«Tәuelsiz Qazaqstan» poyyzy Shyghys ónirindegi saparyn Kurchatov qalasynda týiindedi. Poyyzdy kópten kýtken qala túrghyndary Degeleng stansasyna kelip toqtaghan respublikalyq aksiyagha qatysushylardy qoshemetpen qarsy aldy. Qala әkimi Núrbol Núrghaliyev әleumettik poyyz júmysynyng nәtiyjeli boluyna tilektestigin bildirse, kurchatovtyq aqsaqal Áskerbek Molbaev sapardyng sәtti boluyna arnap batasyn berdi. Al «Svitoch» ukrain ortalyghynyng tórayymy Nina Dmitropavlenko qaladaghy etnomәdeny úiymdardyng atynan dәm-túz úsyndy, - dep jazady "Egemen Qazaqstan gazetining tilshisi.

1947 jyly irgetasy qalanghan qalanyng Kenes Odaghy ýshin strategiyalyq manyzy zor boldy. Óitkeni, Kurchatov alghashqy atom jәne KSRO termoyadrolyq bombasy synalghan tәjiriybe alanynan nebәri 45 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan bolatyn. Jan-jaghy tormen qorshalghan, kartada «Songhy ayaldama» atalatyn temirjol stansasymen túiyqtalatyn jabyq eldi-mekende 1990 jyldary 20 mynnan astam halyq túrdy.

«Kurchatov – tәuelsizdik jyldary atomdy beybit maqsatta damytu ortalyghyna ainaldy. Qalada atom energetikasy ghylymynyng tanymal ókilderi enbek etedi. Kenes Odaghy qúlaghan kezde әskery jabyq qalanyng ensesi týsip, halqynyng basym bóligi jan-jaqqa qonys audaryp jatty. Sonday qiyn da jauapty kezende Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng Semey yadrolyq poligonyn jabu turaly Jarlyghy shyqty. Arada 8 ay ótkende, 1992 jyldyng 15 mamyrynda Preziydent Jarlyghymen búrynghy Semey poligony nysandarynyng bazasynda Últtyq yadrolyq ortalyq qúryldy. Mine, Memleket basshysynyng strategiyalyq sheshimining arqasynda qala ózining әleuetin saqtap qaldy jәne damudyng jana kezenine qadam basty. Býginde Kurchatovta 12 mynnan astam halyq túrady», — deydi qala әkimi N.Núrghaliyev.

Aksiyagha qatysushylar Últtyq yadrolyq ortalyq qyzmetimen tanysty. Onyng negizgi baghyttary Qazaqstan aumaghyndaghy yadrolyq qaru synaqtarynyng zardaptaryn jonggha, ghylymiy-tehnikalyq jәne tehnologiyalyq baza qúrugha baghyttalghan. Atalghan ortalyqta jýrgizilgen júmystar Europa elderi men AQSh, Japoniya, Ýndistanda ornalasqan atom energetikasy, radioekologiya, yadrolyq jәne radiasiyalyq fizika, seysmologiya syndy halyqaralyq ghylymy ortalyqtardyng nazaryn audaryp otyr. Ortalyq qúramyna atom energiyasy instituty, ekologiya jәne radiasiyalyq qauipsizdik instituty, «Baykal» filialy kiredi. Qala júrtshylyghynyng 20 payyzy osy Últtyq yadrolyq ortalyqta enbek etetinin eskersek, respublikalyq kәsiporynnyng әleuetin bayqaugha bolady.

Qalada 1994 jyly «Geofizikalyq zertteuler instituty» RMK qúrylghan bolatyn. Instiuttyng negizgi qyzmeti geofizikalyq stasionarlyq stansalar jelisin damytugha jәne rúqsat etilmegen yadrolyq synaqtargha monitoring jasaugha, arnayy seysmikalyq aqparattardy jinaugha jәne óndeuge, yadrolyq jarylystardyng geologiyalyq ortagha әserin zertteuge baghyttalghan. Sonday-aq Elbasy Joldauyn jýzege asyru maqsatynda 2005 jyly «Yadrolyq tehnologiyalar parki» qúryldy. Búl keshende birlesken kәsiporyndarmen polietiylen, temirjol kóligi qúramynyng tejegish qúraly, qúbyrlardy shiruden saqtaytyn qaptamalar syndy súranysqa ie óndiristik tauar týrleri shygharylady. Meymandar atalghan nysandardyng júmysymen tanysyp, dóngelek ýstelge qatysty.

Últtyq yadrolyq ortalyq diyrektorynyng orynbasary Sergey Berezinning aituynsha, býginde atom synaqtary kezinde radiasiyalyq qaldyqtarmen qatty lastanghan aumaqty zertteu júmystary keshendi týrde jýrgizilip keledi. Ghylymiy-zertteu júmystary búrynghy poligon aumaghynyng 80 payyzy auyl sharuashylyghyna paydalanugha jaramdy ekendigin kórsetip berdi. Radioaktivti lastanghan aumaqty onaltu jәne ekonomikalyq ainalymgha engizu baghytynda júmystar әli jalghasuda. Kurchatov – shet eldik qonaqtar kóptep keletin qalalardyng biri. Olar shahar tarihymen tanysqannan keyin: «Múnday adamzatqa ortaq qaterli synaqtan ótken sizder erik-jigerleriniz óte kýshti, ruhty halyq ekensizder dedi», — deydi qalalyq ishki sayasat bólimining jetekshisi Nataliya Kotova.

Parlament Mәjlisining deputaty Elena Tarasenko kurchatovtyqtardyng ýlken erlik jolynan ótkenin atap ótti. «Búl – Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng kýsh-jigeri men qazaqstandyqtardyng bekem birligining jemisi», — dedi Elena Ivanovna. Al Memleket tarihy instituty diyrektorynyng orynbasary Amangeldi Qashqymbaev Qazaqstannyng yadrolyq qarusyzdanu jónindegi bastamalarynyng negizgi qaynar kózi bolghan qalanyng tarihy men býgingi jetistikteri baspagha әzirlenip jatqan jana jinaqqa engiziletinin atap ótti.

Poyyz shtabynyng mýsheleri búdan keyin Dostyq ýiinde qonaqta boldy. Dostyq ýiining jetekshisi Shahmúrat Tóleutaevtyng aituynsha, Kurchatov qalasynda 12 úlystyng ókilderi túrady, «Atamúra» qazaq mәdeny ortalyghy, «Rusana» orys jәne «Svitoch» ukrain etnomәdeny birlestikteri júmys isteydi. Qonaqtar etnoúiymdardyng dastarhanynan dәm tatyp, shygharmashylyq újymdar әzirlegen shaghyn konsertti tamashalady. Sodan song Semey synaq poligony muzeyin aralap kórdi. Qalalyq mәdeniyet ýiinde ótken kurchatovtyq ónerpazdardyng konserttik baghdarlamasy atom qasiretinen bastap býgingi beybit ómirge deyingi kezendi beyneleuimen kónilden berik oryn aldy. Shyndyghynda, Tәuelsizdikting tól jemisi – beybitshilik. Múny yadrolyq joyqyn qaru synaghyn kózimen kórgen kurchatovtyqtar jete týsinedi. Býginde qalada 10 bilim beru mekemesi, jasósipirimderding sport mektebi men klubtary júmys isteydi. «Núrly Jol» baghdarlamasy shenberinde memlekettik tilde oqytugha arnalghan 600 oryndyq mektep qúrylysy ayaqtalugha jaqyn. Kóptegen nysandar qayta jóndeuden ótti. Sonyng ishinde kóppәterli 10 ýy qalpyna keltirildi. Halyq sany birtindep ósip keledi.

Búl kýni әdettegidey poyyz qúramyndaghy shtab mýsheleri qoghamdyq qabyldau, ministrlikter men últtyq kompaniyalar ókilderi konsulitasiya ótkizse, joghary mamandandyrylghan 25 dәriger Kurchatov qalalyq auruhanasynda túrghyndardy qabyldady. Mәselen, 63 jastaghy zeynetker Kamil Tinatiyev 15 jyldan beri jýrek auruy mazalaytynyn, osy orayda Astanadaghy Últtyq kardiologiya ortalyghynyng kardiolog-dәrigeri Sarken Jeksenbaevadan jýrek kýtimine baylanysty mol maghlúmat alghanyn aitty. Densaulyq saqtau jәne әleumettik damu ministrligining basqarma basshysy Núrlan Kidirbaevtyng aituynsha, Shyghys óniri boyynsha dәrigerler qabyldauynda 1593 adam qaralsa, olardyng basym bóligin jýrek-qan tamyrlary, jýike jýiesi jәne balalardyng jýike aurulary, sonday-aq qaterli isik jii mazalaytyny belgili boldy. Búl rette respublikalyq medisinalyq ortalyqtargha 80-nen astam joldama berilgenin atap ótken lәzim.

Duman ANASh

Abai.kz