Belgili ghalym Mekemtas agha Abaydy zarlatqan zaman men býgingi qiyanaty kóp qoghamdy salysty otyryp, qazaqtyng býgini men ertenine kóz jýgirtken edi.

«Bayyrqaudyn» belgisi

- Mekemtas agha, búrynyraqta qoghamdaghy әrqiy­ly mәselelerge baylanysty óz oiynyzdy aityp, baspasóz betinen jii kórinushi ediniz. Al songhy kezderi bayyrqap qalghan jayynyz bay­qalady, qazir qayda, ne istep jýrsiz?

- Qazirgi kezde Bauyrjan Momyshúlynyng 100 jyl­dyq mereytoyyna 30 tomdyq shygharmalar jinaghy men ol turaly jazylghan 15 tomdyq estelikter jәne arnau ólenderdi basylymgha dayarlap, sony jaryqqa shygharu­gha әrekettenip jatyrmyn. Ádette, 45 tomdyq dýniyeni dayarlau - aitugha onay, biletin kisige búl - әdebiyetting qara júmysyna jegilu, salmaghyna ezilu degen sóz.

1942 jyl men býginge deyingi (70 jyldaghy) Baukene arnalghan arnau ólender men tolghau ólenderdi, dastandar men poemalardy baspasóz betinen izdep, jinau onay sharua emes. Múny istegen adam ghana әde­biyet­tegi qara júmystyng zil-batpan auyrlyghyn sezinip, baghalay almaq. Baukene baghyshtalghan 15 tomdyq dýniye­ning 5 tomy - arnau ólender. Onyng kólemi jaghynan qazaq әdebiyeti tarihynda birinshi oryngha kóterilui - kóp mәselening tórkininen habar berip túr emes pe?

- Sizdi búryndary kópshilik júrt abaytanushy retinde de jaqsy bilushi edi...

Belgili ghalym Mekemtas agha Abaydy zarlatqan zaman men býgingi qiyanaty kóp qoghamdy salysty otyryp, qazaqtyng býgini men ertenine kóz jýgirtken edi.

«Bayyrqaudyn» belgisi

- Mekemtas agha, búrynyraqta qoghamdaghy әrqiy­ly mәselelerge baylanysty óz oiynyzdy aityp, baspasóz betinen jii kórinushi ediniz. Al songhy kezderi bayyrqap qalghan jayynyz bay­qalady, qazir qayda, ne istep jýrsiz?

- Qazirgi kezde Bauyrjan Momyshúlynyng 100 jyl­dyq mereytoyyna 30 tomdyq shygharmalar jinaghy men ol turaly jazylghan 15 tomdyq estelikter jәne arnau ólenderdi basylymgha dayarlap, sony jaryqqa shygharu­gha әrekettenip jatyrmyn. Ádette, 45 tomdyq dýniyeni dayarlau - aitugha onay, biletin kisige búl - әdebiyetting qara júmysyna jegilu, salmaghyna ezilu degen sóz.

1942 jyl men býginge deyingi (70 jyldaghy) Baukene arnalghan arnau ólender men tolghau ólenderdi, dastandar men poemalardy baspasóz betinen izdep, jinau onay sharua emes. Múny istegen adam ghana әde­biyet­tegi qara júmystyng zil-batpan auyrlyghyn sezinip, baghalay almaq. Baukene baghyshtalghan 15 tomdyq dýniye­ning 5 tomy - arnau ólender. Onyng kólemi jaghynan qazaq әdebiyeti tarihynda birinshi oryngha kóterilui - kóp mәselening tórkininen habar berip túr emes pe?

- Sizdi búryndary kópshilik júrt abaytanushy retinde de jaqsy bilushi edi...

- IYә, qazaqtyng úly aqynyn zertteudi qolgha algha­nyma biraz jyldardyng jýzi boldy. Abay atyndaghy Últtyq pedagogikalyq uniyversiytetting rektory, akademik Serik Piraliyevting qoldauymen Abaytanu ghylymiy-zertteu ortalyghy ashylyp, sonyng úiymdastyru júmy­syna qyzu týrde aralasyp kettim. Abaytanudyng oqu­lyghy men bagh­darlamasy jazylyp, basyluda. Abaytanudan oqylatyn dәris barlyq fakulitet bilimger­lerin tútas qamtidy. Býgingi tandaghy abaytanudyng ózekti mә­selesi - Múhtar Áuezov úsynghan (1934 j.), biraq kenes­tik sayasat búzghan tújyrymdamany qalpyna keltiruge tire­lip otyr.

Osy jolda dәris berer shyn mәnindegi abaytanushy mamandar dayarlau maqsatynda biyl Abay múrasynan 4 doktorlyq, 2 kandidattyq dissertasiya qorghaugha dayarlap otyrmyn. Úzaq jyldar boyy abaytanudan jazghan enbekterimdi jinastyryp, «Abaytanu» degen atpen 10 tomdyq enbegimdi basylymgha dayarlap jatyrmyn. Búghan qosa 1909 j. Ufa qalasynda basylghan Zeynelghabiyden ibn hamre әl-Jauhary әl-Omskauiyding «Nasihat qaza­qiya» jәne Samat Ábishúlynyng 1916 jyly jariya­langhan «Abay termesi» jinaghyn shyghardym. Búl tektes enbek­ter aldaghy uaqytta «Abay antologiyasy» degen seriyamen basyla bermek. Qarap otyrmay, keyde qoghamdyq oi-sanadaghy ómir talaby algha qoyatyn ótkir mәselelerge ýn qatyp otyratynym bar. Mysaly, «Qa­zaq qalay mәngýrtten­di?», «Aralas mektep», «Halyq sa­naghy», ona­mastikalyq mәseleler turaly t.b. jariya­langhan ghy­lymy maqala­larym sonyng aighaghy bolsa kerek. Búlardy sanamalap otyrghanym - «... songhy kezderi bay­yrqap qalghansyz ba?» degen súraghyna baylanysty aityp jatqanym ghoy. Layym, men siyaqty «bayyrqap qalghan» aghalaryng kóp bo­la bersin dep tileymin.

-Mekemtas agha, búl súraq siz baspasóz betinen búrynghyday kóp kórinbey ketken song qoyylghan edi, renjimeniz. Sizge súhbattasugha baram de­ge­nimde bir әriptesiniz: «Mekemtas Memlekettik syilyqty alyp alghan son, ol syilyqtyng songhy yrdu-dyrduyna aqsaqaldyq aitpaytyn boldy. Gha­lym bolghan song onday iske aralasyp túrghany jón edi, sonyng sebebin súranyzshy», - degen edi.

-Memlekettik syilyqtyng dau-damayyna aralasyp, pikir aitu ýshin ol mәseleden mening naqtyly habarym bolyp, dauys beretin kisilerdi bilip, olardyng qarym-qaty­na­syna, pikir sayysyna qanyq boluym kerek qoy. Al syrttay emosiyagha berilip, syrttan pikir aitu mening jasyma layyqty bolmasa kerek. Áriptesterim osy súh­batty oqysa, mening jayymdy tolyqtay týsinedi dep sene­min.

Sayasattyng aralaspaytyn jeri joq

- Aytpaqshy, osy Memlekettik syilyq qalamger qauymgha qalay berilip jýr? Mәselen, biylghy jylghy ýmitkerlerding arasynda shygharmalary Astana men preziydentke arnalghandary ghana songhy mәrege jetkenin estidik. Múny qalay týsinemiz, ónerge sayasattyng aralasuy jón be?

- Mening úghymymda sayasattyng aralas-paytyn jeri bolmaydy. Ol sol ýshin de «sayasat» dep atalady. Memlekettik syilyqtyng mәselesin sheshetinder - da-uys beretin komissiya mýsheleri. Búl mәse­lede dauys berushi әrbir adamnyng ary men újdany, ishki nanymy men ústa­nymy, yaghny imany syngha týsedi. Mәseleni sayasattan izdeuden góri, osylardy dauys beru­shilerding azamattyq pozisiyasynan qaraghan jón bolar!

- Abaytanushy bolghan son, reti kelgen myna bir súraqtyng tigisin jatqyza ketinizshi: qazirgi qazaq keshegi Abaydy zarlatqan para­qor, jalqau, nadan, bayshykeshting ezgisindegi qoghamnan qanshalyqty úzap ketti dep oilaysyz?

- Meninshe, búl súraq abaytanushy gha­lym­gha emes, tarihshy, sosiolog ghalym­dargha qoyylsa jón bolatyn siyaqty. Degenmen, súraghan ekensin, bilgenimdi aitayyn. Abaydyng zamany - qazaq elining bodandyq noqtasyna bas iygen zamany. Otarshyl Reseyge qazaghynnyng keregi joq, onyng jeri ghana kerek boluy sebepti, olar eng bir jauyz, qasaqy sayasatty qoldanudan tayynbady. Elding týbine jetu ýshin, «jabayylardy jabayylardyng qolymen túnshyqtyru» sayasatyn qoldandy. Yaghny el biyleuding jýiesin rulyq emes, aumaqtyq prinsipting negizine qúrdy. Syr­dariya general-gubernatory Grodekov «Kirgizy y karakirgizy» degen kita­bynda osy jýiening tәjiriybe retinde Maylykent bolysyna (qazirgi Ontýstik Qazaq­stan oblysy, Týlkibas audany, Maylykent auyldyq okrugi) qoldanghanda, sayasy jaghynan tamasha nәtiyje berdi dep, quana habarlauynda kóp mәselening astarly syry jatyr. Ony ghylymy túrghydan asha otyryp, shyndyqqa kóz jetkizu jaghy aitar­lyqtay tereng tanylyp, sanagha jeterliktey әshkerelenbey otyr.

Qazaq halqynyng minez-qúlqy búzylyp, túrmysynyng tozghyndauy Abay zamanynda bastaldy. Búl sayasiy-әleumettik qúby­lystyng ishki astaryn, kózdegen maqsa­tynyng syryn Abay anyq sezdi. Ruhany jaghynan azghyndatyp, ruhany tútastyghyn búzu ýshin qazaqty shoqyndyryp, orys-tandyru jolyndaghy missionerlik sayasat ta osy kezde ashyq әreketke basty. Mine, osy ózgeristi sezip bilgen Abaydyng shygharmalarynyng jelisinde zamana zary aqyn jyryna arqau bolyp óriledi:

Yza shyghar bilimnen,

Qayghy shyghar ilimnen.

Yza men qayghy qysqan son,

Zar shyghady tilimnen, - dep, ha-lyqtyng zary, nalasy jyr bolyp tógil­di. «Malym - janymnyng sadaghasy, janym - arymnyng sadaghasy» deytin ómir­lik ruhty halqynyng ar oilamay, payda oilaudyng aranyna týsui - aqyn janynyng qayghysyna ainaldy. Yaghny Abay zamany otarshyldyq ezgining tabanynda taptalghan ózindik qaytalanbas ereksheligi bar qúbylys bolyp qala beredi.

- Degenmen býgingi qogham Abay zamanynan tym alysqa úzap kete qoymaghan siyaqty ghoy...

- Onday pikirdi men de mýlde joqqa shyghara almaymyn. Alayda bizding býgingi zamanymyz patshalyq, kenestik otarshyl­dyq búghauynan qútylyp, óz týtinimizdi ózimiz týtetip otyrghan, tәuelsizdikting kók tuy aspanymyzda jelbiregen memleket­piz. Qonyz terip jýrseng de, tәuelsizdiging myzghymasa, ne arman bar!

Qay zamanda bolsa da, qoghamda bay men kedeyding qatar ómir sýrui - zandy qúbylys. Bolashaqta da osylay bola beretin shyghar... Kedeylik pen baylyq arbasqan qoghamda jegidey jegen jem­qorlyq, paraqorlyq, nadandyq, úrlyq-qarlyq tәrizdi teris qylyqtardyng oryn tebui joghala qoymas. Qoghamda osy kýnderi búlardyng kórinis berui - jahan­danu ýderisi men naryqtyq ekonomikanyng óris aluynda jatsa kerek. Sol sebepti qogham ómirinde zatshyldyq, dýniyeqonyz­dyq, nәpsiqúmarlyq pighyl ýstem týsip túr. «Aqyl auysady, yrys júghysady» degendey, batystyng merez­deri, yaghny tanym men minez-qúlyqtaghy teris qylyqtar dendep barady. Batystyng osy júqsyzdyghyn erte sezingen Maghjan aqyn HIH gh. 20 jyldarynda:

Kýnbatysty qaranghylyq qaptaghan,

Qaranghyda bir adam joq laqpaghan.

Qaryn degen sózdi ghana jattaghan,  - dep, oy qorytqan edi. Endi bizding qogham kapitalistik jolgha týsken son, qazaqtyng aqyl-oyyn qaryn qamy biyleui sebepti, payda (biznes) degen sózdi ghana jattap jýrmiz. Ol zamanda Abay: «Payda oilama, ar oila»! - dese, býgingi zaman aghysy bizdi «Ar oilama, payda oila» degen teris jol­gha sýirep barady. Búl jol qogham ómirinde jemqorlyq, paraqorlyq, dýniye­qonyz­dyq, nәpsiqúmarlyq, arsyzdyq, úrlyq-qar­lyq siyaqty merezderdi tuyndatyp jatyr. Búl qúbylystar ruhany qúndy­lyqtardy, óner, ghylym adamdaryn ayaqasty etude. Abaydy zarlatqan zaman­daghydan búl dәuirding jat qylyqtary, syrty úqsas bolghanymen, astarly negizi ózgesheleu.

Múnday alapes qúbylystan qútylu­dyng joly bar ma? Bizder ýshin bar, biraq europalyqtar ýshin joq! Ol jol - kisilik joly nemese týrik elinde Týrkistan jerin­de payda bolghan Abaydaghy tolyq adam ilimi. Búl ilimning tamyry Ál-Farabiyding parasatty adam, Jýsip Balasaghúniyding ja­uan­mәrttilik (zomart-jomart) ilimi, Yassa­uiyding hal iliminde jatyr. Búl ilimdi Abaydan keyin dәstýr retinde damytyp, jalghastyrushy biregey oishyl, filosof aqyn Shәkәrimning ar ghylymy jayly oi-tolghanystarynda jatyr. Osy ilim men ghylym ghana Abay ósiyet etken «Payda oi­la­ma, ar oila» jolyna nemese ata-baba­­la­rymyzdyng ústanghan úly ýrdisi «malym - janymnyng sadaghasy, janym - arym­nyng sadaghasy» degen ruhany baylyq jolyna týsiredi.

Ýkimet qarsylasqandardy únatpaydy

- Óner men әdebiyettegi kendelikting týp-tamyryn qazyp jibersek, qoghamdaghy sayasy jaghdaydyng túiyghyna tireletin siyaqtymyz. Qoghamda erkindik bolmaghan son, shygharmashylyq sharyqtap kete alushy ma edi, Mekemtas agha?

- Óner men әdebiyetti kenestik dәuirde Kompartiya óz iydeyasyn jyrlatyp, ha­lyqtyng sanasyna sinirtuge meylinshe paydalandy. Ol ýshin qalamaqyny ayausyz berdi. Biraq shygharmashylyqty, erikti qyspaqta túsap ústady. Ol zamannyng auqattylary men baylary da aqyn-jazushy, óner adamdary boldy. Endi zaman ózgerdi, uaqyt talaby basqasha jolgha týsti. Europa, Amerikadaghy siyaqty óner iyesi men aqyn-jazushylar naryqtyq ekonomikanyng yrqynda ketti. Yaghny biznes sheshushi oryngha shyqty da, ruhany qúndylyqtar ayaq astynda qaldy.

Biz tәuelsizdik alyp, derbes memleke­timiz bolghanymen, ony qalyptastyru onay­lyqqa týspedi. Óner men aqyn-jazushy shygharmashylyq erkine ózi iye, qay taqyrypty jazam dese de, óz erki ózinde. Biraq qalamaqynyng dengeyi mýlde qúldy­rap, kýn kóru jaghy aqyn Sara apamyzdyn:

Púlynday berekesiz arbashynyn,

Bergen song teri-tersek it te alady, - degenindey bolyp túrghan jaghday ornyqty. Qalamaqysynyng ahualy osylay bolghan son, shygharmashylyq ózinen-ózi sharyqtap kete almasy belgili ghoy. Búny sayasattyng jaghdayy jasap otyrghan joq, onyng negizi qoghamdyq qúrylystyng almasyp, ózimiz ómir boyy dattap, jamandap, synap kelgen kapitalistik qoghamnyng zandylyghy solay.

- Sizding búl pikiriniz: «Sayasattyng aralaspaytyn jeri joq», - degen óz sózinizge qayshy keletin siyaq­ty... Ádette, jazushy degen qauymnyng qyzmeti tek jazu ghana emes, elding sózin sóilep, halyq­tyng aitaryn qoldau emes pe edi. Alayda qazir qalamger qauym halyq pen biylik arasyndaghy mәseleden bastaryn ala qashatyn boldy. Halyqtyng sózin sóilegen aqyn-jazushy biylikke jau atanyp jýrgeni qalay?

- Qarap otyrsaq, býginde ýkimetting kýshi - zanynda, burjuaziyanyng kýshi - aqsha­synda, ziyalylardyng kýshi - óneri men oiy arqyly búqaragha әser ete aluynda jatyr. Ónerpaz ben aqyn-jazushy, ghalym da óz oi-pikirin qalyng búqara ha­lyqqa jetkize alsa, әser etip, sonynan erte alatyn bolsa, ziyalylarmen ýkimet sanaspay túra almaydy.

Mysaly, «qazaq­standyq últ» doktrinasyna ziyalylar qar­sy bolyp, óre týregelip edi, ýkimetting sanaspay túra almaytynyna kózimiz jetti. Biraq ýkimet óre týregelip qarsylas­qandardy, әriyne, bauyryna tarta qoy­maydy, óitkeni únatpaydy. Biraq, sen aitqanday, «halyq jauy» dep otyrghyza almaydy. Óitkeni zandy jolmen әreket etsen, ýkimet onymen sanasady.

- Osy kýni baspasóz betinde aqyn-jazushylar arasynda bet jyrtysatyn jaghday kóp oryn alyp jýr. Múny ziyaly qauymnyng úsaqtalghandyghy dep bilemiz be?

- Ádebiyettegi bir erekshelik - әr zamanda pikirtalas, dau-damaydyng óris alyp jatuy - zandylyq desek bolady. Keshe ghana eki Múhtardyng arasynda bolghan Shynghys han turaly qarama-qarsy pikir talasy - aqyn men jazushynyng eurosentristik oi-tanymynan tuyndaghan qúbylys. Olardyng oiy ziyaly qauymgha paydasy bar pikir boldy. Óitkeni osy qyzylsheke talastan son, Shynghys han turaly qanshama enbekter jariyalanyp, úly qaghandy tanyp, biluimiz terendep, mәse­lege jan-jaqty erkin oimen qaray alatyn dengeyge jettik.

Nemese  Abay dýniye­tanymy turaly krishnaittyq tanym men Abay, Shәkәrim múrasynyng sopylyq poeziyagha qatysy jóninde bolyp ótken ghylymiy-teologiyalyq túrghydaghy talas-tartysta oi-tanym boykýiezdigin búzyp, biraz nәrsege kózimizdi ashyp tastamady ma? Osy sebepti aqyn-jazushy, ghalymdar arasyndaghy pikirtalasyn olardyng úsaq­tap ketui dep qara­may, pendeshilik jaghyn keshire otyryp, qoghamdyq oigha, ne ondaghy boykýiez­dikke qozghau salatyn kýsh bolar dep shamalaymyn.

Biraq aitys-tartysta, pikirtalasta mәdeniyettiliktin, ziyalylyq ýlgi-ónegening jarasymdylyq berip túrghany kerek-aq. Jalpy, «ziyaly» sózine mәn bere qarau kerek. Akademiyk, professor bolsa da, ol ziyaly bola almaydy. Ziyaly dep isi men minezi jaghynan ainalasyna núr shashyp, kisilik dengeyi biyik jatqan adamshylyq jolyndaghylardy ghana aitamyz.

Bylay barsang qytay bar...

-Qazaq tarih boyy kórshiles elderden kóp qasiret shegip keledi. Endi qazaqqa kóz tikken orysqa qytay qosyldy. Osylardy aldarqatamyz dep, elding baylyghyn bólip berip jatqan býgingi biylikting sayasatyna qalay qaraysyz?

- Euraziya aumaghynda qazaqtay ýlken úlystyng jan-jaqty qyspaqqa týsip, qasiret arqalaghan halyq joq shyghar. Múny danagóy aqyn atalarymyzdyn:

Bylay barsang orys bar,

Balandy berseng qonys bar.

Bylay barsang Qoqan bar,

Qoqandaghan әkang bar.

Bylay barsang qalmaq bar,

Kýshindi eppen almaq bar.

Bylay barsang qytay bar,

Japyraghyndy bútay bar, - dep aitqanynda qasiretke toly tarihy-myzdyng qysqa bolsa da núsqa sózben tereng bayandaluy jatyr. Qalmaq óz týbine ózi jetti, Qoqan Reseyding bodauynda ketti. Resey men Qytay basqynshy imperiya qalpynda qaldy. Biraq qazirgi Qytay tonmoyyn Reseyden ekonomikalyq quaty, ruhany tútastyghy jaghynan basym týsip barady. Mine, Qazaqstan aidahar tektes Qytay men tonmoyyn ay siyaqty Reseyding arasynda ailaly, bayandy sayasat ústamay túra almaydy. Osymen qatar Qytay men Resey - ekeui de kópúltty memleket. Olardyng jer kólemin asyryp túrghandar - týrik halyqtary men monghol tektes halyq­tar. Osy sebepti eki imperiya da qytaylandyru, orystandyru sayasatyn ashyq ústap, qyzu әreket ýstinde kele jatyr. Biraq búrq etip atylatyn vulkanday, eki imperiya ishinde erkindikke úmtylghan, úsaq últtar qauip búltyn qoilatyp otyr.

Al Qazaqstan eski kenestik dәuirden qalghan stereotiptik úghymmen kópúltty memleket dep atalyp keledi. Tarihy shyn­­dyqqa jýginsek, ol  - diasporasy kóp memleket qana. Qazaqstanda otyrghan 130-day etnostardyng qazaq jerinde eshqanday da ýlesi joq. Olardyng shyn   Otany - avtohtondy eldi meken Resey men Qytaydyng bodandyghynda jatyr. Osy sebepti Qazaqstan, qalasang da, qalamasang da, kóp diasporaly memleket qalpynda qala bermek, osylay ataluy tarihy shyndyqqa da say keledi.

Resey men Qytaygha qaraghanda, últ   sayasaty Qazaqstanda mýlde basqa baghytta, әlem maqúldaghan izgi niyetti halyqtar dostyghy negizinde jýrgizilip keledi. Mysaly, Reseyde 1,5 million qazaqqa ana tilinde birde-bir mektep bolmasa, Qazaqstandaghy 4 millionday orystyng ýlesine respublika boyynsha taza orys mektebi men aralas mektepterdi qosa eseptegende, orys mektepterining basym týsip jatuy nemese 2% ózbekting 46 mek­tebining boluy kimning kim ekendigin kórsetip túr emes pe? Resey men Qytay eskiden qalghan eng azghyn sayasattan zaman ózgerse de qol ýze almay, orystandyru, qytay­landyru sayasatyn jyl ótken sayyn óris­tetip, últ narazylyghyn tudyryp, ish­tey qarsylyqtan jol tauyp, týzu jolgha shygha almay keledi.

Mine, osynday asa kýrdeli jaghdayda tarih úshtastyrghan eki alyp kórshimen ua­qytqa, jaghdaygha, oryngha qaray asa mә­mile­­gerlik sayasat ústanugha mәjbýrmiz. Osy sebepti bizding memleket jýrgizip otyr­ghan әrqily, san salaly sayasattyng týpki syryn úghynbay, onyng araqatyna­syndaghy aluan týrli esepke negizdelgen qarym-qatynasynan naqtyly, dәleldi úghymymyz bolmay, shaptygha beruding reti joq.

- IYә, múnday jaghday jangha batady. Qazir shamasy kelgen qazaq ýlken qalalardy tónirek­tey kóshude. Al qaltasy tayaz adamdar auyldyng siniri shyqqan kedeyine ainalyp otyr. Osy ýrdis jalghasa berer bolsa, onyng aqyrynan qauiptenbeysiz be?

- IYә, jaghdayy kelgen qazaq ta, taqyr kedey, júmyssyz qazaq ta ýlken qala­largha aghylyp jatyr. Ony joqqa shyghara al­maymyn. Múnyng sebebi urbanizasiya men júmyssyzdyqta jatyr. Urbaniza-siya - býgingi zamandaghy bolmay qoy­maytyn obektivti ýderis. Qazaqtyng qalagha jinaq­taluy - orystanghan qalany qaza­qylandyrmay túra almaytyn pro­gres­sivti qúbylys. Múny jatyrqau­dyng jóni joq. Júmyssyzdyq - dagh­darys­tan aryla almaytyn kapitaliys­tik joldyng damu bolmysynan tuyndaytyn zandylyq. Mәsele eski stereotiptegi qazaq úghymy­nyng zaman aghysyna beyim­deluinde jatyr. Al auyl qazaghy - qazaq bolmy­synyng úiytqysy. Apaytós úly dalanyng jerýsti baylyghyn mengeruge jetilgen taza qazaq­tardyng es jiyp, etek-jenin jinau­dyng zamany aldaghy bolashaq­tyng enshi­sinde. Oghan uaqyt kerek. Týbinde auyl qazaghynyng mereyi ósetinine, tamasha zaman keletinine senim mol. Memleket qol­dan kelgen kóme­gin jyl ótken sayyn jetil­dirude. Auyl bayau bolsa da, kóterilip keledi. Auyl jetil­meyinshe, memleketting demogra­fiyalyq sayasatynyng jýzege asuy ekita­lay. Tarihta myng ólip, myng tirilgen qazaq­tyng kemeldi bolashaghyna bek senuge bolady. Oghan qay jaghynan alyp qara­sang da, sayasi-ekonomikalyq negizde­rding boluy meni osynday senimdi oigha bólep otyr.

Jolbiyke dinder jol kesti

-IYә, Mekemtas agha, qazaq óz otanynda ózge últtardan bay bolmasa da, kem ómir sýrmeytin sol zamandy bәri armandaydy. «Qazaq!» - dep, jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey jýrgen tәuelsiz oiy, pikiri bar, biraq ýkimetke «qy­zylkóz» atanyp jýrgen azamattardyng kóbi sol arman ýshin arpalysyp jýrgen joq pa. Endi әngimemizding qorytyndy bó­limin ózinizding «Dat, taqsyr!» - deytin sózinizben týisek...

- «Dat, taqsyr» deytin týiindi sózim - halqymyzdyng ruhany tútastyghyna syrttan kelgen qaptaghan jolbiyke dinderding birligimizdi ydyratugha arnalghan zalaldy әreketterinde jatyr. Bir kezdegi qazaq sanasyndaghy ruhany tútastyq býginde qazaqtyng qyryq qúraq kórpeshesine úqsap barady. Ruhany tútastyqtyng jauy osynda jatyr. Óitkeni diny tanym jaghynan bólingen halyqtyng esh uaqytta basy birik­peytinine tarih - kuә. Maqsat-sana­myz­daghy qyryq qúraq týsting dinimiz ben ata saltymyzdyng ýstem týsui arqyly birkelki biregey týske auysuynda jatyr. Múnyng jauy qazaq jerinde býgingi tandaghy diny ahualdyng oryn aluynda, yaghny búzy­luyna sebepker bolyp otyrghan diniy-sayasy ekstremizmning belgi bere bastauynda jatyr (Aqtaudaghy, Sheshenstandaghy t.b.).

Jolbiykelerding jolyn kesuding ailasy - dәstýrli dindi úlyqtap, ata jolynan últtyq salt-sanasynan adastyrmau. Osy sebepti mәselening týiini ruhany tútastyqty saqtaugha tirelip túrghany - aiday aqiqat!

- Ángimenizge raqmet!

Júqamyr ShÓKE,

«Obshestvennaya pozisiya» gazeti (proekt «DAT» № 30 (67) 01 qyrkýiek 2010 j.