býrkit, ol – kóne dinastiyalyq әuletting aty jәne týrkiler tabynghan kók tәnirining beynesi (keyiptanu) – degenin de eskerusiz qaldyrmayyq. Al Nәdúlúsh atauyna keler bolsaq, ol qos sózden birigip tútas bir ataugha ainalghan Úlúsh sózin úlyqtaudan shyqqan yaghny Úlúsh atauyn úlylau ýshin óz kezeginde tórki júrtynyng bir bóligi «Nәd» sózin qosyp «Nәdúlúsh (Nәd Úlúsh) atauyn ómirge әkelgen. Alys Majarstandaghy qypshaq qandastarymyz әli kýnge deyin osy «Nәd» sózin qoldanyp «Úly Sherkesh» degendi «Nәdcherkesh», «Úly Qúmandyq» degendi «Nәdkýnshaq» dep ataydy eken. Olay bolsa Nәdúlúsh dep otyrghanymyz Úly Úlúsh. Ol әriyne qazaq ýshin Alash atanghan Úlúsh ekendigi kýmәn tudyrmas deymin.

«Atalghan sóitip Týrik Nәdúlúshe

Ol kezde jyldar ótti myndap neshe.

Týrikten shyqqan talay sayypqyran,

Jer jýzi titirengen Týrik dese» - deydi Shәkәrim ata.                                                                                                        

ALASh HAN, OGhÚZ HAN BOLUY MÝMKIN BE?

Týrikten  órbigen eldi toghyz deydi

Tartatyn kýy aspabyn qobyz deydi

Bashqúrt pen qazaq noghay qaraqalpaq

Tórteuin shejireshiler oghyz deydi.                                                                   

«Qazaqtyng týp atasy Oghúz – Týrik, Qút qonghan úitqy bolyp ornap birlik» -dep Qojabergen jyrau «Ata tek» atty dastan jazghanyn bilemiz.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    O. Sýleymenov "Slovo vovlechennoe russkuy gramaticheskui evolusii pererazlojilosi torky tak nazyvayt letopisy kochevoe plemya samonazvaniyem kotorogo bylo - uzy. Veroyatno odno iz Oguzskih plemen v istochnikah prinyat napisanie etnonima - "oguz" "ouz" "uz"2- dep jazghan. Bizge tórki júrtynyng birneshe dialektide sóilegendigi mәlim. Osynau kóshpeli tórkilerding tilinde tәniri qúsy, býrkit maghynasyndaghy kóne dinastiyalyq әuletting aty "Ús" "As" "Úz" "Az" nemese "Has" "Qas" "Qaz" "Ghúz" týrlerinde aitylghanyn este ústaghanymyz jón. Áygili Mahmút Qashqaridyng "Bizding ata – babalarymyz - bekter,  "hәmir" deydi. Óitkeni oghyzdar әmir dep aita almaydy"1 degeni bar. Osy rette tórki júrtynyng bir bóligi ózderine tәn dialektide aqty-haq, Aqnazardy-Haqnazar, Asandy-Hasan, Qasan, Úsmandy-Ghúsman, Qúsman, Aydardy- Ghaydar, Qaydar, Abdollany- Ghabdolla, Alihandy- Ghalihan, Ákimdi-Hakim, dep jazatyny siyaqty "X", "Gh", "Q" әrpining qosarlanuy arqyly Úzdy-Ghúz dep, әri osy ataulardy úlylap Úly Úz, hәm Úly Ghúz dep jazu ýshin Úz, Ghúz sózderining aldynda parsy nemese tórki tili dialektikasynyng birine tәn "O" "U" әripi jalghanyp "Ouz" «Uuz» "Oghuz" delinip jazylghan. Parsy, ózbek tilderinde "O" "U"- ol, ul degen maghynada qoldanylady. Biz ózimiz de qazirgi kezge deyin "ol ne", "ol ne degenin", "ol ne qylghanyn" "ol kim eken", "ol ne qylghan adam" degendi "o ne", "o ne degenin", "o ne qylghanyn", «o kim eken», «o ne qylghan adam» dep aita beremiz. Demek, "O+uz" "U+uz" "O+ghuz" dep jýrgenimiz Ulus, Úlús yaghny Úlú Ús eli, al Uuz han, Oghuz han dep jýrgenimiz Úlú Ús (Úlú Úsh) han yaghny Alash han degen tújyrym jasauymyzgha әbden bolady.

 

 

                                      Ús         -          Úz              -              Ghúz

                                       ↓                      ↓                             ↓

                                       Úl Ús       -      Uus / Ouz        -        Oghúz

                                        ↓                       ↓                            ↓  

                                   Úl Ús han    -    Uus han/Ouz han  -  Oghúz han

                                        \                          ↓                       /                                 

                                                               ALASh HAN

S.P. Tolstov: «Oghyzdardyng taypalyq odaghy Oksqa deyingi zamanda basqa jaqtan kóship kelgen taypalar emes, odaq aty da, ózen aty da erteden beri jalpygha ortaq totem atynan, jergilikti el tilinen tughan sóz. Endeshe Orta Aziya oghyzdaryn erte zamandarda sol  jerdi meken tútqan saq taypalarynyng zandy múrageri (úrpaghy) dep qarau kerek. Oghyz totemining aty ertedegi saqtar ortasynda da bolugha tiyis»1 - dep jazsa. E.Shaymerdenov "Rashiyd-ad-dinning kuәlik etuine qaraghanda Oghúz han Úlys ýlestirgende úshy-qiyry joq kiyeli keng      dala tiygen ýshinshi úlyna eltanba retinde qanatty qyran beynesin úsynghan eken"2 - dep jazady. Qarap otyrsaq bәri tәniri qúsy, býrkit, kókting qúsy qyrangha kelip tireledi. Osynyng bәrin jay ghana sәikestik dep qaraugha bolmaydy. Búnda tarihy shyndyq bar. "Oghúznamada" Oghúz hannyng alty balasy bolghany aitylsa búl qazaq arasyndaghy "alty Alashtyng balasymyz",  dep keletin sózderin eriksiz eske týsiredi. Osynyng bәrin eskere otyryp Oghúz ben Alashtyng bir adam ekeni yaghny bir han jayynda aitylyp túrghany kýdik tudyrmasa kerek deymin, әri ekeui de bir auyzdan tórki halyqtarynyng basyn biriktirushi óz aldyna el etushi bolyp halyq arasynda auyzdan - auyzgha anyz bop taralghan. «Er qanaty – at» -demekshi at jalyn tartyp atqa qonghannan qústay úshqan Úly dala úlandary - QYRANDAR ELI ózderining tól tarihynyn  tamyry terende ekenine osylaysha kóz jetkizedi.        

TIL  TARIYH  KILTI

Tamyrynan taratylyp tekti sóz,

Al armanshyl asyl halqym kókti kez.

Kók bayraqty, qyran tekti qazaqqa,

Kýn astynda qanat jayar keldi kez.              

  Maraltay                                                                                                                              

«Úlúsh,  Alash bolghanda

Alashtay at bolghanda

Tanbasyz tay,

Ensiz qoy bolghanda

Alash han bolghanda.»

IYә, Úlúsh, Alash atanyp, Alashtay attyng ómirge kelui men sol Alashtyng han boluyna qaraghanda, Úlúsh pen Alash sózi, o basta, belgili bir adamdy birneshe taypa birlesip, qalyng qol bop, úlyqtap, han kóteruden shyqqan atau deuge negiz bar. Jalpy dýniyede eshbir atau, meyli kisining aty, meyli elding aty bolsyn, eshqashan da sózding etimologiyasyna qaray zerttelip qoyylmaytyny anyq. Atau әrqashan logikalyq yaghny oidyng úghymy mәnisine qaray oraylastyryp qoyylatynyn este ústayyq. Qús – erkindik pen kókting simvoly. Keng baytaq dala tósinde kóshpeli ómir saltyn ústanyp, túrmys – tirshiligin qalyptastyrghan, erkindik sýigish kóshpelilerge, qústan artyq totem – kiyetek bolmasa kerek. Osy sebepten kóshpeli taypalar bas qosyp, batalasyp, birlese kótergen alghashqy handaryn, kókting qúsy, qyrangha balap, «Úl(ú) Ús», «Úl(ú) Ús» (dauysty sozyp, aiqaylap úrandaghanda ÚLÚS, ÚLÚS  bop aitylyp, estiledi, әri eki «ú» qatar kelip, bireuining týsip qaluy da zandy.) dep úlylap han kótergen degen qortyndygha toqtalamyn.     

 

 

     

 Sol úly jiynda jer qayysqan qalyng qoldyng aiqay shuynan Úl(ú)Úsh, Úl(ú)Úsh degen shu basym estilip, (búl jerde tórki halyqtarynyng ishinde qazaqtan basqa basym kópshiligi "s"-nyng ornyna "sh"- dep sóileytinin eskeruimiz kerek. Mysaly: basty-bash, tasty-tash, qasty-qash, qústy-qúsh, Alpamysty-Alpamysh, Manasty-Manash, dýisenbini-dýishenbi, t.s.s.) qol astyndaghy qara halyqtyng qúlaghyna ÚlÚsh", "ÚlÚsh" degen aiqay Alash Alash bop estilgendikten kýlli halyq Úl(ú)Úshty yaghny "Úl(ú)Ústy" - Alash dep atap ketipti. Ári batyr, әri aqyldy danagóy Úl(ú)Ús han osydan bastap ózin halyq bergen atpen Alash dep atap, ózine qaraghan elin "Úlús"  dep ataghan degen tújyrymgha keldim. Úl(ú)Ús han ózin halyq bergen atpen Alash ataghandyqtan halyq arasynda osy bir ýrdis dәstýrge ainalghanyn kóremiz. Ári búl dәstýr osy kýnge deyin ózining tól úrpaqtarynyng arasynda jalghasyn tauyp keledi. Ábilmansúrdyn-Abylay, Ibrahimnin-Abay, Múhamedqanapiyanyn-Shoqan, Erasyldyng - Qabanbay, mening óz atam Sýgirding - Saqal t.t. ataluy sonyng aighaghy, búl olargha halyqtyng bergen aty.

Úlyqtap Úlú Ús atap pir tútudyng da sonau kóne zamannan bastau alyp ýzilissiz úrpaghymen jalghasyn tauyp kele jatqanyn angharu qiyn emes, ol ýshin biz Abaydy - Úly Abay, Jambyldy - Úly Jambyl, Múhtardy - Úly Múhtar, Shoqandy - Úly Shoqan, Maghjandy - Úly Maghjan deuimizdi kóldeneng tartsaq ta bolady. Demek múnyng da Alashtan bastau alghanyna kuә bolamyz. Alash han óz elin Úly Ús/Úlús dep atap qana qoymay, ony "ong qanat", "orta", "sol qanat" dep ýshke bólip biylik jýrgizgen. Dәl osy arada adamdardyng dene mýshesine qaray ong qol, sol qol, bolmasa ong kóz, sol kóz demey qúsqa baylanysty "qanat" sózining el biyleu men әsker biyleu tәsiline enuining astaryn sezgen bolarsyzdar. IYә, qazaqtyng «Úyada ne kórsen, úshqanda sony ilersin» dep er balalaryn qyrangha, qyz balalaryn aqqugha teneui men «Úlym úyada, qyzym qiyada», «qanattygha qaqtyrmay, túmsyqtygha shoqtyrmay», «qanatynyng astyna aldy», «atqa qondy», «ýige qon», «qonyp ket», «qanaty qataydy», «topshysy bekidi», «baq qúsym»,  «balapanym»,  «qanatym»,  -  dep qana  qoymay, mektep bitirip ýlken ómirge ayaq basqaly túrghan úl-qyzdaryn, elimizding «jas týlekteri» dep sóz saptauy da kezdeysoq aityla salghan sóz emes eken, "týlek" dep býrkittin, yaghny tәniri qúsy, qyrannyng balapanyn ghana aitatynyn eske alsaq ta jetkilikti-au deymin, tipti kelin týsirgende "aqquyndy ayala", "qúsyng qútty bolsyn", dep qyzdaryna "qús etek"  kóilek kiydiretin de osy bizding qazaq. Kishkentay ýl, qyzdaryn «qargham sol», «qargham menin» - dep erkeletip, shejire shertkende «qargha tamyrly qazaqpyz», «qargha tamyrly el edik qashannan-aq» dep sóz saptaytynymyz jәne bar. Ol ol ma dombyra men nayzasyna, taqiya, bórik, hәm tymaq pen sәukelege ýki taghyp dúlyghasyna qyran qústyng qauyrsynyn taghyp qústyng keude jýni men balaq jýnine úqsatyp úrys-soghysqa ynghayly etip sauyt kiyetin de bizding batyr babalarymyz.  Tipti han kótergende de handy aq kiygizge (aq kiygiz biyik shyng basyndaghy qardyng beynesi S.S.) otyrghyzyp úlylap Úly Ús (Úlúgh Ús/Úlú Qús), (Shyngh Ús/ Shyng Qús) dep kókting qúsy, biyikting qúsy,  tәniri qúsyna balap "qyran alasagha qonbaydy" - degen niyetpen biyikke shygharyp han kótergen.

 

Kýltegin qaghan baskiyimining mandayynda býrkit beynelengen bolsa, Bilge qaghannyng altyn tәjining ýstinde qyran beynelengeni tegin bolmasa kerek. Al, Shynghys hannyng (Shyngh Ús han /Shyng Qús han S.S.)  otyratyn taghy men tuynda da qyran beynesi, beynelengen.   Búl   tu   nanym - senim boyynsha, Shynghyshan әuletining jelep-jebeushisi, kiyeli belgisi bolyp eseptelgen.

Rashiyd-ad-dinning kuәlik etuine qaraghanda Shynghys hannyn   ósiyetterinin   biri bylaysha berilgen   eken: "Momyn halyqtyn   arasynda jýrgende  qoshaqanday momyn  bol,  al shayqasqa shyqqanda ash býrkittey shýilik" degen eken. Men jogharyda Alash hannyng óz elin «Úlús» dep ataghany jayynda aitqan edim. Shoqan Ualihanov “Úlys” sózi o basta belgili bir territoriyada qúrylghan taypalar odaghy” – dese, Qazaq sovet ensiklopediyasynda” “Alash” “Alash myny”- ejelgi  qazaq taypalarynyng alghashqy qauym bolyp birikken odaghy “qazaq” degen búrynghy elding jalpy aty” - dep jazady.R. Syzdyqova men M. Qoygeldiyev «Belgili bir territoriyada qúrylghan taypalar odaghy» degen úghymdy beretin «ulus» sózin Qadyrghaly «halyq», «handyq» degen termindik mәnde júmsaghan» -deydi. Al Abay atamyz "Sonymen búlar ózin-ózi de ózge júrttar da "qazaq" atap ketipti. Búryn ózderin "Úlús" deydi eken de jýre beredi   eken»  - dep tarih qoynauyna tereng boylap qazaqtardyng «Úlúspyz» dep jýretinin aitady. Qúrbanghaly Haliyd: "Úlús" sózi mongholsha "taypa", jamaghat: ese, ýles maghynasyn beredi. Múny qazaqtar birlik, jinalu keyde: zang ereje ornyna paydalanady. Mysaly, "Elding últynan shyghayyn ba" deydi. Múnda birlik, jinalu mәni kórinip túr, yaghny júrttyng birliginen shyghayyn ba kópten aiyrylayyn ba bolmasa elding últy solay desedi "Búl elding ótkeni solay bolyp kelgen" degen maghynada, múnda ereje, әdet bolyp audarylyp túr" dep jazady. Demek "Úlús" sózi qazaqtar ýshin birigu, jinalu, últ bolyp úiyp, birlesip bas qosu eken. Búdan angharatynymyz qazaqtardyng "Óz elimnin, últymnyng atynan shyghayyn ba, últtyghymnan, eldigimnen aiyrylayyn ba" bolmasa "Elim solay atalady, últym solay, elimning ghasyrlar boyyna atalyp kelgeni solay edi"-degenine kóz jetkizemiz.Sonymen toqsan auyz sózding tobyqtay týiinine keler bolsaq  biz en birinshiden Úly Ús (Úly qús) yaghny Alash hannyng úrpaghymyz sonyng elimiz dep, han eli retinde qyran beynelengen tu kóterip ÚLÚS atanghan «Qyrandar Elimiz».

Erkindik pen aspan simvoly qústy últtyq totemimiz – kiyetegimiz etip ósken tәniri tekti, tәniri bolmysty týz týlegimiz. Ataqty ghalym, kóne tórki tilining mamany Altay Amanjolovtyng «Ús», «As», «Az» - qiyalghajayyp qús, tәniri qúsy, býrkit, ol-kóne dinastiyalyq әuletting aty jәne týrkiler tabynghan kók tәnirining beynesi (keyiptanu) – degeni shyghar kýndey shyndyq ekenin moyyndauymyz kerek. Til – tarih kilti demekshi, biz osylaysha Alash pen Úlús, ataularynyng mәn – maghynasy men shyghu negizine kóz jetkizemiz.

Samat Sypatayúly 

Abai.kz

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 362
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 192
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 201
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 201