Kýni keshe ghana qabyldanghan 2011-2020 jyldargha arnalghan tilderdi damytu baghdarlamasyna reseyshil «LAD» qozghalysy da óz pikirin bildiripti. Ony pikir, ne bolmasa úsynys deuge de bolmas: ýirenshikti, kýndelikti kýnkil. Kýni ótip, zamany ayaqtalyp bara jatqan úiymnyng «pishtui». Qoryta aitsaq, sharasyzdyq pen mazmúnsyzdyq. Jalpy alghanda, «LAD» qozghalysynyng búl mәlimdemesi úiym basshylyghynyng iyisi qazaqqa degen  jekkórinish sezimi men shovinistik kózqarasyn taghy da әshkerelegendey boldy. Eki sózining birinen memleketke, elge, onyng tili men mәdeniyetine degen jiyirkenish sezimi, moyyndamau, mensinbeu lebi aiqyn sezilip túr.

Qozghalys basshysy M.Kramarenko qabyldanghan baghdarlamany «әsireambisiyalyq hәm populistik» dep baghalap, onyng oryndaluyna kýmәnin keltirgen eken. Sondaghy aitatyn bar uәji - biylik memlekettik tildi batyl endire bastasa, orystar elden ketip qalady, sonda qazaqtyng kýni qarang bolady degenge sayady. Búdan әri Kramarenko jauyryngha qarap, «jaghday ushyghyp, Qyrghyzstandaghyday jaghday ornaydy», - degen sәuegeylik aitady. Qarapayym tilmen aitsaq, «LAD» qozghalysy bizding biylikke shantaj jasap, qorqytyp otyr. Olardyng qisynyn tarqatar bolsaq, biylikti qoldap ta, ústap ta otyrghan - orystildiler. Olar bolmasa ne elden ketip qalsa, qazaghym birden biyligin tónkerip tastap, kýlge aunatady-mys.

Kýni keshe ghana qabyldanghan 2011-2020 jyldargha arnalghan tilderdi damytu baghdarlamasyna reseyshil «LAD» qozghalysy da óz pikirin bildiripti. Ony pikir, ne bolmasa úsynys deuge de bolmas: ýirenshikti, kýndelikti kýnkil. Kýni ótip, zamany ayaqtalyp bara jatqan úiymnyng «pishtui». Qoryta aitsaq, sharasyzdyq pen mazmúnsyzdyq. Jalpy alghanda, «LAD» qozghalysynyng búl mәlimdemesi úiym basshylyghynyng iyisi qazaqqa degen  jekkórinish sezimi men shovinistik kózqarasyn taghy da әshkerelegendey boldy. Eki sózining birinen memleketke, elge, onyng tili men mәdeniyetine degen jiyirkenish sezimi, moyyndamau, mensinbeu lebi aiqyn sezilip túr.

Qozghalys basshysy M.Kramarenko qabyldanghan baghdarlamany «әsireambisiyalyq hәm populistik» dep baghalap, onyng oryndaluyna kýmәnin keltirgen eken. Sondaghy aitatyn bar uәji - biylik memlekettik tildi batyl endire bastasa, orystar elden ketip qalady, sonda qazaqtyng kýni qarang bolady degenge sayady. Búdan әri Kramarenko jauyryngha qarap, «jaghday ushyghyp, Qyrghyzstandaghyday jaghday ornaydy», - degen sәuegeylik aitady. Qarapayym tilmen aitsaq, «LAD» qozghalysy bizding biylikke shantaj jasap, qorqytyp otyr. Olardyng qisynyn tarqatar bolsaq, biylikti qoldap ta, ústap ta otyrghan - orystildiler. Olar bolmasa ne elden ketip qalsa, qazaghym birden biyligin tónkerip tastap, kýlge aunatady-mys.

Osyghan oray, «orys úiymdarynyng osynshama tausylyp, ómirden týniluine sebep bar ma?» degen saual tuyndaydy. Oilap qarasaq, baghdarlamada orys tilining ne mәdeniyetining qalpaghyn úshyratynday eshtene de joq. Kerisinshe, qazaqtyng ziyaly qauymy men qoghamdyq úiymdary qújatty әlsiz, pәrmensiz dep synap jatyr. Qarap otyrsaq, biylik eki ottyng arasynda qalghanday әser tuady. Osy jaghdaydy taldap kórelik.

Óz basym baghdarlamany kompromistik túrghyda dayyndalghan dep bilemin. Kez-kelgen ymyra qarsylasushy jaqtardyng eng qyzuqandy taraptarynyng narazylyghyn tughyzatyny belgili. Osyny eskersek, qazaq pen orys últshyldarynyng narazylyghyn týsinuge bolady. Biraq, osy eki týrli, eki polusti narazylyqtyng sebepteri men tabighaty әr týrli. Qazaq qauymy óz eli men jerindegi tili men mәdeniyetining 20 jyl ótse de damymay otyrghanyna qarny ashady. Osy sebepti de biylikke qysym jasap, ony batyl qadamdargha iytermeleydi, kýshteydi. Reseyshil kýshter bolsa, orys әlemining Balizaktyng shagreni terisindey azayyp, qysqaryp bara jatqandyghyna qynjylady. Olar býgingi kýni basynan shynayy mýmkindikter men arman-qiyaldarynyng arasyndaghy jýieli daghdarysty basynan keship jatyr. Sondyqtan da bolar, olar osynday qisynsyz mәlimdemelerdi taratugha qúmar. Búl jerde bir manyzdy zandylyqty bayqaugha bolady: qazaq últshyldary da, orys últshyldary da daghdaruda. Olardyng úrandary býgingi kýnning talabynan, shynayy kýn tәrtibinen kem degende 15 jylgha keshigip, artta qalyp keledi.

Qarap otyrsaq, mәsele jazylghan sózde emes, atqarylar isting auqymy men pәrmendiliginde. Qazaq tilining mәselesin altynmen kómkerilgen sóz emes, sayasy jigermen qamtamasyz etilgen naqty qadamdar sheshpek. Qazaq tilining bolashaghy tek qana biylikting qolynda emes. Kerisinshe, qazaq qoghamnyng dayyndyghyna, onyng parasat-payymynyng ósip-jetiluine tikeley baylanysty. Qay mәsele bolmasyn, qoghamnyng talaby biylikting mýmkindikterinen biyik, joghary, keng bolghany abzal. Eger qogham biylikke tiyisti pәrmenmen qysym jasay alsa, biylik onymen sanaspay qoymaydy. Alayda, býgingi qazaq últshyldarynyng basty qateligi - óz talaptaryn, últtyng mún-múqtajyn tek qana tildik mәselege baylap qoyynda. Oghan, bәlkim, býgingi qazaq últshyldarynyng gumanitarlyq shyghu tegi sebep bolar. Alayda, taghy da qaytalayyn, qazaq últynyn, memleketining әrbir mәselege 20-30 jyl arnap, olardy ret-retimen sheship otyratyn tarihy uaqyty joq. Býgingi kýni tildik mәselemen qatar últtyq ekonomika, bilim beru, densaulyq saqtau, sayasy jýieni damytu, qúqyq qorghau organdaryn reformalau siyaqty kóptegen keleli mәselelerdi kóterer uaqyt jetti. Eger últtyq mәselelerding dýiim kópshiligi tildik mәselening kólenkesinde qala beretin bolsa, biz úzaqqa bara qoymaspyz.

Ayta keterligi, orys últshyldarynan bizding kóptegen artyqshylyghymyz bar. Onyng eng bastysy - tabighiy-demografiyalyq basymdyghymyz. Býgingi kýni mektepke attanatyn 2,5 million mektep shәkirtterining 70 payyzy - qazaqtar. LAD-tyng mәlimdemesindegi bir quantar janalyq - olar ózderin "últtyq azshylyq" dep moyyndap qalypty. Qazaqtyng sany jyl sayyn 1-1,5 payyzgha asyp otyrsa, orystardyng sany dәl osynday kórsetkishke azayyp keledi.

Yaghni, bolashaq - qazaqtiki, qazaq tiliniki. Endigi maqsat - osy bolashaqtyng sayasi, ekonomikalyq, әleumettik jәne t.b. alghysharttary men qajetti bazasyn qamtamasyz etu. Bizder elimizding soltýstik oblystaryndaghy jaghdaydy da eskeruimiz kerek. Qazaqstannyng aqparattyq tәuelsizdigin qamtamasyz etu, qoghamdyq pikirge Resey BAQ-tarynyng tiygizip otyrghan yqpalyn azaytu, shekaralas oblystardaghy qandastarymyzdyng sanyn eselep arttyru mәselelerin sheshpey jatyp, bizder til salasyndaghy sapaly sekiristi jasay almaymyz. Eger kórshi el Gruziyadaghy ne Qyrghyzstandaghy ssenariylerdi bizding elde jasap jiberetin bolsa, onbaymyz. Elding tútastyghy men birligine núqsan keledi. Yaghni, qazaq úiymdarynyng jana kezendegi sayasaty namys pen parasatty týiistiruden bastaluy tiyis. Sayasy sahnagha jana buyn últshyldary shyghuy qajet. Osyghan qol jetkizsek, LAD-tyng lanyna "it ýredi, kósh jýre beredi" dep qaraugha bolady.

«Halyq sózi» gazeti, №7 (27.08.2010)