Dýisenbi, 6 Mamyr 2024
Janalyqtar 4533 0 pikir 3 Qyrkýiek, 2010 saghat 06:02

Bauyrjan Erdembekov. «Qúdayym jaratuyn qasqa qylyp...»

(Medetbaydyng Qiyasbaygha aitqanynan.

M.Áuezov qoljazbasynan alyndy)

Abaydyng әdeby ortasyn sóz etkende aqynnyng ainalasyn qúraytyn erekshe bir top bar. Ólen-sózben barymtalasyp, asa bir syilap janyna jaqyn tartqan Abaydyng adamdary - olar shayqy minezdi, el ishindegi kýldirgi, sózi qisyq, qisyq ta bolsa týzu Qiyasbay, Múqamoraz, Shәukembay, Qatpa taghy sonday el ishindegi jamandyqty ólenge salyp, әshkerlep, is-qimylymen mazaq etip jýretin kónili taza jandar.

Jalpy júrt asa eleng qylmay jyndy esebinde biletin Qiyasbaydyng basqanyng boyynda joq erekshe qasiyetin tanyp (ol qasiyet Qiyasbaydyng ózi aitpaqshy «ómirding ózin mazaq etushi»): «Bala seziminen,  is-qimyl, oiynynan pәk, taza is, sezim bola ma? Ózim bilgende, úiqydan túrghannan úiqygha ketkenshe bala isin jalyqpay, sharshamay qaytalaugha jaraghan eresek kisi de tek Qiyasekeng ghana. Óitkeni, Qiyasbaydyng isi de, sezimi de sәbiydey taza, pәk emes pe»,- degen eken kemenger Abay (Isabaev B. Úlylar mekeni. - Novosibirsk, 2001.  156-b.).

(Medetbaydyng Qiyasbaygha aitqanynan.

M.Áuezov qoljazbasynan alyndy)

Abaydyng әdeby ortasyn sóz etkende aqynnyng ainalasyn qúraytyn erekshe bir top bar. Ólen-sózben barymtalasyp, asa bir syilap janyna jaqyn tartqan Abaydyng adamdary - olar shayqy minezdi, el ishindegi kýldirgi, sózi qisyq, qisyq ta bolsa týzu Qiyasbay, Múqamoraz, Shәukembay, Qatpa taghy sonday el ishindegi jamandyqty ólenge salyp, әshkerlep, is-qimylymen mazaq etip jýretin kónili taza jandar.

Jalpy júrt asa eleng qylmay jyndy esebinde biletin Qiyasbaydyng basqanyng boyynda joq erekshe qasiyetin tanyp (ol qasiyet Qiyasbaydyng ózi aitpaqshy «ómirding ózin mazaq etushi»): «Bala seziminen,  is-qimyl, oiynynan pәk, taza is, sezim bola ma? Ózim bilgende, úiqydan túrghannan úiqygha ketkenshe bala isin jalyqpay, sharshamay qaytalaugha jaraghan eresek kisi de tek Qiyasekeng ghana. Óitkeni, Qiyasbaydyng isi de, sezimi de sәbiydey taza, pәk emes pe»,- degen eken kemenger Abay (Isabaev B. Úlylar mekeni. - Novosibirsk, 2001.  156-b.).

Jalpy qazaq dalasynda Qiyasbay, Múqamoraz, Shәukembaylar siyaqty shәlduar minezdi shayqy adamdar az bolmaghany belgili. Biraq, solardyng bәri tarihta qalghan joq. Olardyng Qiyasbaydan әlgindey tosyn óneri artyq boluy da mýmkin, biraq Qiyasbay, Múqamorazdardyng baghy - Abaydyng qasynda boluynda. «Abay - Abay bolghan song ghana, Qiyasbay - Qiyasbay bolyp tanyldy. Qiyasbaydyng «qiyasbaylyghyna» maghyna bitti» (Shapay T. Shyn jýrek-bir jýrek. - Almaty: Jazushy, 1999. 51-b.). Qiyasbay Kógedayúly turaly arnayy maqala jazghandardyng ishinde T.Ámirenov, keyinnen T.Shapaydyng zertteulerin erekshe atap ketken oryndy bolmaq. T.Ámirenov maqalasy alghash ret Qiyasbay turaly derekterdi beruimen qúndy bolsa, T.Shapaydyng zertteui Abaydyng Qiyasbayyn tanuda adam janynyng ishki dýniyesin paraqtap bere alatyn sony taldaularymen qymbat. Jalpy T.Shapaydyng ghylymy enbekteri zertteushi metodologiyasynyng ózgesheligimen, payym quatymen oqyrmanyn ózine tartady. Ghalym Qiyasbaydyng geneologiyalyq týp-tórkini turaly: «Ortaghasyrlyq filosof Qojanasyr әpende, ertegilik usoyqy Aldarkóse, tapqyr jigit, talantty ótirikshi Tazsha... - әrqaysysynan daryghan bir-bir júlyq qasiyet Abaydyng qúnarly qonysynda qordalanyp, bekip, «Qiyasbay» degen atpen túlghalanyp mazmún ashqan»,- degende әriyne ruhany tegi haqynda sóz bolyp otyr (sonda, 52-b.). Key derekterde Qiyasbay Qúnanbay jazagha tartqan Qodardyng úly Kógedaydan taratylyp jýr. Úlynan airylghan Qodar qúday sýimes is qylyp, kelini Qamqany qatyndyqqa alghan ghoy. «Qodardyng ólimi» shygharmasynda Shәkәrim:

Jasyrmay aita bersem, sózding shyny -

Qúdaygha eregisip qyldy múny.

Balamdy alsan, men de aldym kelinimdi,

Qane, ata ghoy dep qyldym,- deydi,- osyny

dep auyr kýnәgha barghan Qodardyng qasiretti qadamynan syr ashady (Qúdayberdiyev Sh. Shygharmalary. - Almaty: Jazushy, 1988. 133-b.). Al, Qiyasbaydyng әkesi Kógeday turaly derek joq. Erte ólgendigi aitylady. Kógeday - R.Toqtarovtyng «Abaydyng júmbaghy» romanynda da Qodardyng úly. Jazushy kórkem tuyndysynda elden jyraqtanyp, ózimen ózi kóbelek qyzyqtaghan kóksau balanyng aqyndyqtan da qúr alaqan emestigin tilge tiyek etedi. Kógeday beynesi qanshalyqty tarihy derekterge sýienip jazyldy, ol bizge júmbaq, әiteuir Qiyasbaydyng әkesinde bir tylsymnyng boluy mýmkin. Demek, Qiyasbaydyng atasy Qodar bolghanda, Qodardyng kelini Qamqa Qiyasbaydyng sheshesi bolyp shyqqany ma? Óler aldynda «tym bolmasa Qodardy bir sýigiz» deytin qarabet Qamqany jýregi taza Qiyasbaydyng sheshesi deuge qimaysyn. Tobyqtynyng shejiresin sýzseniz mýlde bólek derekterdi úshyratamyz. Tobyqtynyng Borsaq degen atasynan Jazybay, Qazybay degen tarasa, Jazybaydan - Qiyal, Qazybaydan aghayyndy - Qodar men Kógeday taraydy. Qodardan - Qútjan, Kógedaydan - Qiyasbay. Shәkәrimning «Qodardyng ólimi» shygharmasyndaghy Qodardyng aghayyny - Qiyal osy. Demek, Qodar men Kógeday - әkeli-balaly emes, aghayyndy adamdar. Qamqa Kógedaydyng emes, Qútjannyng әieli bolyp shyghady. Qiyasbaydyng ata-anasyn tәptishtep, tam-túm derekterge nazar audaryp otyrghanymyzdyng sebebi, ar sýimeytin iske barghan ýlken aghayyny men «shashty saytan» atanyp, sýiekteri otqa jaghylghan jengesining qasiretke toly әreketteri Qiyasbaydyng oqshau dýniyetanymyn qalyptastyruy da ghajap emes. Keshegi el qarghysyna úshyrap, otqa janghan qarabet jandardyng úrpaghy bolyp jaybyraqat jer basyp jýru - sanaly adamgha azappen ten. Ne el betine qaray almay, kýiinip, qorynyp ótu kerek te, ne bolmasa kerisinshe jasynan «dinsizding úrpaghy» degizgen tasbauyr taghdyrgha laghnet aityp, ómirding ózin mazaq etip, ainalasyn qyran-topan kýlkige batyryp ómir keshu kerek-tin. Qiyasbaydyng sybaghasyna songhysy búiyrdy. Búiyrghan joq, uayymsyz ghúmyrdy ózi tandady. «Uayym joq, qayghy joq, atadan tusang mendey tu» degende bala jastan tәlkekke salghan jazmyshqa kórsetken qiqarlyq seziledi. Qiyasbay uayymnan qashyp kýlkini tapty. Mәngilik bala qalpynda qaluynyng syry da uayym men qayghydan boyyn aulaq salghandyq shyghar. Túlybyna orap ósirgen Qodar atasyn esh shimirikpey otqa órtegen kóp tuysqan endi búghan emirene qalghanyna Qiyasbaydyng kónili jibimesi anyq. Keshe ghana atasyna tas atqandardyn  ortasynda otyryp bir sәt qayghy-múngha berilmey, ýnemi ezuin jimay kýlip jýru isi men sózi qiys Qiyasbaygha ghana tәn bolar. Qiyasbaydyng kýlkisi basyna tóngen mún-nalany qashyratyn tylsym dep tapsaq qana, Abaydyng «bala Qiyasbayynyn» dýniyetanymyn bile týskendey bolamyz.

Demek, Qiyasbay tumysynan aqyl-esi kem, ne bolmasa kóterip әketer auruy bar adamgha úqsamaydy. Ol - óz róline sonsha berilgen sheber әrtis bolyp, әu basta kónili qúlay tandaghan beynesin somdaumen ómirden ótti. Esh janylmay, jalyqpay, tipti auys-kýiis ýzilis jasap, antraktige de barmay ómir sahnasynda aqyrghy demi bitkenshe oiyn qoydy. Segiz qyrly edi. Sybyzghyda siqyrly kýy tartty, qúdyqqa týsken atan ógizdi suyryp alar qara kýshting iyesi kónili týskende kýreske shyghyp, baluan bitkendi bauday týsirdi. Atqa qúlyn aiyrbastap elding kýlkisine úshyrap, artynan әlgi tandaghan qúlyny bәigeden keldi. Keleke qylghan kópting kýlkisi sap tiylyp, tandandy. «Laqpayy ólenimen» (T.Shapay) júrtty qyran-topan kýlkige batyrsa, tapqyr sózimen, bala qylyghymen danyshpan Abaydyng kóniline jaqty. Qalay deseniz de, Qiyasbaydyng jany - qarapayym adamdargha sheshui qiyn júmbaq. Ol júmbaqtyng jauaby Abaygha ghana tanys. Áytpese, qyzyldy-jasyldy búl oranyp, tal shybyqty at qyp mingen elirmeni, shapqylap balalarmen oinap jýrgen naghyz әumeserdi Abay erekshe qadirlep, jik-japar bolatyny nesi? Abay Qiyasbaygha ýilen dep qolqa salghannan keyin, dauyldy kýni auyl-ýiding úiqy-túiqysyn shygharyp jatqan shaqta Qiya-aghang Abaydy ýiinen alyp shyghyp, búzauy jamyrap ketken siyryna úmtylyp jýrgen bir shóp jelkeni núsqap, mening tandaghanym osy degende Abay әlgi ekeuining birigip shanyraq qúryp ketetinine kýmәnin bildiripti. Sonda anau:

- Siz óz kózinizding ornyna mening kózimdi qoyyp bir qarasanyz, ol qyz  hor qyzynday kórinbese, sizding aitqanynyz bolsyn degen eken. Mine, biz de dýniyege Qiyasbaydyng kózimen qaraghanda ghana onyng filosofiyasyna barlau jasay alamyz. Qiyasbaydyng sayqymazaq tirligining mәnin ózinen tyndayyq. Abay orta jastan asqansha Qiyasbaydyng balamen bala bolyp oinauyn toqtatpaq bolghanda Qiyasbay oghan shyn renjip: «Seni oida orys, qyrda qazaq danyshpan aqyn Abay dep aldarynnan shyqpay ardaqtap jýr ghoy, biraq, sen dýniyening túraqsyz, aldamshy syrynan týk týsine bilmeydi ekensin. Bilseng men ózinnen bir súraq súrayyn, sony aityp bershi. Osy adam balasy anasynan tughanda jylap tua ma, kýlip tua ma?- dedi. Búghan Abay:

- Kýlip tuu jaratylystyng zanynda joq qoy,- dep jauap qaytarady.

- Olay bolsa,- dedi Qiyasbay - dýniyege jylap kelgen adam balasy, kýlip ólmeydi. Sondyqtan búl fәniyge keyispen kelgen pendening aldamshy dýniyege ayaghyn shaldyrmay ómirin ókinishsiz ótkizip ólgen birde-biri joq. Al men dýniyening ózin mazaq etip jýrgen joqpyn ba?- depti (Ámirenov T. Qiyasbaygha qatysty hikayalar // Júldyz. - 1982. - №4. 204-b.). Búl - Abaydyng óz auzynan estigen Qatpa Qoramjanúlynyng әngimesi. Sonda aldamshy, jalghan dýniyening ózin mazaq etip:

Osy jasqa kelgenshe balamyn dep

Yapyr-ay, netken qumyn mening ózim,-

dep sekektey beretin onyng jan týkpirinde belgili bir maqsat myqtap ornyqqan eken ghoy.

Qiyasbaydyng aqyndyghy da ózining tirligi siyaqty túnghan sayqymazaq, lirikalyq qaharmannyng bet-beynesin dәl berip túrghan oiqy-shoyqy poeziya. Estelikke baqsaq Qiyasbaydyng el aldyna shyghyp aitys aqyndaryn mezi qylatyn:

Aydalada aq qasqyr, opaq-sopaq,

Aq siyrdan tuady jiyren aighyr,

Aspanda iytelgi qús pishen jeydi,

Aryq toqty shúlghidy tong qatqanda,-

dep shúbatyla jóneletin maghynasyz ólenderding shoghyryn Abay bastap Asylbek, Ádilsheler shygharyp bergen (qaranyz: T.Ámirenov. Qiyasbaygha qatysty hikayalar. // Júldyz. 1982. №4). T.Ámirenovting aitqan deregi boyynsha Qiyasbay ólenining Abay shygharghan bóligi bylaysha keledi:

Syrtym anqau, ishim qu,

Jýrgen jerim bәri du.

Ýstime kiygen kiyimim,

Kiyim emes, qyzyl shu,

Uayym joq, qayghy joq,

Atadan tusang mendey tu (sonda, 201-b.).

Osy ólenning keyingi tórt joly aqynnyng 1940 jyly basylghan ólender jinaghyna (2-tom) endi. 1961 jylghy Á.Jiyrenshin qúrastyrghan bir tomdyqta búl tuyndy aqynnyng janadan tabylghan ólender toptamasynda jýr. «Abay» ensiklopediyasynda «ýstindegi kiyimin» dep bastalatyn ólenge Abay shygharmasy dep anyqtama berilgen. Áriyne, búl qalay, qanday jaghdayda aitylsa da Abay sózin keyingi úrpaq bilsin dep, tasqa basudyng jolymen jinaqtargha engen siyaqty. Desek te, Abaydyng oinap aitqan sózin onyng oily poeziyasynyng arasyna toghytyp jiberip, Abay óleni ete beruge bolmas dep oilaymyn. El arasynda «Abay aitty» degen kesteli oilar men qanatty sóz barshylyq. Sonyng bәrin aqynnyng ólender jinaghyna engizip, Abay poeziyasynyng nәrin joghaltyp almaymyz ba?

Kim shygharsa da әlgi óleng tek Qiyasbay aitsa ghana jarasatyn, sonyng tabighatyna ghana say bolghan son, sózsiz Qiya-aghannyng qorjynyna salynady. El ishinde «Qiyasbaydyng qozy kóshi» degen әn bar. Anyghy - Shәkәrimning әni de, Qiya-aghang bir bestige sat dep ótingen son, qajy tegin bergen eken. Bireuden mәnsiz óleng men әn qolqalap alyp jýrgen Qiyasbay kýshti aqyn bolmaghanymen, eki auyz sózdi qiystyrar qauqary bolghan. Aqyndyq ónerin synamaq bolghan Abay keyde óleng shygharyp, sonyn Qiyasbaygha aitqyzsa, keyde taban astynda suyryp salyp óleng aitudy talap etken. Sonday el әngimelerining birine qúlaq týrsek, birde Qiyasbay Semeyden jayau shyghyp kele jatady. Mezgil kýzding kezi eken. Kýshikbay kezenine jaqyndaghan shaqta ol qatty jaurapty. Qara suyq jel shydatpay tonyp kele jatqan Qiyasbaydy auylgha jetkende Abay syrtta túryp kezdestiripti.

- Ei, Qiyasbay, siqyng adam kórgisiz ghoy, aqyn ekenindi bileyin. Kәne, osynyna bir auyz óleng shygharshy. Oilanbastan aitshy,- deydi.  Sonda Qiyasbay:

- E, nesine oilanam. Sen ghoy deysing be? Aynalasyna jastyq qoyyp, astyna kórpe jayghyzyp, aldyna qaghaz-qaryndashyn qoyghyzyp oilanyp-baptanyp jatatyn.

Oy, eltirining ishi sensen, syrty teri,

Arqany kezip jýrgen men bir seri.

Shydatpay ónmenimnen ótip ketti-au

Ókirgen Kýshikbaydyng qara jeli.

Ágói, әgógói,-

dep ózining búrynghy maqamyna salyp sekire beripti (Abay әzilderi. - Almaty: Ghylym, 1995. B. 42-43). Abay Qiyasbaydyng jauabyna riza bolyp, ýiine engizipti. Aqyndyghy әlgindey bolsa, el auzynan jetken sóz tapqyshtyghy taghy bar. Basqany qoyyp, dýiim júrtty auzyna qaratyp otyrghan Abaydy talay jerde sózden útyp ketken ghoy.

Taghy birde Abaydyng ýiinde jinalghan iygi-jaqsylar Qiyasbaydyng kelgenin elemepti de, soghan kektengen Qiyasbay Abaygha onasha aitatyn sharuam bar dep býkil júrtty dýrliktirip dalagha shyghartypty. Osy tapqyrlyghy ýshin Abay riza bop qoy berse, «Abay agham óngertedi deymisin, aidatady da jiberedi», - dep on shaqty qoydy aidap әketken eken. Qys ishinde et al dep shoshalagha kirgizse jylqynyng basy, tórt siraghy, qúiryghyn alyp shyghyp, kórgen elge «Abay jylqy jetektetti»,- demeymin be dep Abaydy taghy útypty. Ábdirahman qaytys bolyp, elding aitqan kóniline júbanbay tomyrylyp otyrghan Abaygha, Qiyasbay kelip: Abay agha, elding Ábish degen jaqsy balasy óldi, kónil aitpaysyng ba?- degende Abay basyn kóterip: Aynalayyn Qiyasjan,- dep týregelip Qiyasbaydy qoltyqtap ýige bettegen eken. Osylardan keyin Qiyasbaydy jyndy demek týgil qarapayymdardyng qataryna da qospay, tórden oryn beretininiz kәmil.

Qiyasbay - Abaydyng qasyndaghy sayqymazaghy emes, aqynnyng jýregin torlaghan qalyng qayghy men mún-zardyng búltyn serpilter qúdiretti kýlki syilaghan abzal jan. Desek te, shayqy Qiyasbay men dana Abaydy jaqyndastyryp túrghan zil batpan auyr qayghy men túla boydy kernegen kýlkiden de tereng dýnie jatqanday. Biri aldamshy dýniyening sonyna týsip, nәpsining qúly bolghan halqynyng qasiretine tomyryla qayghy jútsa, ekinshisi dәl solardy mazaq etti. Olardyng maghynasyz tirligin is-әreketimen de, sózimen de beynelep kórsetti. Dýniyening tylsymyn aqyl kózimen paraqtay biletin parasatty-shayqy Qiyasbaydyng bala qylyghyn Abaydyng erekshe baghalauy sodan. Osy arada aita ketken jón Abaydyng Qiyasbayy, Shәkәrimning qasyndaghy mylqau Áupishi, keyinnen M.Áuezov qatty qadirlegen, kókiregi saray Shәukender - tabighaty úqsas jandar ghana emes, danalar dýniyetanymyn toghystyryp jatqan erekshe qasterli esimder.

Qiyasbay siyaqty Abay manynda bolghan Múqamoraz da kýldirgi adam bolghan. Tobyqtygha kórshiles Kerey elinen shyqqan Múqamoraz Abaygha jii kelip qonaq bolady eken. Múqamorazdy qashanda sóiletuge qúmar Abay, taghy bir sәlem berip kirip kelgende esik auzynda túryp bir auyz óleng ait degende Múqamoraz irkilmesten:

Auru astan bolghanda, dau qaryndastan,

Múqamoraz atandym bala jastan.

Múqamoraz degen at shaytan aty

Qanday molda qoydy eken ayamastan ,-

degen eken (sonda, 45-b) . Osy bir auyz ólendi Múqamorazdyng atynan Abay aitqan degen derekter de bar. Tipti aqynnyng 1940 jәne 1961 jylghy jinaqtaryna da engen. «Abay» ensiklopediyasynda T. Baraqúly: «...Abaydyng keyin tabylghan óleni. El auzynan jazyp alynghan»,- degen pikir aitady (Abay ensiklopediyasy. -Almaty: Qazaq esiklopediyasy, 1995. 101-b). Anyghynda, óleng Abaydiki emes, Abaydyng ózi qolqalap aitqyzghan Múqamorazdyng shygharghan óleni. Osynday olqylyqty der kezinde bayqaghan Abay shygharmalaryn qúrastyrushylar keyingi jinaqtargha búl ólendi qospaghan. 1977 jylghy aqyn shygharmalarynyng qos tomdyghyna alghysóz jazushy Y.Dýisenbaev bylay deydi: «Qayym Múqamedhanov, Ábish Jiyrenshiyn, Ársen Ibatov, Sadyq Qasimanov, Múzdybay Beysenbaev jәne basqalar әr jyldarda, dýrkin-dýrkin «Abaydyng jana tabylghan ólenderi» degen atpen azdy-kópti materialdar jariyalap keldi. Solardyng ishinen tek Qayym Múhamedhanov úsynghan bir top ólender bolmasa, basqalary ayaq asty qala berdi. Sebebi, kezdeysoq, jenil-jelpi úsynyla salynghan shygharmalardyng basym kópshiligi, bir jaghy, kórkemdigi óte nashar bolsa, sonday-aq, «anadan jazylyp alyndy, mynadan estip edik»,- degen jalpylama sózder ghana arqau etilgendikten, kýdiksiz derek retinde paydalanugha jaramay otyr» (Abay (Ibrahiym) Qúnanbaev. Shygharmalarynyng eki tomdyq tolyq jinaghy. - Almaty: Ghylym, 1977. - T.1. B. 12-13). Oryndy aitylghan pikir jogharydaghy ólenning tabighatyna da qatysty. «Abay әzilderi» jinaghynda Baykókshening Abaygha aitatyn bir auyz óleni de sәl ózgerispen Múqamorazgha telinip jýr. Tipti ólenning shyghu tarihy da bir. El auzynan jinalghan múralarda, osynday bir izgilikting bolmauy zandy da. Qoljazbasy qalmaghan aqynnyng sózin әr rudyng adamy óz aqynyna telip tarata berui әbden yqtimal. Sonday-aq, úrpaqtan úrpaqqa jetkizushi estelik aitushy qauymnan da bir aqynnyng ornyna ekinshisin qosyp sóileu әdeti kezdesedi. Sondyqtan da, eskiden auyzsha jetken ólen-sózding eng aldymen shyghu tarihyna, sodan keyin óleng stiyline, aqynnyng sóz qoldanysyna t.b. erekshelikterge nazar audarghan jón. Osynday el ishindegi ausar minezdi, sózi týieden týskendey bop keletin, erekshe jaratylghan jandardyng sol aitqan sózderinen Abay erekshe nәr tauyp, qatty qadirlep otyrghan. Abay ýiining otymen kirip, kýlimen shyghyp jýretin Shәukembaydyng «Abay baltany da qayray almaydy»,- degeni aqyndy ýlken oigha qaldyrsa, jayau jarystan ozyp kelgen qatynyn «Abay men Ospan estise alyp qoyady», - dep tyghyp qoyghan auyldasynyng sózinen qatty úyaltyp, Ospangha da aityp, ózi de endigәri eldegi jaqsy at, qúmay tazygha, qyran qúsqa qyzyghudy toqtatamyn depti. Aqyly elden asyp túrghanymen osynday qarapayym jandardyng tauyp aitqan sózderine toqtap, kóniline medeu tútuy - Abay danalyghynyng taghy bir qyryn asha týsedi.

Jasynda úry atanyp, Abaydyng arqasynda jaman kәsipti tastap, atqosshysy bolghan Qarasaqau sózge sheshen, ójet kisi eken. Tili sәl shәldirik bolghandyqtan el Qarasaqau ataghan, al shyn aty Qúsayyn. Abay shәkirti Kókbaygha Abylay han turaly poema jazghyzyp, sonda shәkirtining Nauryzbaydyng Aqauyz atyn surettegenine kónili tolmay «Attyng syny» degen ólendi jazghany ayan. Áytse de, sol ólenin «Búl shirkinning ózi de mes bolyp ketti ghoy»,- dep Kókbay dastanyna kirgizdirmegen. Qarasaqau Abaydyng osy ólenine syn aitqan.

«- Abay agha, Sizding atynyz kekildi ghoy?

- IYә.

- Kekildi bolu ýshin attyng mandayy dónes boluy kerek qoy?

- IYә.

- Mandayy dónes jylqyda my kóp boluy kerek qoy?

- IYә.

- Endeshe, miy kóp jylqy shaba almaydy, sizding atynyz jýirik at emes. Sonda Abay zekip jiberip:

- Ottama, Qarasaqau! Shoqparday kekili bar sózi óleng uәzin ýshin kerek»,- degen eken» (Isabaev B. Úlylar mekeni. - Novosibirsk, 2001. 408-b.). Abay jigittik shaghynda Kerey Saghyndyq degenning Biybi degen qyzyna ghashyq bolyp, sol mahabbaty keyinge deyin suymaghan kórinedi. Ádilhan tórening әieli bolyp, keyinnen kýieui ólgende Abaygha ghashyqtyq hat ta joldaghan. Arab-parsy, shaghatay sózderi kóp ólen-hattyng tolyq núsqasy elu alty jol el auzynan jetken. Abaydyng Erkejan qolynda bolghan kezi. Biybini toqaldyqqa alyp, tipti Ádilhannyng qorasyn qystau qylamyn,- degen niyeti de bolghan desedi. Álgi hattyng osyghan negizgi sebep ekenin bilgen Erkejan Qarasaqaugha mәn-jaydy aitypty. Abaydyng qolyndaghy hatty kórgen Qarasaqau ólendegi «Bilezik auyp keter shar salghanda» degen jolyna jata kep jabysyp, búl әielge talasushy kóp, jalghyz siz emes. Alpysqa taqaghan shaghynyzda әiel ýshin shargha týskeniniz abyroy әpermeytin is,- dep aqyndy rayynan qaytarypty. Mine, әuelde úry bop jýrgen Qarasaqaudyng boyyndaghy erekshe qasiyetin tanyp, qasyna ústaghan Abay, onyng balasy Qasenning oqyp bilim aluyna kóp jәrdem jasaghan. Qúsaynov Qasen keyinnen Abay turaly qúndy estelik-derekter berushilerding biri boldy.

Qoryta aitqanda el ishin kýlkimen kómkerip, nebir kelensizikti ashy mysqylmen kelemej etken jandar Abaydyng qasynan tabylyp, onyng qayghyly kónilin jadyratty. El ishin jaylaghan myng san indetke qarsy qalamyn qaru etken kemenger aqyn jan-jaghyna qarmanghan shaqta janyna demeu bolar da osy jany jaydary erekshe adamdar ekenin eskergen jón.

 

Bauyrjan Erdembekov, Filologiya ghylymdarynyng dokory

«Abay-aqparat»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1465
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1324
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1075
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1122