Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
Alashorda 6223 0 pikir 11 Qarasha, 2016 saghat 10:04

BAQTYBAY BATYR QAYDA JATYR? (jalghasy)

Qorymda búdan basqa ýlkendi-kishili sharshy, tórtbúrysh, jәne dóngelek formaly topyraqtan túrghyzylghan 6 beyit tabyldy. Olardyng ornalasuy myna tómendegidey.

 

Baqtybay batyr ziratyndaghy beyitter

№1- Baqtybay batyr beyiti. Qabyrghalarynyng biyiktigi 70-80 sm . 4 qúlaghy bar. Aumaghy 10m x10m sharshy.

№2 beyit birinshi beyitten 20 m  ontýstikke qaray ornalasqan, aumaghy 4m x 5m tik tórtbúrysh, qabyrghalarynyng biyiktigi 40 sm-dey

№3 beyit birinshi beyitten 5 m jerde ornalasqan,  dóngelek shishindi, qabyrghasynyng biyiktigi 50-60 sm, diametri 5 m.

№4 beyit dóngelek tipti, diametri 7 m, qabyrghasynyng biyiktigi 40-50 sm.

№5 beyit dóngelek tipti, qabyrghasynyng biyiktigi 40-50 sm, diametri 4 m.

№6 beyit úzyndyghy 3m, eni 1 m, prizma pishindes. Jas balanyki boluy kerek.

№7 beyit úzyndyghy shamamen 3m, eni 1 m, prizma pishindes. Jas balaniki boluy mýmkin.

Qorymdaghy eng ýlken №1 beyitting tór jaqta, qalghandarynyng odan tómen ornalasuyna qarap, №2-№7 beyitterding keyinirek túrghyzylghanyn angharamyz. Sondyqtan ol beyitterge Baqtybaydan keyin qaytys bolghan tuystary jerlengen dep topshylaugha bolady. 

    Dóngelek beyitterding qabyrghasynyng topyraghy syrtqa qaraghanda ishke kóbirek qúlauynyng sebebi, olardyng kezinde silindr pishindi emes, qiyq konus týrinde salynghanyn bildiredi deydi arheolog Ghaziz Ahatov. Onyng pikirinshe búl ónirde tas tapshy bolghandyqtan, zirattar kesekten túrghyzylady.  

      Baqtybay batyr ziratyna baylanysty izdenisterding barysynda  keybir tyng mәlimetterding beti ashylghan siyaqty.

   Áskery kartalar arqyly Baqtybay batyrdyng zamandastary Shektining әigili  adamdarynyng attaryna baylanysty Púsyrman ziraty, Qosqúlaq beyiti, Andaghúltóbe, Qarabas beyiti, Aralbay beyiti siyaqty toponimder  osy Yrghyz-Torghay dalasynda ekendigi anyqtaldy.

Aydynynda aqqu-qaz jýzgen jýzge tarta kóli bar, shóbi shýigin, jeri ot, tabighaty tamasha osy dalada  Shektining aruy Qyz-Jibek pen Jaghalbaylynyng myrzasy Tólegen bir-birimen tanysqan dep topshylaugha bolady.

 Óitkeni «Qyz-Jibek» dastanynda aitylatyn Qosoba osy Ólkeayaqtyng jaghasynda. Tólegenning beyiti de osynda. Qyz-Jibekting әkesi Syrlybaydyng kóli de osy ólkede. Qalmaqpen soghys bolatyn Qarasiyr da osynda.

Qosoba kóli

Tólegen beyiti

 

Syrlybay kóli

 

Qarasiyr oipaty

19 ghasyrda da Shektilerding jeri Ólqayaq ózenining bastaularyna deyin sozylyp, bir jaghy Jaghalbayly jerimen, ekinshi jaghy Arghynnyng Jogharghy Shektilerimen shekteskenin әigili tarihshylar M.S.Múqanov pen V.V.Vostrovtyng enbekterine sýienip jasalghan myna tómendegi kartadan  kóruge bolady: (A.I. Sobakiyn. Rasselenie kazahskih plemen v XIX- nachale XX vekov) 

 

Sh-shektiler, JSh-jogharghy shektiler, J-jaghalbaylylar, T-teleuler,                            TK-tórtqaralar, KK-qarakesekter, Ch-shómekeyler, KS-karasakaldar, KT-keteler, AL-altyndar,  JP-jappastar, TB-tabyndar,  AT-atyghaylar

    Búl ghalymdardyng aituyna qaraghanda, Shektiler Aral tenizining jaghalauy, Qúlandy týbeginde, Ýlken Borsyq qúmynda, Shoshqakól tauynda qystaghan. ( M.S.Múqanov, V.V.Vostrov. Rodoplemennoy sostav y rasselenie kazahov. Almaty,  Nauka ,1968, 214- b.)

  Al jaylaugha meridian boyymen soltýstikke qaray Yrghyz, Ólkeayaq, Torghay, Tobyl ózenderine jәne Múghaljar taularyna  qaray  kóshken.

    19 ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap qazaq dalasyna kapitalistik qatynastar enuine baylanysty óndirushi kýshterding damuy jәne qazaq qoghamynyng taptyq jikke bólinui qazaqtardyng kóshi-qon aumaghyn shektey bastady. Oghan qosymsha 19 ghasyrdyng ayaghyna qaray Ortalyq Reseyden orystardy kóshiru sayasaty da óz rólin atqardy, - deydi atalmysh ghalymdar M.S.Múqanov pen V.V. Vostrov. Olardyng pikirinshe orys sharualarynyng koloniyalary Torghay oblysynda jazghy jayylymdary bar Shektilerge de keri әserin tiygizdi.  Jer aumaghyna shekteu qoiy qazaqtardy mәjbýry otyryqshylandyrugha, kóshi- qon aumaghyn qysqartugha әkep soqty.

   Al 20 ghasyrdaghy Qazan tónkerilisi, kәmpiskeleu, kollektivtendiru, jút, asharshylyq siyaqty oqighalar qazaq rularyn, onyng ishinde shektilerdi de auyldaryn, ata-babalarynyng jatqan jerin tastap bosyp ketuge mәjbýrledi.

   Baqtybay úrpaqtary qazir negizinen Aqtóbe oblysynyng Shalqar audanynda, Jem qalasynda,  Aral tenizining Qúlandy týbeginde, Qaraqalpaqstanda, Jambyl oblysynda  túrady.     

   Baqtybay batyrdyng Shektige  biyligi jýrip túrghan  18 ghasyrda onyng әuletinin  qysta Qúlandy qystap, jazda Ólkeayaqty jaylaghany kәmil. Oghan myna tómendegi Baqtybay batyrdyng ýlken úly Asannyng beyiti kórsetilgen 1916 jyly basylyp shyqqan Resey kartasy, Baqtybay batyrdyng nemeresi  Amaldyqtyng beyiti kórsetilgen 1869  jylghy Resey kartasy,  Baqtybaydyng shóberesi Kishkentaydyng beyiti kórsetilgen Kenes Áskerining kartasy dәlel bola alady.

 

Asan beyiti

 

Amaldyq beyiti


Kishkentay beyiti

  Qoryta kele, Shekti Baqtybay batyr Jem boyynda, bóten jerde, qys mezgilinde emes, Shektining jerinde, óz auylynda, Ólqayaq ózenining jaghasyndaghy jaylauda qaytys bolyp, sonda jerlengen dep aita alamyz.

Sony

Serik  Dәuletov

abai.kz 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2047
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2478
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2063
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1598