2016 jyldyng 5 qyrkýieginde, Almaty qalasyndaghy Abay danghyly men Áuezov kóshesining qiylysynda oryn alghan úsaq zang búzushylyghy turaly QR Ishki ister ministrligining ghalamtor portalyna habar berdim. Áli kýnge deyin eshbir jauap qaytarylmaghan. Búnday merzim ishinde, kәdimgi ministr týgil ýkimet basshysynyng internet-paraghy qanday bolsa da jauap berer edi. Osyghan oray, tili ashy «Sayahat» әue kompaniyasynyng preziydenti Vladimir Kuropatenkonyng tikbaqay sózderin eriksiz eske alamyn. Bir kýni, aghalyq ósiyeti retinde Vladimir Vasilievich maghan zeky jazdady: «Uәdesinde túrghan mentti qaydan kórdin?!» Rasynda, jogharyda keltirilgen mysal bayany joq «әdilet» nókerlerining berekesizdigin taghy bir ret әshkerelep otyr.

Sonau 2000-shy jyldardyng basynda, «Habar» telearnasynyng «Jetpis jeti kýn» әzil-syqaq baghdarlamasy milisionerlerdi mazaqtap, olardyng bas mekemesin «ishkishter ministrligi» dep atady. Áriyne, qazirgi tanda ortalyq teledidardyng әrtisteri dәl osynday ótkir qaljyndardy aitugha bata almaydy. Sebebi, atalghan ministrlik ekstremizm jeleuimen erkinsip ketken telearnany japqyzyp tastauy da mýmkin. IYә, býgingi tanda da patshalyq ohrankanyn, GULag-tyng izbasarlary dәuirlep túr. Óziniz oilap qaranyzshy, songhy eki-ýsh jyl ishinde elimizding kýshtik qúrylymdarynda birneshe kadrlyq, jýielik ózgerister oryn aldy: bas prokurory auysty, preziydent kýzetshilerining bastyghy men osy mekemening dәrejesi ózgerdi, ýrey tughyzatyn qauipsizdik komiytetining de tóraghasy eki ret auysty... Al, kezinde «ishkishter ministrligi» retinde ajualanghan milisionerlerding ordasy tasqamal bekinistey myzghymas túr. Ol ol ma, aduyndy «tәrtip» saqshylary tótenshe jaghday ministrligin de óz qúramyna kirgizdi. Áyteuir, eger aqyr sonynda olardyng arasynan kirgiyz-kaysaktardyng soryna tughan qazaqstandyq Pinochet shyqsa, tang qalmanyz.

Osy oidy әri qaray órbitsek, kelesi tújyrymgha kelmekpiz: preziydentten keyin elimizdegi ekinshi adam – bas milisioner. Kelesi siltemege http://bit.ly/2coNAfv sýiensek, 2014 jyldyng 10 qantarynan bastap «tәrtip» saqshylarynyng sany 152 184 qyzmetkerge jetti. Olardyng sany últtyq qauipsizdik komiytetining qyzmetkerlerinen bes ese kóp, al qorghanys ministrligi sarbazdardyng sany boyynsha milisionerlerden eki jarym ese kem bop shyqty. Áriyne, halyqtyng sany kishigirimdeu Qazaqstan siyaqty memleket ýshin shamadan tys ketken milisionerlerding kólemi – óte auyr tiyedi. Mysaly, 1938 jyly KSRO tәrizdes alyp imperiyasynyng qauipsizdigin qamtamasyz etken NKVD jasaqtarynyng sany nebәri 280 826 qyzmetkerlerine jetti – http://bdsa.ru/organizasiya-armiiy/1411-1084  Olardyng qataryna, sol kezdegi 190 million túrghyndary bar KSRO-nyng býkil shekarashylary men ishki әskerleri kirdi. Oghan qosa, qazaqstandyq milisionerlerding halyq kóterilisterimen kýresuding naqty tәjiriybesi barshylyq: Shanyraq, Janaózen...

Al, qazaqstandyq oiynshyq qorghanys ministrligining mýmkinshilikteri shekteuli. Qazaqtyng Ogneupornyy eldi mekeni 2005 jyly Reseyding qúramasyna ótkende, bizding әskeriylerding tarapynan soltýstik ozbyr kórshimizding baghytyna birde-bir oq atylmady. Balqash kólining jaghalauynda ornalasqan orys radiolokasiyalyq stansiyasyna kez kelgen qazaq azamatynyng kiruine tyiym salynghan. Eger AQSh pen Resey arasynda tolyqqandy soghys bastalsa, әlgi Balqash RLS-i amerikandyq atom bombalary ýshin basty nysanalardyng biri sanalady. Demek, beybit elimiz agressor kórshimizding esuas syrtqy sayasatynyng tútqynyna ainaldy. Mine, bizding sarbazsymaqtarymyzdyng mýshkil jaghdayy osynday. Últtyq qauipsizdik komiytetining de jalpy dәrejesi toq eterlik deuge auzym barmaydy. Negizgi tabighy baylyqtarymyz, tiyimdi óndiristerimiz shetelderding menshigine ótti. Shekaramyz narkotrafik ýshin tolyghymen ashylghan. Qaydaghy últtyq qauipsizdikti, memlekettik qúpiyalardy aitasyz?!     

Jә, Astanadaghy milisioner jandaraldary týgil jergilikti dengeydegi «tәrtip» saqshylary qútyryp túr. Mysaly, Almatydaghy audandyq ishki ister basqarmalary qatang týrde kýzetiledi. Qarapayym adam ýshin әlgi basqarmalargha kiruding ózi mún. Búl, әriyne, baryp túrghan bassyzdyq. Óitkeni, audandyq ishki isker basqarmasy – qúpiyaly әskery baza emes. Ol qoghamgha qyzmet kórsetui ýshin arnalghan úiym. Avtomaty, tapanshasy bar qatygez milisionerler qorghaytyn búnday basqarmalar nemis basqynshylarynyng komendaturasyn elestetedi. Áriyne, gitlershil jendetter belorus, ukrain partizandarynan seskenip, óz okkupasiyalyq mekemelerin qatang týrde kýzetti. Biraq, almatylyq milisionerler qanday partizandardan ýreylenedi? Búqara halyq tipti travmatikalyq qaru-jaraqty iyelenuge qúqyly emes.

Qazaqtyng kórnekti kәsipkerleri de «tәrtip» saqshylarynyng әreketterine óz narazylyghyn tanytady. Mәselen, 2009 jyldyng basynda kópir salushysy Aleksandr Ryazanov nashanyng saldarynan qaza tapqan balasy Valentinning asyn berdi. Qaraly jiynnyng aldynda sóz sóilegen Aleksandr Vladimirovich ashyqtan-ashyq bylay dedi: «Milisionerler bir qolymen nashamen kýresedi, ekinshi qolymen ony taratady». Týrik mәdeny ortalyghynyng jetekshisi, últy әzirbayjan saudager Ziyatdin Ismihanúly Qasanov qazaq jerinde apiyn qapqanyna týsken jas qandastarynyng mýshkil halin bylay sipattady: «Biz óskeleng úrpaghymyzgha nashaqorlyqtyng kesiri turaly ýnemi aitamyz. Alayda, keybir nashaqor bozdaqtarymyz osy qylmystyq әdet ýshin qamaugha alynsa, pysyqay milisionerler týrmening ózinde bishara nashaqorlargha apiyndy túraqty týrde tasymaldaydy».

Halqymyzdyng zandy talaptarynan tuylghan Almatydaghy beybit sherulerdi shetel dókeylerining mýddelerin qyzghyshtay qorityn «tәrtip» saqshylary ayamay janshyp tastady. Tipti, óz sayasy ústanymyn aitqysy keletin qatardaghy qazaq kempiri men jarymjan er azamatyn bylq etpey tútqyndady «qytay polisiyasy»: http://www.dropshots.com/video.php?u=http%3A%2F%2Fmedia6000.dropshots.com%2Fphotos%2F1294339%2F20160922%2F133406.mp4 Qazaqstandyq polisiyanyng sana-sezimi ósti. Pogon kiygen qazaqstandyqtar mәskeulik aghalarynyng seniminen shyghuda.  Atap aitqanda, Kenesary Qasymovtyng kóterilisin patshalyq Reseyding tól jasaqtary janshyp tastady. Jeltoqsan jastaryn da ózge júrttyng jasauyldary retke keltirdi. Endi, qazaqstandyq qara Ivandar erledi! Shanyraq qaqtyghysy, Janaózen qantógisi barysynda soltýstiktegi aghalaryn mazalamay, laghyp ketken kirgiyz-kaysaktardyng tas-talqanyn shyghardy. Mine, "ishkishter ministrligi" import almastyru baghdarlamasyn ózinshe oryndap, otandyq «әdilet» óndirushilerine artyqshylyq berdi.  

Lankestik әreketter, soghystaghy jarylystardan kem týspeytin órtter Almatyda jiyilep oryn alady. Atap aitqanda, 2016 jyldyng 10 mamyrynda «ngbiyleynyi» dýkeni tilsiz jaudyng qaterine dushar boldy. 2016 jyldyng 13 tamyzynda «Ýsh qonyr» bazary órtke shalyndy. Sәlden son, 18 tamyzda «Olja» bazary janyp ketti. Bir qyzyghy, atalghan mekemeler tәulik boyy beynebaqylau astynda. Kýni-týni qarulanghan kýzetshiler osy sauda nýktelerin qorghauda. "Ishkishter ministrliginin" ayasynda órt sóndiru inspeksiyasy olardy túraqty týrde tekseredi. Áriyne, búnday jaghdayda kezdeysoq órt payda bolmas. Osynday órtter kәsiby qylmyskerlerding kesirinen oryn alady. Mýmkin, úry iyeleri jymqyrylghan mýligining aighaqtaryn jasyruy ýshin órt saldy. Álde, olardyng bәsekelesteri osy sauda úiymdaryna qyzghanyp, ziyan keltirdi. Kim bilsin... Alayda, aidan anyq jolsyzdyqtardyng qonsyghan iyisi jemqor «tәrtip» saqshylarynyng múrnyna barmaydy. 

Qylmystyq ister auksion siyaqty, kýnәsiz sәbiyding mәiiti de saudagha týsedi. Byltyr, 20 mamyr kýni djipke mingen bay qatyn Almatydaghy balabaqshadaghy bes jasar qyzdy óltirdi. Auyr jauapkershilikten jaltaru ýshin әlgi úrghashy qaterli isikke shaldyqqan kedeyleu әielding qaltasyn tyghyndap,  osy paqyrdy óz ornyna úsyndy. Qaza tapqan perishtening әke-sheshesi mynaday ózgeriske qarsylyq tanytpady. Jylpos advokattar, jyryndy tergeushiler, paraqor qazy-biyler de qoly ashyq jýrgizushi-qatynnyn  mәrttigine mәz boldy. «Jazmyshtan ozmysh joq» demekshi, jazym bolghan qyzdy qaytesiz? Shýkirshilik, elimizde ne kóp, shýldirlegen balaqaylar kóp. Al, dәl osynday mayly shelpek dau-damaylary siyrek kezdesedi. Daghdarys kezinde payda tabudyng joldary tarylyp ketti. Ár jaghdaydy mýlt jibermeu kerek.

Atam qazaq aitqanday: «Qarabet ment qaptasa, Sary Almas әkendey kórinedi». Shyntuaytqa kelgende, toqsanynshy jyldardyng bopsalaushylary (reketirleri) qomaghay «tәrtip» saqshylaryna qaraghanda, әldeqayda әdil bolghan edi. Olar kóbinese jylpos alypsatarlardyng aram tabysyn jedi. Óz kezeginde, jýgensiz ketken milisionerler bizding qoghamyzdy enbektegen baladan, enkeygen qariyagha deyin qanap túr. Búnday ordaly jylandy jenui ýshin qoghamdyq, parlamenttik baqylaudyng mәrtebesin jogharlatu kerek. Kóp jaghdaylarda, paraqor «tәrtip» saqshylarynyng ornyna halyq jasaqshylary el tynyshtyghyn qamtamasyz ete alady. Mysaly, Reseydegi jol jýru zansyzdyqtarmen kýresetin «StopHam» qoghamdyq úiymy biz ýshin ýlgi etetin ong qúbylystardyng biri. Bizding qalalarymyzdy basyp alghan tyngsyz jýrgizushiler tipti jayau adamdargha arnalghan trotuarlardan tabylady. Erigip ketken milisionerler búnday kelensizdikterdi jongha asyghar emes. Moldova, Shveysariya, Estoniya, Izraili, AQSh sekildi erkin elderden ýlgi alyp, qarapayym halqymyzdy qaru-jaraqpen jasaqtaugha tiyispiz. Qarulanghan halyq – naghyz tәrtip saqshylarynyng basty kómekshisi!

Áriyne, óz basym býkil milisionerlerdi qaralaudan aulaqpyn. Olardyng arasynda da shyn mәnindegi qara marjandar barshylyq. Mәselen, 2004 jyly «Kýzet» mekemesi kadrlar bólimining bastyghy Talghat Uahiytúly maghan qol úshyn berdi. 2008 jyly, Almaty qalasynyng IID-ning bastyghy Erlan Zamanbekúly Túrghymbaev shiyelenisken jaghdayymnyng dúrys sheshimine óz septigin tiygizdi. Mine, osynday otymen kirip, kýlimen shyghatyn qyzmetkerlerdi tandap, Gýrjistannyng mәnerine zang men qoghamgha berilgen yqshamdy әri kәsiby jasaqty qúruymyz auaday qajet.   

Daniyar NAURYZ    

Abai.kz