Jeksenbi, 5 Mamyr 2024
Janalyqtar 6055 0 pikir 16 Tamyz, 2010 saghat 03:54

Múhang men Sәbeng

Auyzeki sózde dabyrasy kóp, solay bolghan eken, býy depti, sýy depti degen ybyr-sybyry mol, úzaq uaqyt әdeby auangha, tipti pendelik niyetke týrtki salyp, múhtarshyl, sәbitshil toptyng payda boluyna sebepshi bolghan airyqsha mәndi qarym-qatynastyng syryn ashugha bel baylap otyrmyn. Múnday taqyrypqa barudyng onay emestigi qazir keybireulerge qisynsyz da bolyp kóriner. Alayda, ómir sybaghasyn ornyna qoy maqsatyn kózdesek shyndyqtyng uday ashylyghyna qaramay ashyq aitatyn zaman keldi. Ony jasamasang әdeyi búrmalanghan, sanaly týrde berekesi qashyrylghan ómir shyndyghyn bile almay qatelikke úrynamyz.

Men búl mәseleni әngimelegende ózimning derekke, qújatqa sýienetin әdetime baqpaqpyn. Úlylardyng et ja­qy­ny bolmasam da biraz uaqyt qas­tarynda bolyp, aqyldaryn tyndaghan, is-әreketterin kózben kórgen kek­seligimdi de anghartpaqpyn.

Qazaq әdebiyeti men ghylymy ta­rihynda Múhtar Áuezov pen Sәbit Mú­qanov ekeuining arasyndaghyday shiye­lenisken qarym-qatynas basqalarda joq dese de bolady. Qaysybireulerdiki ke­zendik dyz etpe bolyp, ertenine úmy­tylyp jatsa, búl úlylardyng әngimesi kýni býginge deyin sozyluda. Mening ai­typ, jazghanymnan bәri jónge týsedi dep dәmelenbeymin. Alayda, pysh-pysh әngimelerding otyn óshiruge, әdeyi jasalatyn qadamdardyng tyiyluyna sebi tiyse adamy mindetimdi oryndadym dep marqayar edim.

Auyzeki sózde dabyrasy kóp, solay bolghan eken, býy depti, sýy depti degen ybyr-sybyry mol, úzaq uaqyt әdeby auangha, tipti pendelik niyetke týrtki salyp, múhtarshyl, sәbitshil toptyng payda boluyna sebepshi bolghan airyqsha mәndi qarym-qatynastyng syryn ashugha bel baylap otyrmyn. Múnday taqyrypqa barudyng onay emestigi qazir keybireulerge qisynsyz da bolyp kóriner. Alayda, ómir sybaghasyn ornyna qoy maqsatyn kózdesek shyndyqtyng uday ashylyghyna qaramay ashyq aitatyn zaman keldi. Ony jasamasang әdeyi búrmalanghan, sanaly týrde berekesi qashyrylghan ómir shyndyghyn bile almay qatelikke úrynamyz.

Men búl mәseleni әngimelegende ózimning derekke, qújatqa sýienetin әdetime baqpaqpyn. Úlylardyng et ja­qy­ny bolmasam da biraz uaqyt qas­tarynda bolyp, aqyldaryn tyndaghan, is-әreketterin kózben kórgen kek­seligimdi de anghartpaqpyn.

Qazaq әdebiyeti men ghylymy ta­rihynda Múhtar Áuezov pen Sәbit Mú­qanov ekeuining arasyndaghyday shiye­lenisken qarym-qatynas basqalarda joq dese de bolady. Qaysybireulerdiki ke­zendik dyz etpe bolyp, ertenine úmy­tylyp jatsa, búl úlylardyng әngimesi kýni býginge deyin sozyluda. Mening ai­typ, jazghanymnan bәri jónge týsedi dep dәmelenbeymin. Alayda, pysh-pysh әngimelerding otyn óshiruge, әdeyi jasalatyn qadamdardyng tyiyluyna sebi tiyse adamy mindetimdi oryndadym dep marqayar edim.

Mening ýstelimning ýstinde "Áuezov ýii" ghylymiy-mәdeny ortalyghynyng 1997 jyly shygharghan "M.O.Áuezovting ómiri men shygharmashylyq shejiresi" degen 766 bettik qalyng kitap jayylyp jatyr. Odan basqa da Múhana arnalghan en­bek­ter kitap sóresinde tizilip túr jәne bәri de oqylghan, qajetti kezinde pay­dalanylyp otyrylady. Sonymen qatar, 60 jyl arhivten jinaghan enbekterim de qasymda. Múny maqtan ýshin emes, shyndyqty aitatyn әdetimning dәleli jәne keybir enbekterde sanaly, keyde bilmestikten eskerilmey qalghan shyndyqtardy búrmalamay payda­lanayyn dep otyrmyn.

Sәbit Múqanov jetimdikting bar taqsiretin tartyp es jighan, etek japqanda qatargha túryp, qazan tónkerisi kedey-kepshikke, jetim-jesirlerge, halyqtyng 90 payyzyna jaqsylyq әkele jatyr, bay-manap, biyshikeshterding silikpesin shygharmaqshy degen ýgit-nasihatqa senip, bolishevikterding aitqanynan shyqpaghan, úrandatqan, dauyldatqan, osy isim qate emes pe dep kýdiktenbegen, bәrin de halqym ýshin isteymin dep aiylyn jinamaghan adam bolghany әmbege ayan. Artyq aitqanyn, kem soqqanyn úqqan tústa elden búryn ózi moyyndap otyrghan pende de Sәbit Múqanov. Tura jýrip kelemin, qatelikke úrynyp jatqan joqpyn ba dep bir sәt kýdiktenbegen adamdar bolsa, sonyng birinshisi Sәbit Múqanov bolghanyn dәleldep jatudyng taghy qajeti joq.

Al Múhtar Áuezovke kelgende ua­qyt­pen ýndes bolghan sәtterin jii kóremiz de, әrqily qisyndardy aitqyzghan tús­targha kezigemiz. 1932 jylgha deyingi Mú­hang ómirbayanyna kóz salsaq Semeydegi múghalimder seminariyasyn bitirmey jatyp, 1918 jyly kóktemde Omby qalasynda ótken jas alashshyldardyng jiynyna qatysyp, sóz sóileui, "Jas azamat" gazetin shygharysugha qatysuy, "Abay" jurnaly men "Saryarqa" ga­zetine últjandylyq sipaty basym ma­qa­lalar jazuy, 1919 jyldyng qarasha aiynan 1923 jyldyng nauryzyna deyin VKP (b), yaghny kommunistik partiyanyng mýshesi boluy, 1919 jyly 20 jeltoqsanda Semey revkomynyng inorodcheskiy podotdelining bastyghy bolyp taghayyndaluy, odan 3 kýn búryn "kak chleny organizasiya "Alashordy": Ermekov, Auezov y Dusebaev" ýsheuining revkom otyrysyna qatysuy, gubrevkom men gubburonyng 1920 jylghy 20 shildedegi otyrysynda Qazaqstan Sovetterining siezi jaqyndap qaluyna baylanysty búratanalar bólimshesin búratana bólimine ainaldyryp, "Tov. Auezova naznachiti zavinotdelom y chlenom gubrevkoma soveshatelinym golosom" dep sheshti (Oryssha jazyl­ghan­dardy sol kýiinde beremiz jәne búl kezenge nazar az audarylyp keledi). Sodan keyin 1921 jyly Orynbordaghy Sovetterding býkilqazaqstandyq II sezine qatysyp, 1922 jyldan bastap ýki­metting salqyn qabaghyn sezindi. Múny bilgen song jeltoqsan aiynda Tash­kent­ke keluge әreket jasady. Partiya­lyq esepten shyqpay, partbiyletin poshta arqyly Orynborgha jiberipti degen derek te bar. Jasyratyny joq, Kenes ókimeti túsynda,  20-jyldarda Tashkent qalasynda qazaq ziyalylary, әsirese, alashordashylar sayasy immigranttar boldy degen týsinik qalyptasqan-dy.

1922-25 jyldary Tashkent qa­lasynda batys alashordasynyn, yaghny Oiyl uәlayaty ókimetining kósemi H.Dosmúhamedov qazaqtyng úly aqyny Maghjan Júmabaev syndy qayrat­ker­lerge kommunistik partiyanyng segiz mý­shesine minezdeme bergende, qazaqtyng úly azamaty Túrar Rysqúlov IY.V.Stalinge 1924 jyly 29 sәuirde jaz­ghan hatynda "Politicheskoe y duhovnoe vliyanie nad kirgizskim naseleniyem vo Turkestane seychas nahoditsya v rukah alashordinskih deya­teley. Ony iymeiyt tesnuiy svyazi s zagra­niysey." (Mәskeudegi RGASPY arhiyvi, 17 qor, 85 tizbe, 77 is, 244 bet.) degen derekti aiy-kýni týgil, saghatyna deyin bayandap otyruymnyng syry Múhtar Áuezovting osy kezenine tiyanaqty kónil bólushiler az jәne keybir sәtter shejirege týspey kólenkelenip qalghandary da joq emes.

Múhannyng әueli Tashkentke, so­nynan Leningradqa, keyinnen Tash­kentke qaytyp oralghanyn mansúqtay aitqandardyng biri Sәbit Múqanov bolghany belgili. Ondaghy negizgi tezis - bayshyl, últshyl, alashordashyl boldy. Ol betinen qaytqan joq dep qazaq әdebiyetine qosyp jatqan iri ýlesterine, aituly shygharmalaryna mәn berilmedi. Sonyng nәtiyjesinde, alashtyng 44 qayratkeri 1930 jyldyng kókteminde Mәskeu týrmesinde tekserilip, 13 adam atu jazasyna, qalghandary әrqily jyldargha sottalghannan keyin qazaq ziyalylaryna ekinshi tolqyn soqty. So­lar­dyng alghashqysy bolyp, 1930 jyly 17 qyrkýiekte Tashkent qalasynda Múhang tútqyndalyp, Almaty týrmesinde 1932 jyldyng kóktemine deyin jatyp, 3 jylgha shartty sottaldy. Sәken men Sәbit búl sottardyng birde-birine qa­tys­qan joq. Jazdym, janyldym dep bi­rikken memlekettik sayasy bas­qar­ma­synyng (OGPU) Qazaqstandaghy ókiletti ókildigine Múhtar Áuezov: "Ya vse je po sushestvu okazalsya ne v lagere revo­lusionnyh pisateley Kazahstana, a stal odnim iz nasionalistichesky nastroennyh pisateley. A etot puti obiektivno vel k kontrrevolusiiy... Ya v dannyy moment otnoshusi ne toliko k svoey prejney liyteraturnoy pozisiy kak liyteratura, no daje osujdaiy svoy pozisiy y v oblasty issledovateliskoy deya­te­linosty kak istorika kazahskoy liyteratury" (128-bet), degeni 10 mausym kýni "Sosialdy Qazaqstan" men "Kazahstanskaya pravda" gazetterinde dauryqtyra jariya­landy.

Sәbit Múqanov pen Múhtar Áuezovting Orynbor basynda janasqan sәtteri tek jinalystarda bolmasa, dastarqan basynda nemese kóshede seruendegen kezderi bay­qalmaydy. Tipti ósek-ayannyng ózi de esh habar jetkizbeydi. 20-jyldardyng ayaghynda Sәken Seyfullin ózi basqaryp otyrghan Tash­kent­tegi qazaq oqytushylar institutyna (Kaz­pedvuz) Múhandy mú­gha­li­m­di­k­­ke qabyldaghan bolatyn. Al Múhang oquyn bitirip ketkennen keyin 1928 jyldyng kýzinde S.Múqanov Leningradqa baryp, uniyversiytette bir semestr oqyp, jergilikti jerde qyzmetker az degen sheshimmen bir qys "Kenes auyly" gazetinde redaktor bolyp, 1930 jyly Mәskeuge ketip, 1936 jyly oraldy. "HH gha­syrdaghy qazaq әdebiyeti". I-bólim (últ­shyl­dyq, bayshyldyq dәuir) degen kitabyn 1931 jyly 28 cәuirde jazyp bitirip, 1932 jyly basyp shygharady. Búl kezde Múhang Al­matynyng týrmesinde azap shegip jatqan-dy.

Qazaq әdebiyettanu ghylymynyng tarihynda alashshyl aqyn-jazushylar turaly kýni keshege deyin, yaghny tәuelsizdik kelgenge deyin tek qarghau-sileumen kelgen Baytúrsynúly Ahmet, Dulatúly Mirjaqyp, Qarashúly Omar, Júmabayúly Maghjan, Torayghyrúly Súltanmahmút, Dónentayúly Sәbiyt, Kýleyúly Berniyaz, Áuezúly Múhtar, Aymauytúly Jýsipbekting tvorchestvolyq portretterin alghash oqulyqqa, ghylymy zertteuge ainaldyrghan ghalym Sәbit Múqanov ekendigine eshkim dau aita almaydy. Ras, proletarlyq diktaturanyng aibary men әmirine sýienip, ondy-soldy siltegeni, keyde búrmalap, tyrnaq astynan últshyldyq-bayshyldyq qana emes, Kenes ókimetine qastandyq izdep jazghany da belgili. Óitpese ol kitaptyng shyghuy ekitalay edi, óitkeni sen kenes jaularyna obiektivti týrde nasihat jasap otyrsyng deu qiyn emes-tin. Onday aiypty 1937 jyly estidi de, gazet-jurnalda synalyp, partiyadan quyldy, qyzmetinen bosady.

Al endi Múhannyng shejiresine qaytadan oralayyq. Týrmeden shyghyp, zoovetins­titutta qyzmet istep jýrgende 1933 jyldyng 21 aqpanynda Múhang Sәbit Múqanovtan hat alypty. M.Áuezov muzeyindegi qoljazba qoryndaghy jәne Túrsyn Júrtbaevtyng "Besigindi ayala" degen tarihiy-ghylymy essesining 627-betinde: "Múhtar da, Sәbit te "et qyzuymen" aitylghan pikirlerinen qaytyp, qatelikterin moyyndady. Sәbit Abaydy qaralaushysynan nasihattau­shy­syna, zertteushisine ainaldy. Maghjandy da, Múhtardy da moyyndady. Oghan 1933 jyly 21 aqpanda Múhtargha, 1934 jyly qarashanyng 2-i kýni Maghjangha jazghan hattary dәlel. Eki hatta da Sәbit pikir talastyra otyryp oiyn ashyq aitady" (136-bet), dep sendirui shyndyq. Qújattar dәleldeydi.

Al osyghan deyin, yaghny ekeui eki lageride jýrgen kezde jazylghan " HH ghasyrdaghy qazaq әdebiyeti" monografiyasyndaghy Múhang portretinde ne jazylghan eken, soghan kóz salayyq.

Qanday min tauyp, kommunistik jala japsa da Sәbit aqyndyq, jazushylyq kýshin alghanda Múhtar kýshti jazushy deydi. "Til súlulyghynyng ýstine, Múhtar keyipker jasaugha sheber. Múhtardyng keyipkerlerining syrtqy kórinisi men ishki sezimi aiqyn kórinip otyrady. Bayshyl jazushylardyng ishinde baylar tobynyng taptyq keskinin onyng keyipkeri arqyly kórsetu retinde Múhtardan asqany joq. Jazugha sheberlik jaghynan proletariat jazushylaryna Múhtardan ýirenetin nәrse kóp" (S.Múqanov. HH ghasyrdaghy qazaq әdebiyeti. Ekinshi basylym. 2008. 352-353 better.) degen qorytyndynyng aitary mol, sezdireri kóp ekeni aidan anyq.

1933 jyldyng 21 aqpanyndaghy hattyng jalghasy kóktem kezinde Leningradtan otbasyn Almatygha alyp qaytqan Múhannyng Sәbitting Mәskeudegi jertóle jataqhana­synda týni boyyna sozylyp, kóz shyrymyn almaghan әngimeleri tausylmaghanyn Mәriyәm Qojahmetqyzy jyr qylyp aityp edi. Al sonyng nәtiyjesi qalay boldy?

1934 jyly 6 mausymda Qazaqstan mәdeniyet qyzmetkerlerining siezinde sóilegen sózinde Sәbit Múqanov: "Tartys", "Oktyabri ýshin", "Týngi saryn" piesalaryn, taghy basqa birneshe kenes taqyrybyna jazghan әngimelerinen keyin Múhtargha kýdik­tenuge bolmaydy" (Sosialdy Qazaqstan 6.6.1934), dep kepildeme beredi. 1922 jyldan 1937 jylgha sheyin Sәbit Múqanovtyng aitqanyna, jazghanyna el-júrt qana emes, biyleushi partiya da, ókimet te qúlaq qoyghanyn esten shygharmayyq.

Ortalyq partiya komiytetining janyndaghy Qyzyl professura institutynan 1935 jylghy jazghy kanikulgha kelgen Sәbit Múqanov eki jarym jyldan beri Múhannyng qolynda jýrgen әngimeler jinaghyna redaktor bolatyn adam shyqpay jatqanda, sol "Eskilik kólenkesinde" jinaghyna qys­qasha alghysóz jazyp, jauapkershiligin kótergeni ýshin 1937 jyldyng qyzylkózderi Qazaqstan jazushylarynyng partiya jina­lysynda " S.Múqanov Áuezovting keneske qarsy әngimelerining ("Qily zaman", "Qarash-qarash") jinaghyn ózining redaktor­ly­ghymen jaryqqa shygharghandyghy" ýshin aiyptaldy.

Búl az bolsa, Múhang men Sәbeng 1935 jyly 20 qarashada oqu halyq komissary T.Jýrgenovke orystyng ataqty kompozitory B. V. Asafievke qazaq operasyn jazdyrugha kelisim-shart jasaudy ótinipti. 1936 jyldyng qantar, aqpan ailarynda qazaqtyng iri ghalymdarynyng biri T.Núrtazinning esteligi boyynsha, Múhang men Sәbeng "Leningradta "Evropeyskaya" qonaq ýiinde jatty. Qazaq­stan kórkemóner basqarmasy Leningradtaghy ataqty kompozitor B.V.Asafievpen kelisim jasasypty. Kompozitor "Aqan men Zayra" degen opera jazbaq. Múhang men Sәbeng Asafievpen jýzbe-jýz әngimelese otyryp operanyng librettosyn jasap tәmamdaugha barypty" (Múhtar Áuezov taghylymy. 1987. 57-bet.) degeni pendelik tirlikting tvorchestvolyq birlikke, qajet deseniz dostyq kónilge auysqanyna dәlel bolsa kerek. Al shygharmanyng syryna kelsek, "Qazaq әdebiyeti" gazetinde 1936 jyly 17 mamyrda Sәbit Múqanov aqyndar men әn­shiler ómirinen "Aqan men Zayra" atty alty suretti libretto jazylghanyn habarlaydy. Al ol M.Áuezovting 20 tomdyq shygharmalar jinaghynyng 11-tomynda jariyalanypty.

Múhannyng qazaq drama teatrynyng әdeby bólimin basqaruy repertuardy óz shygharmalarymen, sonday-aq audarmalarmen bayytudyng ýlken kezeni boldy. 1937 jylghy aqyn-jazushylar jiynyna qatysty. 1937 jyly 7 qyrkýiekte Almatydaghy aqyn-jazushylardyng "Últshyl fashisterding әdebiyettegi ziyankestik isterimen kýresu jәne jas kadrlardy ósiru turaly" jinalysynda prezidiumde otyryp: "T.Jýr­genov halyq әdebiyetin Alashorda jolymen úghyndyrmaq boldy jәne orys halqynyng ýlken enbegin paydalandyrmady", degeni de hatqa týsipti. Ol zamanda kim ne aitpady degendi bylay qoyghanda, Sәbit Múqanov Múhtar Áuezov últshyl-bayshyldardyng ishinde dep sanaghanymen, maqalalarynda týsin týstep, atyn ataghan sәti óte az. Osy kónil 1932 jyly Múhang týrmeden ashyq hat jazyp shyqqannan keyin joldastyq qarym-qatynas dengeyine jetken.

Osynday kýide jýrgen úly daryndardyng bir-birimen ústasqan, qaghysyp qalghan, syngha alghan sәtteri 1938 jyldan keyin bastalghan siyaqty.

1937 jyly 20 mausymda Qazaq SSR Halyq komissariaty janyndaghy kórkem­óner basqarmasy dramaturgterding jina­lysynda Múhtar Áuezov: "Seychas ya zanyat nad libretto opery "Ayman - Sholpan". Bolishaya otvetstvennosti na mne - eto okonchanie piesy k Oktyabru" (166-bet) degeni qazirgi Abay, búrynghy L.IY.Mirzoyan atyndaghy opera teatrynyng 1937-1938 jyldardaghy repertuaryna enip, muzykasyn E.Brusilovskiy jazghany belgili. Oghan deyin jazylghan "Ayman - Sholpan" komediyasy Aqtóbe, Oral oblystarynyng drama teatrynda qaytadan qoyylatyn bolypty.

Kórkemóner basqarmasynyng bastyghy Ghabit Mýsirepovting búiryghymen "Ayman - Sholpan" operasyn tapsyru 1938 jyldyng 28-29 sәuirinde, premierasy 2 mamyrda jýzege asugha tiyis bolghan. Ómir óz jolymen jýrip jatqan uaqytta Sәbit Múqanov 1939 jyly 27 aqpanda "Halyq qazynasyn dúrys paydalanayyq (pikir alysu retinde)" degen maqalasynda qazaq epostaryn dúrys paydalanu, әsirese, teatr sahnasyna layyqtaghanda ónin ainaldyrmay, obrazdyng damu, kórinu dengeyin saqtau jayyna toqtalyp, "Ayman - Sholpan" piesasy men librettosynda Kótibardyng beynesi sayqymazaq bolyp shyqqanyna qarsylyq bildiredi. Osyghan baylanysty 1939 jyly 2 nauryzda jazushylar men mәdeniyet qyzmetkerlerining qalalyq jinalysy bolghan. Jazushylar odaghynyng tóraghasy D.Ábilov "Postanovlenie Sovnarkoma y SK KP(b)K o dalineyshem razvitiy iskusstva y liyteratury" degen taqyrypta bayandama jasaghan. Prezidiumda Ormanov, Bekqojiyn, Kuznesov, Mýsirepov, Tәjibaev, Amangeldin otyrghanda Sәbit pen Múhtar zaldan jaryssózge aralasypty. Ol sózder stenogrammagha týsipti.

Jazghan maqalasynda da, osynda sóilegen sózinde de Sәbit Múqanov: "Ya sovershenno otrisal puti, po kotoromu iydet avtor y kompozitor v sozdaniy opery "Ayman - Sholpan". Po moemu, eto oshiy­bochno, nepravilino napisannaya, pro­tiy­vo­rechivaya narodnomu folikloru, narodnomu proizvedenii, rabota. Tov. Auezov v svoey otvetnoy statie vchera tovariysheskuiy kritiku prinyal ocheni boleznenno y razbrasyvalsya vsyakimy nujnymy i  nenujnymy epiytetami, sravneniyami. Ya toje pisateli, s takim je uspehom ya mog vernuti tovarishu Auezovu stoliko je epiy­tetov, no ony ny k chemu. Esti russkaya pos­lovisa "kto rugaeti, tot ne prav" (S mesta - "Ya v svoey statie ne rugaysi"). Tam esti takie slova, kotorye prosto znachit sobaka. (S mesta - Ya takih slov ne upotreblyal y ne budu upotreblyati). Ny ya, nikto drugoy ne govoriyt, chto Vy plohoy pisateli. Ya vas senu kak hudojnika, kak dramaturga. Bylo vremya, kogda ya k Auezovu otnosilsya ocheni pristrastno, eto togda, kogda Auezov byl ne nash. Kogda on priyshel k nam v sovetskuiy liyteraturu, menya eto ocheni obradovalo. Nahodyasi v Moskve, ne vidya Auezova v liso, ya napisal emu pisimo. "Vy byly horoshim hudojnikom, ya senil Vas togda, kogda Vy byly ne nashim pisatelem. Ya rad viydeti Vas v ryadu sovetskih pisateley. Odno vremya ya liyberalino otnosilsya k oshibkom Auezova. Pod moey redaksiey vyshel sbornik rasskazov Auezova pod nazvaniyem "V teny starogo vremeniy." Etot sbornik rasskazov Auezov napisal togda, kogda byl ne sovetskim pisatelem. Za etot sbornik ya poluchil bolishoe nakazaniye, y kogda menya v proshlom godu iskluchaly iz partii, no odnim iz punktov obviyneniya byl postavlen mne etot sborniyk. Ne mogu je ya vse vremya otnositsya k nedostatkom Auezova liyberalino" (Qazaqstan Respub­likasynyng Ortalyq Memlekettik múraghaty. 1778-qor, 1-tizbe, 68-is, 43-46-better).

Sondaghysyn ne deysizder ghoy. Kótibardy mazaq etip kórsetuge bolmaydy, halyq eposyn búrmalamau kerek degen negizgi oy ghana. Osydan tútanghan jalyn bara-bara qalyng órtke ainaldy. Oghan qyzyqqandar aram sezimderin qanaghattandyrdy, al payda tapqysy kelgender oiyna kelgenin istedi. Tútanghan órtti sóndiruge asyqpay qyzyghyna bata týskisi keldi. "Ýriyt-soq" degender de az bolmady.

1937 jyldyng basynda troskiyshilerdi laghnetteuden bas­tal­ghan kózqaras kóktemge qaray teris ainala bas­tady. Ana jerden, myna jerden troskiyshiler tabylyp, onyng bir sheti Qazaqstannan da kórinip jatqan tústa Sәbeng ózine tәn belsendilikpen biraz jinalysqa Qazaqstan Jazushylar odaghynyng tóraghasy retinde resmy qatysyp, sóz sóilep jýrdi. Osynyng bәrin jipke tizgendey "Kazahstanskaya pravda", "Sosialistik Qazaqstan" gazet­terinen qalmaymyz dep "Leninshil jas" pen "Leninskaya smena" gazetteri "ótirikti shynday, shyndy qúday úrghanday" etip ondy-soldy jazdy. Oghan "Qazaq әdebiyeti" de ýles qospaqqa talpyndy. Jaz ortasyna qaray "әshkereleyik, masqara eteyik" degen sózder endi "kózin qúrtayyq, jer betinen alastayyq" degenge kóshe bastaghanda Sәbeng 1937 jyldyng 7 mausymynda ayaq astynan "shabyt qysyp" demalys aldy da, Mәskeu týbindegi jazushylardyng sayajayy Peredelkinogha baryp, "Júmbaq jalau" romanynyng songhy tarauyn jazyp, ýstinen qarap shyghugha kiristi. Almatydan alysta boludy qalady.

Shilde aiy tua әueli Ghabbas Toghjanov, onan keyin Iliyas Jansýgirov, Ábdirahman Aysarin ústalyp, týrmege jabyldy. Qúryq ýkimet adamdaryna da týse bastaghan kezde Sәken, Sәbitterding sayasy soqyrlyqtary, qapersiz-qamsyz­dyqtary gazetterge jazylyp, ayaghy Jazushylar odaghynyng hatshysy Múhamedjan Qarataevtyng 1937 jylghy 29 tamyzda "Sosialistik Qazaqstan" gazetining eki betining etegin týgeldey iyemdengen "Qazaq әdebiyetindegi averbahovshyldyqtyng qaldyghyn tolyq jong kerek" degen әigili maqalasy shyqty.

Búdan keyin jiyn ýstine jiyn ótip, Jazushylar odaghy azan-qazan boldy. 1937 jyldyng 7 qyrkýieginde "Últshyl fashiys­terding әdebiyettegi ziyankestik isterimen kýresu jәne jas kadrlardy ósiru turaly" degen taqyrypta jazushylardyng sezd, plenumge bergisiz jinalysy ótti. Onyng tórinde Múhtar Áuezov, Ábdilda Tәjibaev, Múhamedjan Qarataev, Hamza Jýsipbekov otyryp qana qoymay, sóz sóilep, әdebiyetti jaylap bara jatqan qastandyqtardy týp-tamyrymen qúrtayyq dep sheshti. Jinalysqa qatyspaghan Sәken, Beyimbet, Sәbiyt, Ghabitting syrtynan talay ghaybattar aitylyp, jinalys sheshimimen Sәbit Múqanov demalystan tez qaytyp kelip, esep beretin bolsyn delindi.

Sәbeng 30 qyrkýiekte Almatygha jetip, 1 qazan kýni Qazaqstan Jazushylar odaghy basshylyghynan quyldy. 2 qazanda onyng mәselesin qaraytyn partiya jinalysy bastaldy. Partkom hatshysy Qalmaqan Ábdiqadyrov Sәbenning sayasy qatelikterin tizip aitqanymen, yzghar shashpady. Sol әuenmen basqalar sóilep, sheshimge kelerde ii-qii boldy.

- Sәbitti ne dep partiyadan shygharamyz? Kedey deseng naghyz batyraq, tapshyl deseng partiya jolynan qiya basyp kórmegen jan, qay isti bolsa da ýlken jigermen oryndaydy. Partiya mýshelerining bәri osynday bolsa sosializmdi jarqyratyp-aq jiberer edik qoy. Ázirge sógis, tipti qatang sógis bereyik, - dep pәtualasty.

Erteninde Jazushylar odaghynyng tóniregi abyr-sabyr boldy. Sәbitting partiyalylyghy qayta qaralatyn bolypty dep qorqyp jýrgender de, renjip jýrgender de bar. Keshki tórtti taghatsyzdana kýtkender kóp, tipti partiyada joqtardyng ózi odaq janynda ereuildep jýrdi.

Álden uaqytta mashinadan Iliyas Qabylov, әreng qozghalyp Ghabit Mýsirepov týsti. Jinalys bastaldy. Qyzdy. Birin-biri tyndap jatqandary shamaly, kópting auzynda keshegi sóz. Álden uaqytta Iliyas Qabylov sózge aralasty.

- Sәbit Múqanov joldastyng mynaday sayasy qatelikteri bar. Kenes elining jauy Maghjan Júmabaevqa baryp sәlem berip, jazushylar qataryna alamyz dep sonau Qyzyljardan Almatygha alyp kelip otyr. Búl ne? Dúshpangha qol úshyn bergendik emes pe? Iә bolmasa, Sәbit joldas oquyn bitirip kelisimen "óz qateligin ashyq hatymen moyyndaghan, "marksizm-leninizmdi týsingim kelmey keneske qarsy boldym" dep jazghan Múhtar Áuezovting "Eskilik kólenkesinde" degen jiyrmasynshy jyldardaghy teris baghytta jazghan shygharmalaryn bastyrdy. Ony alghashqy әngimesinen-aq, Europa mәdeniyeti dengeyinde jazghan qalamger dep sonau imperialister jaylaghan Europanyng sayqymazaghyn asyra madaqtap, kenes oqushylaryn adastyryp otyrghanyn qalay keshirmeksinder?! Gazetter jazghanday, Jazushylar odaghynyng sayasy qyraghylyqtan aiyrylghan úiym ekenin býgingi sózderden anyq kórip otyrmyn, - dep pәlsapashy Iliyas Qabylov әr mәselening qisynyn tauyp, astaryn aqtara sóilegende aitqanyna kóne salghandar boldy. Jaqtap sóilegender donaybattan shoshyp, oryndaryna tez otyra qaldy. Ne kerek, ekindide, yaghny saghat tórtte bastalghan jinalys týngi ekide Sәbitti partiyadan shygharumen ayaqtaldy. Apyl-ghúpyl esikten shygha bergen Sәbitke Ghabiyt:

- Áy Sәbiyt, partbiyletti tastap ket! - degende:

- Ony senen alghan joqpyn, saghan tapsyra da almaymyn, - dep búrylmapty da. Almatynyng qaranghy týnine sinip bara jatqanda Beyimbet pen Qalmaqan ekeui Sәbitti quyp jetip, ýiine deyin shygharyp salmaqqa niyettenedi. Manadan beri bastyqtardy tosyp túrghan mashina jaryghyn jarqyldatyp Sәbitterge jaqynday bergende:

- Áy, Beyimbet, kel mashinagha, - dep Biaghandy shaqyryp alypty.

Partiyadan quylu kýnkóristen aiyrylu ghana emes, týnghiyqtyng týbine batudyng aldy ghoy ol kezde. "Kezek endi maghan da kelgen shyghar", dep Sәbit týrmege ala keter dýniyelerin jinatyp, tas týiin bolyp jýripti. Kýn ótedi, júma ótedi, jarty ay bolady, bir ay ótedi. Saqtana syrtqa shyqsa, Sәbitti anadaydan kórgenderding ózi teris ainalyp, jýrisin tezdetedi. Sәlemdesu, sóilesu degender mýldem úmytylghan siyaqty.

Omalyp ýide otyra bereyin dese qarny asha bastaghan bala-shaghasy qynqylday beredi. Mәriyәm olardy ebin tauyp tynyshtandyrghanmen, Sәbitti ne dep júbatargha aila taba almay әlek... Bir kýni ashtyq azaby súmdyq sheshimdi aitqyzdy.

- Áy, Sәbiyt, ashtan ólemiz be?! Myna balalargha ie bol, men júmys izdeyin, - degenning auzynan qalay shyghyp ketkenin ózi angharmay qalypty.

Sәbit talay ret jazushylardy bastap kelip, óleng oqyghan, әngime shertken KazPIY-ding esigin qorqa ashty. Diyrektory Sharafy Áljanovtyng esigin tyqyldatty. "IYә", degen dauysty estigen song eppen ishke kirdi. Sharafy tandana qarady. Sәbit Múqanov kabyldauyna kelip túr. Zúlym uaqyttyng yzgharyna qaramay, ornynan kóterilip, qolyn sozdy, oryndyq núsqady. Áyteuir, bólmede ekeuinen basqa eshkimning bolmaghany qanday ghaniybet edi.

- Bәrin bilemin, estidim, oqydym. Mening saghan berer kómegim - assistenttik qyzmet. Odan jogharghysyn bere almaymyn. Dosent, professorlyqty da atqara alatynyndy jalghyz men emes, býkil qazaq biledi. Biraq saghan dәl qazir assistenttikten basqany úsyna almaymyn. Jata-jastana kóre jatarmyz, - dep bir-aq qayyrdy Sharafy Áljanov.

Búl úsynystyng ózi Sәbitti tau basyna shygharyp jibergendey ýiine shiraq qaytty.

Lektorlardyng qay kursty oqyghanyn súrap, qay kezennen bastau kerek degen siyaqty kýndelikti kýibeng bastalyp, shiyettey balalarynyng yrzyghy tabylyp jatsa da, Sәbenning kónili Almatydan ketkendi qalauda. Sharafiyding jәrdemimen be, әlde basqalardyng úigharuymen be, әiteuir jana oqu jylynda Sәbit 1936 jyly Sәken aty berilgen Semeyding oqytushylar institutyna joldama aldy. Oghan attanghansha "Júmbaq jalau" romanyn baspagha dayyndap, Sәken jinastyrghan "Batyrlar" jinaghyna mәndi alghysóz jazyp, baspagha tapsyrdy. Ne kerek, búryn erkin adymdap, jan-jaghyn qyzyq әngimege batyryp jýretin Sәbit bayqap sóileu, andap basudy ýirene bastaghan kezde qalalyq partiya komiytetine: "Mýsheligimdi qaytyp berinder", dep aryz jazdy. Olay tosty, bylay tosty, ótinishinen kýder ýze bastaghanda, 1938 jyldyng 2 nauryzynda qalalyq komiytetting burosyna shaqyryldy-au. Kenes ókimetin janynday jaqsy kóretin taqyr kedeyding balasy emes pe edim degen ýmitpen keldi. Ýlken bólmening ishin kernep otyrghandardyng jýzinen jylylyq angharylmaydy. Oilamaghan súraq­tardy jaudyryp esin shyghara jazdady. Tili jetkenshe aghynan jarylyp kenes zamanynda atqarghandaryn tәptishtey bastasa, qaysybireuleri: "Jasaghan qastyqtaryndy, istegen qatelikterindi ait. Qay jerde shalys bastyn, halyq jaularyna qalay kómek­tes­tin?" degen sodyrly súraqtardy qoyyp jatyr. Ónderinde kan-sól, atargha oghy joq jandar tesile qarauyn, kýdiktene sóileu­lerin tyimady. Sonda alynghan qaulyda:

"Mukanov obvinyaetsya v tom, chto v svoih liyteraturnyh proizvedeniyah, kak-to "Syn baya", "Mirzabek", "Temirtas", "Liyteratura XX veka", protaskival kontrrevolusionnye nasionalisticheskie vzglyady. Mukanov byl tesno svyazan s Seyfullinym, Dosmuha­me­do­vym, Asylbekovym, Aysarinym, Valiah­metovym y Djumabaevym, nyne razobla­chennymy vragamy naroda. Resheniyem buro Frunzenskogo GRK KP/b/K Mukanov "kak aktivnyy chlen kon­trrevolusionnoy nasio­na­listicheskoy gruppirovki, kak posobnik vragov naroda y kak nerazorujivshiysya burjuaznyy nasionalist" iz ryadov partiy iskluchen. Mukanov v svoih zayavleniyah ne otrisaet prediyavlennye emu obviyneniya v dopushennyh oshibkah v svoey liyteraturnoy rabote. Vvidu neyasnosty otdelinyh voprosov, delo o Mukanove otlojiti y poruchiti Holodovu dorassledovati", degenning yzghary arqandy qaryghanday. Osynday kýy keshken Sәbit Múqanovtyng Almatydaghy qyzylkózderden aulaq jýruge tyrysuyn týsinuge bolady.

Ynghayyn tauyp Semeyge attanyp ketuining syry da osy bolsa kerek. Onda úzaq boldy ma, joq, tez oraldy ma, әiteuir Abay múrajayyn úiymdastyrumen ainalysyp jýrgen Qayym Múhamethanovtay ini-joldas tauyp alghany ras.

Qazirgishilep aitsaq, shygharmashylyq jolyn bylay qoyghanda, kerey-uaq bolyp kezdesti. Jazushylar odaghynan alghan tapsyrmasy bar ma, әlde Qayymgha jәrdemdesu niyeti jendi me, ne qyzyqqysh kónili audy ma, әiteuir Sәbit Abaydyng "kózin kórgen" aqsaqal-karasaqaldarmen kezdesuge, tobyqty elimen tanysugha asyqty. Danghayyr danqy bar Sәbitti el-júrt quana qabyldady. Almatyda úitqyp soqqan yzghardyng beti qayta bastaghanda ómiri kórispegen aghayyndardyng arasyna kirip, mәre-sәre boldy. Dastarqan basynda tobyqtynyng sózuar shaldary әr nәrseni әngimelep otyrghanda: "Múhtar Abaydyng balasy ghoy", degen oghash sózdi estiydi. Onyng anyq-qanyghyn biluge, Qayymnan súraugha mәn bermepti.

Aman-esen Almatygha oralghanda Sәbitti ýlken quanysh tosyp túr edi. "Júmbaq jalau" romany shyghyp, el-júrttyng qolyna tie bastady. Jer-jerden Sәbene hattar jauyp ketti. Ómirding qiyastyghy, partiyanyng zәbiri hat topanynyng astynda qalyp, Sәbeng qaytadan danq tauyna kóterile bastady. Osy joly shyqqan shyny búrynghydan da biyik, kórikti jәne myghym boldy. Óitkeni, qazaq әdebiyetinde kórkemdigi keremet, alymy alysty qamtityn, ozyq elding shyghar­masymen qatar qonggha úyalmaytyn tolyq­qan­dy roman dýniyege keldi. Sәbit týlegen býr­kittey silkinip, qatargha qayta kire bastady. Áriyne, búghan quanghandar kóp, qyzghanghandar da az emes.

Semeyden Almatygha biraz uaqyttan keyin Qayym kelip, Múhannyng ýiine týsedi. Ony estigen Sәben, Qayymgha: "Bile bilsen, sening týser ýiing bizdiki emes pe?! Kerey-uaqtyng enshisi bólin­begenin bilesing be ózin?" degen qaljynynyng ayaghyn ýiine qonaqqa shaqyrumen ayaqtaydy. Semeyde talay gólәittaghan "seriler" attyng basyn erkin jiberedi. Aytylmaghan әngime qalmaydy. Sonday bir jelpinis ýstinde Sәben: "Múhtar Abaydyng balasy degen tobyqty shaldarynyng sózining shyndyghyn bilesing be?" dep súrap, Qayymdy tanghaldyrady. Osy bir tosyn saual eki alyptyng arasynyng ashyla týsuine sebepshi boldy. Jәne danq túghyryna shabuyldaudyng bir túsy osy. Sәbit shygharmashylyghynyng kórkem­digine kýdiktene qarau sol kezden bastalyp, barghan sayyn órshelene týsti.

Qayym jatqan ýiine týn ortasynda oralyp, tanerteng Múhang ekeui shaygha otyrghanda kónil kóterinkiligi әli basyla qoymaghan edi. Múhannan sýiinshi súraghanday: "Sizdi Abaydyng balasy deydi ghoy, sol ras pa?" dep ezuin jimay súraydy. Sol kezde Múhang tars jarylyp: "Múny saghan Sәbit aitty ma, taghy ne estidin?" dep qatty ashulanady. Aytpaghan sózi qalmaghan son, Qayym iship otyrghan shayyn tastap, ýiden shyghyp ketedi. Onshaqty kýn әskery tumasynyng ýiin panalaydy. Oida joqta kóshede kezdesip qalghanda Múhan: "Áy, Qayym qayda jýrsin? Osylay da ókpeleuge bola ma?" - dep edәuir uaqyt ashuyn basugha әlek bolyp, ayaghynda ýiine alyp kelip, sharuasyna kómektesedi.

Múhang men Sәbenning pendelik túrghydan ketisken sәti osy. Oghan deyin de anau-mynaular bolghan shyghar, biraq jogharydaghy qisynsyz sóz eki alyptyng eng sheshushi aiqasyna sebep boldy.

1941 jyly 29 mamyrda Sәbit Múqanov Mәskeu qalasynan Múhtar Áuezovke orys tilinde úzaq hat jazypty. Qazaqtyng eki sózgeri nege orysshalap ketken degenge jauap: Múhang bolsa әu bastan qonyrauly adam, al Sәbeng 1937 jyldan beri andu men arbaudyng astynda. Olardyng әrbir adymy anduda ekenin, onyng ýstine Mәskeuden jazylghan hattyng mindetti týrde oqylatyndyghyn, qazaqsha jazsa әr saqqa jýgirtetindigin eskerip, Sәbenning orysshasy shyghandap túrmasa da oryssha hat jazady. Múhang da oryssha jauap jazypty. Endi eki sóz sheberin qazaqshalap biz әure bolmay-aq qoyayyq. Birinshiden, bar boyauymen jetkize almaspyz, ekinshiden, "deydi ekenge" ýi­renip qalghan qazaqtargha múraghat dýniyesin sol kýiinde jetkizsek, kýni býginge deyin jalyny basylmay, qolamtadaghy shoghy byqsyp jatqan ósek sózderding ýni ósher.

"Ekeumizding shyndap tanys­qa­ny­myzgha jәne bir-birimizge "sen" dep sóileskenimizge songhy tórt-bes jyldyng ishi. Sodan beri ashyghyraq sóileseyin dep talay oqtaldym, sening sha­m­shyl­dy­ghynnan (odnim iz tvoih nedostatkov yavlyaetsya to, chto ty ocheni obidchiyv, inogda obijaeshisya ny za chto) aita almadym. Hat jazudy orynsyz kórdim, әli de jýre beruge bar edim, "Esly by v Moskve mne ne govorily o tvoih povedeniyah v otnosheniy menya. Mne go­vo­rili, chto ty v Goslitizdate raziya­s­niyl, chto "Júmbaq jalau" Mukanova my znaem: on plohoy, ego horoshim delal Drozdov..." Takje mne tam skazali, chto ty, prochitav svoi statiu, pomeshennuu v "Sborniyke sovremennoy kazahskoy liyteratury" ujasnulsya, chto kto-to vs­ta­vil tuda slova "odnim iz vedushih v kazahskoy liyterature yavlyaetsya Mú­qa­nov", y kogda tebe pokazaly tvoy ruk­o­­pisi, gde ty sam pisal takie slova, ty pokrasnel y skazal korotko - "ya vycherknu" degendi estigende tóbe shashym tik túrdy. Qúnanbay zamanyndaghy tobyqtylyghyng qalmaghan eken ghoy dep týidim. "Ya byl o tebe ocheni vysokogo mneniya daje togda, kogda my nahodilisi v raznyh protivopolojnyh lageryah. Ya tebya schital (y schitai) odnim iz bolishih talantov nashego vremeny y odnim iz kuliturneyshih ludey, ne toliko sredy kazah­skih pisataley, no y sredy pisa­teley nashego mnogonasionalinogo Soiza, vkluchaya y russkiyh. Tvoe znanie ya sopostavlyai so znaniyem samyh peredovyh pisateley nashego vremeni, vkluchaya y evropeyskiyh. Eto - ne kompliyment, a moe ubejdeniye", degendi ashuly hattyng ózinde jazugha Sәbitting aqyly da, azamattyghy da jetken kórinedi.

"Ya - rastungshiy pisateli" dep ózining shygharmashylyq jolyndaghy jetistigi men qate-kemshiligin ózgeden búryn ózi badyrayta aitady da, ekeuining dýr­daraz bolu jayyna myqtap toqtalady.

Qos alyptyng jazghan hattarynyng kóshirmesi qolymda. Mashinkagha iyn­ter­val­syz basqanda segiz, al eki iyn­ter­valmen bassa 16 bet. Bir-birine ait­pa­ghan­dary qalmaghan. Áriyne, qazir olardyng jazghandaryna óz әlimizshe qorytyndy shygharsaq, pәlening bәri, bir sózben aitqanda, úlylyqqa talas, danysh­pan­dyq pen kemengerlikti bólise almau. Mening búl oiym ashylau, rabaysyzdau shyghar hatty oqymaghandar ýshin, al oqyghan­dardyng kelise qoymaulary da mýmkin. Sondyqtan úly jazushylardyng "ishek-qarnyn" ózderining oi-pikirlerimen ashugha mәjbýrmin. Qanshama Sә­biyt­shil bolsam da, búra tartpay, gha­lam­dyq danqy bar dep Múhana jenildik ja­samay, ózimning órem jetkenshe ashy shyndyq­tardy aldarynyzgha jayyp salmaqpyn. Olar keyingi úrpaghynan múny kýtpedi dep aita almaymyn, óitkeni, 1941 jylghy jazylghan hatqa 1960 jyly 28 nauryzda Sәbit Múqanovtyng "seli napisaniya dannogo kommentariya k pisimu Auezova zakl­i­chaetsya v vosstanovleniy istori­cheskoy istiny... y vse" deuinde birtalay qyjyl jatqanyn angharmasqa bolmaydy. Onyng eng ýlkeni 1959 jylghy berilgen Lenindik syilyqta jatyr.

"A" dep auyzdy ashqan song "B"-synan seskenbeyik.

"Teperi ya hochu obiyasnitisya s toboy v tom, pochemu nashy otnosheniya za poslednie 2-3 goda natyanulisi? Prichinu ya viju v sleduishem: ty v poslednee vremya (mojet byti y ranishe) pochemu-to ubejden v tom, chto na svete jiyvet zlodey po iymeny Sabit Mukanov, kotoryy zaviduet vsem, osobenno Muhtaru Auezovu y ne hochet dati dorogu nikomu, krome sebya. Tak ty govoril na soveshaniy v redaksiy "Sosialistik Qazaqstan" v etom godu.

Ya prosil by tebya obiyasniti, kogda ty govorishi, chto "Mukanov zaviduet nam", kto eto "nam?" Ty vzglyany na vse kadry kazahskoy sovetskoy liyteratury y skaji, razve sredy nih esti hoti odiyn, kotoromu ya ne pomog v roste. Daje Gabiyt, s kotorym natyanuty moy otno­sheniya za poslednie 3-4 goda, ne mojet ska­zati, chto ya emu ne pomog v ego tvorcheskom roste. Vse ety pisately ob etom pisaly neodnokratno. Bez moih prinujdenii. Razve eto zavisti? Nakones, zachem mne zavidovati tebe? Ya znai, chto ty v kazahskoy kuliture voobshe, v liyterature v chastnosti, zanimaeshi ocheni bolishoe mesto. Y u menya esti svoy uchastok, vpolne dostatochnyy dlya razvedeniya moego hozyaystva; tak chto tebe ne za chem boyatisya, chto kolonizirui tvoy kray".

Sala qúlash hattyng eng týiindi, ot shashyp túrghan mәselesi osy: taghy da qaytalayyn, úlylyqqa talasu, da­nyshpandyq pen kemengerlikti eshkimning qanjyghasyna baylatpau, ataq-danqty bólispeu niyeti ekenin jazbay tanimyz.

Múhang da tartynbapty. "V tebe esti hvastlivosti, neskromnaya samoreklama. Eto viydel na mnogih sobraniyah, v gazetnyh vystupleniyah, - y esti takje ocheni poverhnostnoe samomneniye, chto kazahskaya liyteratura - eto ty. Ty na soveshaniy v "Sosialistik Qazaqstan" dal nevernui spravku o tom, chto budto ty nachal kritikovati, y ya obiydelsya. Ne uproshay y ne iskajay pravdy. Vspomny zasedanie partkoma v 1938 g., gde nas slushaly tovarishi. Ya tam govoriyl, chto kajdoe proizvedenie Sabita, poya­vivsheesya do sih por nedonosheno, chto ya nedovolen, neudovletvoren s takim stajem, kak u tebya. Ya togda je y posle byl gluboko razocharovan v tebe, zametiv tvoe vospriyatie etogo kriticheskogo sujdeniya o tvoem pisa­teliskom trude na maner, skaju pryamo, Seyfullina. Vedi u nego byla otvratiytelinaya sistema; kritiku ego proizvedeniy nazyvati vrajdebnym aktom protiv Sovetskoy vlasti. On byl iymenno nastoliko nahalen y bezzastenchiyv. Ya vprave obiyasniti eto eshe ne izjitym v tebe vliyaniyem korystnyh otnosheniy toy liyte­r­a­tur­noy gruppy, k kotoroy ty priy­nad­le­jal, y kotoruy vozglavil Seyfulliyn. A eto gruppa s ee gryaznymi, feo­da­lino-rodovymy pravami, ocheni mnogo na­vredila sovetskoy liyterature v Kazah­stane. Ona mnogo navredila y tebe v nachalinyy period tvoego for­miy­rovaniya", degen oilaryn keltiru mә­selening bayybyna baru ýshin óte qajet.

Múnday ashyq pikirlerge týsindirme berip jatudyng ózi artyq. Búlar pendelik túrghydan bolsa, endi shygharmashylyq jaghynan qarastyrsaq, onda úlylyqqa talasudyng qanday arnamen jýrgendigin birqydyru anyq shamalaymyz.

Sәbitting Múhtargha qoyghan eng ýlken kinәsi - kenes taqyrybyna jazghan shyghar­malaryng óz darynynnyng den­geyinen әldeqayda tómen. "Moy kriy­ti­cheskie zamechaniya v otnosheniy tvoih otdelinyh proizvedeniy sovershenno ne ishodyat iz moey zavisty k tebe, ony ishodyat iz moego ubejdeniya. Govorya otkrovenno, ya nedovolen tvoimy shagamy v liyterature poslednih let. Ony u tebya nereshiyteliny, robki. Ya sopostavlyai tvoy proizvedeniya do sovetskogo y sovetskogo perioda. Ty ne smelyy v svoih shagah, mnogo oglyadyvaeshisya v storonu, boyasi kak by chego ne sluchilosi. Otsuda stradaet vsya tvoya sovetskaya tematika. Svoi sovetskui dushu na novoy tematiyke ty, kak hudojniyk, sootvetstvenno tvoemu talantu y znanii - ty eshe ne pokazal", degeni әr qily oy aitugha bolghanymen, әdebiyetting býgingi shyndyghy tónireginde shyr ainalu kerek degen sosialistik realizm talabyn anyq angharamyz. Ony attap ótuge Sәbeng barmaghan, qayta keybir nauqan túsynda artyq siltep jiberetinin de jasyrmaghan abzal. Jәne ony óz tәjiriybesinde talay synap kórgen.

Onyng naqty dәleli 1938 jyly shyqqan "Júmbaq jalau" romany. Ony osy jauabynda Múhan: "Eto pervyy nastoyashiy roman na nashem yazyke" degeni shyndyq bolghandyqtan el quanyshyna ainalyp, halyq jappay oqyp, ózderining oi-pikirlerin, quanysh-shattyqtaryn 1937 jyly jazyqsyz jazalanghan Sәbitting jadau kóniline demeu bolghan hat arqyly bildirgen. Alghashqy basy­lym­nyng ózine mynnan astam hat kelgen. Jazushy tuyndylary jónindegi hat-ha­barlar Sәbenning kózi tirisinde mem­le­kettik múraghatqa 141 tom bolyp tapsyrylghan.

Sәbit sayasy jaghynan tayaq jep, týnilerlik dengeyge jetkenmen, shygharmashylyq jaghynan zor abyroygha ie bolyp, búryn qoly jetken danqy "Júmbaq jalau" túsynda eselene týsip, ónerpazdyqtyng biyik dengeyine kóterildi. Múndaydy, qanshama әdemi sózben kómkerse de, aqyn-jazushylar, әsirese óz dengeylesteri basy býtin Sәbitke qiya bermegeni, pendelik tanytyp alghandary sózsiz. Onyng shet-jaghasy Múhang hatynan kórinedi. "Daje luchshie veshy tvoy "Aq ay", "Júmbaq jalau" nosyat sledy ogromnoy nedonoshennosti, nedorabotki" degendi dombyranyng qúlaq kýiindey jii qaytalaydy. "Ayy-kýni jetpey tughanyn, ii qanbaghanyn" naqty kórsetpey, jalpylay aitady. Pendelik sipat aralasqanda "my mogly by vesty s toboy etu perepisku gorazdo bolee spokoynym, ne razdrajennym mestami, tonom. Y ona byla by poleznee, pro­duktivnee. No v etom povinno tvoe je piy­simo. Otkrovennye (za nih ya blagoda­ren) sujdeniya tvoy o moem chelovecheskom y pisateliskom obliyke byly u tebya otravleny izlishney razdrajiytelinostiu, mestamy zlobnym zapalom. "Zlodeya Sabita" ya ne znai, eto tvoya vydumka. Ya vyskazalsya polnee i, mestami, so spravdelivym vozmushe­niyem. S priyvetom Auezov" (Sәbit hatyn "S iskrennim k tebe uvajeniyem" dep ayaqtaghan-dy) degeninen alyptardyng da ózimiz siyaqty pendelikten alys bolmaghandyghyn kóremiz de, әrqaysy­synyng minez-qúlqyna qaray jasaghan qylyqtaryn bayqaymyz.

Sәbit Múhandy úly jazushy degen týsinikten esh ainymaydy. Ony biz kesek shygharmalaryn baghalauynan anyq kóremiz. 1941 jyly әli jariyalanbaghan, qoljazbadan oqylghan: "O romane "Abay" ya vysokogo mneniya. Ya dumai, chto po svoemu hudojestvennomu urovnu on kuda vyshe, chem piesa, y stoit na urovne romanov nastoyashih masterov prozy Evropy", degendi jaryq kórmegen (kitap 1942 jyly shyqty) kezde, yaghny 1941 jyldyng 29 mamyrynda jazdy. Múhana eng jaqyn aqyn-jazushylardyng auzynan shyqpaghan osy týpkilikti ózgermes oiyn "Múqanov qyzghanshaq" degendi (Ya byti mojet ne pisal-by eto pisimo eshe dolgo, esly by menya silino ne zadelo tvoe slovo - "Múqanov qyzghanshaq") estigennen keyin jazu әnsheyingi kólgirsu emes ekenin keyingi oqighalar kórsetti.

Osy arada kimning qyzghanshaq, kimning jalpaqsheshey bolghanyn týbegeyli qazbay, songhy kezde jazylyp jatqan estelikterdi dәlelge keltiruge bolady. Mysaly, Qadyr Myrza Álining "IYiri­minde" Ghabit Mýsirepov jayyndaghy esteligi shyqty.

Ghabenning Moyynqúm saparyna serik bolghan sazger, "Mahambet" operasynyng avtory, Qazaqstan Kompozitorlar odaghyn birqydyru uaqyt basqarghan Bazarbay Júmaniyazov - bir kuәlikke túratyn azamat. Jol ýstinde talay әngimeler aitylyp kele jatqanda Qadyr Ghabennen Múhtar Áuezovting pendeligi jayynda óz oiyn aitudy ótinedi. Eshuaqytta súraqqa qolma-qol jauap bermeytin, auzynan shyghar sózding kórikti de, oily boluyn qalaytyn, sabyrly ýnimen talaylardyng aptyghyn basa sóileytin Ghabeng óz oiyn bylay bildiripti:

- "Qalyng oidyng ishine kirip ketip, shygha almay otyrmyn. Qalyng oy emes, auyr oi! Óte auyr! Aytsam ba, aitpasam ba? Vot v chem vopros! - dep sóz ayaghyn Gamletting monologymen tújyrymdady.

- Aytynyz! - dedi Bazarbay.

- Aytynyz! - dedim men de.

- Ne aitatynymdy bilmegen son: "Ayt!" "Ayt!" dep otyrsyndar ghoy. Bilsender: "Aytpay-aq qoyynyz!" der me edinder, kim bilgen! Shyndyq!

"Shyndyq!" dep aiqay salamyz. Al sol shyndyqty jariya etu dýniyening azaby! Dú­rysy - sol shyndyqty bilmey-aq qoy. Keyde ótirik ada­m­dy órge sýirep, aqiqat adamdy kórge tyghady! - Ghaben, taghy biraz ýnsiz qaldy. - Mәsele Múhtar Áuezov turaly. Dau joq, ol ýlken jazushy. Úly jazushy! Biraq, qalay aitsam eken, kisiligi tómen, ishine shynashaq ainalmaytyn qyzghanshaq pende edi! Biz kuәmiz. Al qarapayym halyq ony bilmeydi! Mýmkin bilmegeni de dúrys shyghar!

Meni ne saytan týrtkenin bilmeymin:

- Ghabe! Siz zirat basynda mýldem basqasha sóilep ediniz ghoy! - dedim.

- IYә, basqasha sóiledim. Qalay sóileuim kerek edi, seninshe?! Baryp túrghan pende edi deuim kerek pe edi?! Joq, men iymenno solay sóileuim kerek edi ghoy. Men shyndyqqa keregin aitqanym joq, elge keregin aittym! Al endi bireu bolmasa bireu sol shyndyqty bile jýrgeni dúrys sekildi! - dedi de Ghabeng aldyndaghy qadaghyn eshqanday tossyz tastap jiberip, bir kýrsinip aldy", degendi oqyghannan keyin, men keltirgen derekterge kýmәn bola qoymasyn sezinudemin.

Múhannyng myna qaytarghan jauabynda Sәbenning paydasyna shyghatyn oilar óte siyrek jәne: "Ty produktiyven - eto horosho. No ty vedushiy bolishoy pisateli Kazahstana. Za tvoimy plechamy pochetnyy staj y ogromnoe po kolichestvu naslediye. A vot podumal ly o tom, chto y tvoy udachy padayt na istoricheskie "Súlushash", y "Baluan Sholaq". Prochital ya tvoy "Mekteby". Priznai, horoshee nabludenie byta, uluchshenie yazyka, no opyati ocheni mnogo nezrelosti. Net sovsem psihologiy (opyati), nutro cheloveka ty ne zadevaeshi, ludy (opyati), za isklucheniyem tebya samogo, melkiye. Pochty nichtojny ony y myslyami, y chuvstvamiy", degenderi maqtamen bauyzdau ekenin júrt angharmaydy degendik pe, әlde oilau jýiesining mashyghy ma? Únamdy oilarynyng sonynan "biraq, no" degender ylghy ilesip jýretindigin kóremiz, oqimyz.

Osynyng ózi Sәbit shygharmashylyghy jóninde payda tapqysy kelgen "tolmaghan Tolstoylar men shala Shekspirlerdin": "Múhang osylay dep edi", - dep alaulatyp әketuine negiz bolghany taghy bar. Vokzalda jatqan jerinen ýiine әkelip, úzaq uaqyt panalatyp, jazyp jýrgen "Kurlyandiyasyn" avtoryna oqytyp, tyndap, ózi oqyp, talay paydaly kenes bergen Sәbenning 60 jyldyghyna rizalyq kónilin bildirgen Ábdijәmil Núrpeyisovtin: "Basqalar sekildi Sәbit Múqanovtyng tvorchestvosynda da kemshilikter bar. Synshyl, qatal oqushy sonyng bәrinen kemshilik tabuy mýmkin. Sәbit Múqanov shygharmalarynda kemshilik bolsa, ol bireu ghana. Ol Sәbenning asyghystyghy. Al Sәbene asyqpa deu qiyn. Ol býginde onday aqyldy ala da qoymaydy" (187-bet) deui qanshama dostyq niyetpen aitylghanymen, kókeydegisin angharmasqa bolmaydy. Qanshama Sәbitke jenildik jasaghysy kelgenimen, "onyng tauday enbegining kólenke jaghyna әdeyi bettemey, quanyshty mereke ýstinde halyq kaghidasyn: "jaqynyndy jattay syila, jat janynan týnilsin" demekpiz" degen sóz iyesining qanday taktikany qoldanyp otyrghanyn anyq tanytady. Tap osynday oilar Safuan Shәimerdenov, Tahauy Ahtanov, Zeynolla Qabdolovta jii kezdesip: "Shirkin, Sәbeng asyqpasa, tamasha jazushy edi ghoy", deytin sipay saldy pikirler kóp aitylyp, jattandygha ainalyp ketken bolatyn.

Sәbenning Múhandy moyyndauynda eshqanday ayarlyq joq. Ókinishke qaray bizde, әsirese, zertteushilerde jetiluding dialek­tikasyna qaramay, songhy qorytyndydan óris alyp, oi-pikirlerin soghan ynghaylap jazyp, oqushylardyng týsinigin laylay­tyndar bar. Qanday úly, danyshpan bolsyn ayaghy salbyrap aspannan birden týspeydi, birtindep-birtindep ósip-jetiledi, tanylady, qúrmetteledi. Sondyqtan aitqan oidyng qay jyly, qay sәtte bolghanyn eshuaqytta úmytpaghan abzal, sapyrylystyryp jiberu kóbine falisifikasiyagha aparyp soqtyrady.

Eki alyptyng 1941 jyly jazysqan hattary әri qaray sozylghanda nemen tynaryn kim bilsin, eger soghys bastalyp ketpese. Teginde tabysqan siyaqty. Óitkeni: "V 1942 godu SK KP Kazahstana prosil menya zanyati post predsedatelya Pravleniya Soiza pisateley Kazahstana. Ya soglasilsya. Sekretarem SK togda rabotal N.A.Skvorsov. V predvariytelinoy besede s nim ya stavil odno edinstvennoe uslovie - snyati sudimosti s Auezova (on byl posajen y osujden po 58-statie v 1929 godu na 25 let za kon­trre­volusionnui deyatelinosti: byl vypushen iz turimy v 1932 godu, no sudimosti ne byla snyata. (Shyndyghy, Múhandy 1932 jyly 20 sәuirde 3 jylgha sottap, jazasyn shartty (uslovno) atqarugha kesken-di. 22 mamyrda qamaudan bosatylghan bolatyn. - T.K.), dati emu pravo sovetskogo grajdanina. Skoro na zakrytom zasedaniy Prezidiuma Verhovnogo Soveta Kaz SSR y buro SK KPK sudimosti s Auezova byla snyata", degen derekting aitary, úghyndyrary óte mol.

1946 jyly Múhang "Joly keng jazushy" degen maqalasynda: "Qazaq әdebiyetining agha jazushysy Sәbitting aty - qazaq oqushy­sy­nyng mol qauymyna óte danqty, anyq qymbat attyng biri. Sәbitting "Temirtas", "Júmbaq jalau" siyaqty romandary sapa men kórkemdik jaghynan qazaq kórkem qara sózining eleuli ýlken dәuirin tanytady. Qazaq romanynyng tarihynda talantty, ónimdi jazushy Sәbitting orny - birinshi oryn. Onyng aty býkil Odaq elining oqushysyna da mәlim jәne kenes әdebiyetining úiymdastyrushysy esebinde de zor enbegi bar adam", degeni "sudimosty" aldyr­ghannyng qayyrymy deuge esh bolmaydy.

Áriyne, úlylardyng dýrdarazdyghyn paydalanyp qalugha talaptanatyn qular az bolmaydy. Jәne onday pighylgha berilgender óz paydasyna shyghatyn kúbylystardy óte tiyimdi jәne myqty paydalana biledi. Sәbit danqynyng shayqaluyna Múhannyng 1941 jylghy "kajdoe proizvedenie Sabita, poyavivsheesya do sih por, nedonosheno", pisip-jetilmegen, bir qaynauy ishindegi dýniyeler degende, óngelerin bylay koyghanda, "Súlushash" pen "Adasqandardy", "Júmbaq jalaudy" qúrbandyqqa shalyp jiberui mezettik kónil-kýiding әseri edi. Mine, osyny óz paydasyna shygharyp jýrgender әli de bar. Sәbenning Múhang túsyndaghy jәne keyingi 13 jyly týgeldey minelumen, keudesi basylumen ótkenin dәleldeytin is-әreketter óte kóp. Sonyng eki jayy mynau: biri - kórkemdik jaghynan kemsitu bolsa, ekinshisi - iygi әkimshilik sharalar arqyly mysyn basu, meselin qaytaru.

Sәbenning abyroy-bedeline núqsan tiygizip, shygharmashylyghynyng mәnin tómendetuding әrtýrli aila-amaldary jasaldy. Biri - auyz әdebiyeti dәstýrinde ósken әdebiyet ózimizge bolmasa, әlemdik ozyq mәdeniyetting ókilderine únay bermeydi dese, ekinshi bir kezekte - Múhtar Áuezovting óz kemengerligi jetpeytindey asqaqtata maqtau men madaqtau tәsilin qoldandy. Ondaylar kóp jaghdayda ózderining kúlqynyna kerektini oilasa, ekinshi jaghynan Sәbitting mysyn basa týsudi kózdedi. Ýshinshi bir tәsil - búryn aldymen atalyp kelgen Sәbendi birtindep shegindire beru, amalsyzdan atau, tipti tizimnen "úmytyp ketu" әdeti kezdesti, tipti kýni býginge deyin jalghasyp jatyr.

Ádebiyettegi sabaqtastyqty saqtamau niyeti Kenes ókimeti kúlaghannan keyin tipti rabaysyz sipat aluda. Tәuelsizdik kelgennen beri populizmge, yaghny tarihiy-kórkemdik negizi joq dauryqpaly aighaygha keziktik. "Atana ne istesen, aldyna sol keledi", degenge Sәbit Múqanov kezigip otyr. Men keybireulershe, sauap dep tabalamaymyn, óitkeni ol jetelilikting belgisi bola qoymas. Dauyl kezinde qanday shang kóterilmeydi, zaman ózgeriske týsip jatqanda ne aitylmaydy degenge baghyp, elemey ketuge bolar edi, biraq qoghamdyq-estetikalyq oi-týsinik dialektika zanyna baghynady.

"Qazaq әdebiyeti" gazeti 1992 jyly "Qazaqta últtyq әdebiyet bar ma? Qazaq kenes әdebiyeti dep jýrgenimiz qanday әdebiyet" degen qiyas saualdargha jauap úiymdastyrghanda "Qazaq әdebiyetining klassikteri qatarynda atalyp kelgen S.Múqanov, S.Seyfulliyn, Gh.Mústafin shygharmashylyghyn endi qalay baghalauymyz kerek?" degen qinalysyn 1994 jyly "Júldyz" jurnaly "op-onay" sheship berdi. "Últtyq aqyn úghymyn aiqyndap, ornyqtyru ýshin últsyz aqyndar - kenesshil, odaqshyl, partiyashyl batyraqtar, kólgir internasional belsendi aqyndar jasaghan "qazaq kenes әdebiyeti" degen qampighan dókeydi qayta sarapqa salyp, tarih tarazysyna tartugha mindettimiz.

Býginge deyin "Alyptar tobyn" qúrap kelgen Sәken, Beyimbet, Iliyas, Sәbiyt, Ghabiyt, Ghabiyden búrynghyday әspettelip, "negizin qalaushylar" retinde oqulyqtan-oqulyqqa jónkile almas" (№ 5-6.1994,187-bet) degen qynyr oilardyng shalyghy aldymen Sәken men Sәbitke tiyip jatyr.

Gazet-jurnaldarda shәlkem-shalys aitylghandardy bylay qoyghanda M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner instituty "20-30 jyldardaghy qazaq әdebiyeti" (janasha bajaylau) degen kitapty 1997 jyly shyghardy.  "Ádebiyettegi jana dәuir" degen taraudyng avtory marqúm Dәrimbetov tarihy shyndyqtardy belinen basyp, óz qisynymen emin-erkin siltepti. "Osy kýnge deyin roman retinde dәriptelip kelgen "Tar jol, tayghaq keshu" S.Seyfullinning baspa betin kórgen kýndeligi, basynan keshken oqighalardyng hronikasy edi. Al S.Múqanov "Adasqandar" romanynda jigit pen qyzdyng sýiispenshilik tarihynan tap kýresining "dialektikasyn" tappaq boldy" (34) dep "qisyndaydy". Bar soqqyny Sәken men Sәbitke búryp, ilip alar eshtene tappaydy. 20-jyldary qanat jaya bastaghan tapshyl әdebiyet, onyng ókilderi "Seyfulliyn, Jansýgirov, Mayliyn, Múqanov jәne t.b. kóptegen aqyndar zamandy janasha jyrlaymyz dep jalang ýgit, danghaza úrangha úryndy. Búl býkil qazaq әdebiyetine tәn tendensiya" boldy (30) dep týiin jasaydy.

Sәbit Múqanov Jazushylar odaghynyng basshylyghyna 1943 jyly qaytadan taghayyndaldy. Soghys jenispen ayaqtaldy. Bizding jauyngerlerimiz Europanyng talay elderin azat etip jýrgende, Batys mәdeniyetining biraz ýlgisin kórip, ýirenip, elge oralghanda solarday bolugha talpyndy. Teatr sahnasynan, kino ekranynan, gazet-jurnal betterinen batysty madaqtaghan dýniyeler kóbeyip ketken song qytymyr partiya "Batysqa tabynushylyqpen qýresti" bastap kep jiberdi. Qauly-qararlar qarsha jaudy. Batysshyldyghy joq qazaqtar "últshyldyqpen" kýresuge kiristi.

Saryarqa, saghyndyrghan atameken,

Alda - maydan, artta - sen, qaytsem eken ? - degen Qasymnyng jan sózi býkil nauqannyng qozghaushysy bolyp shygha keldi. Biraz jastar "últshyldyqpen" kýresti, attaryn shygharyp aldy. Olardyng uly qalamyna ilikpey qalghan aqyn-jazushy neken-sayaq. Qazaqstan Ortalyq partiya komiyteti, әsirese Hramkov bastaghan ýgit-nasihat bólimi shudy danghazagha ainaldyrdy. Shayahmetovting tizgindi tartugha múrshasy kelmedi. Ábdilda Tәjibaevtyng esh jerde jariyalanbaghan, sahnagha qoyylmaghan, qaghaz betinen mashinkagha ghana kóshirilgen "Biz de qazaqpyz" atty piesasy SOKP Ortalyq Komiytetining teatr jayly qaulysyna ilinip ketip (Sәbenning búghan qatysy joq deuge dәtim barmaydy, óitkeni ol kezde Jazushylar odaghynyng basshysy bolatyn), Qazaqstan teatrlary repertuarlarynyng oiran-botqasy shyqty.

Qazaqstandaghy әdeby atmosferanyng jaysyz jaghdayyn týzetu ýshin KSRO Jazushylar odaghy basqarmasynyng Boris Polevoy bastaghan ýlken brigadasy kelip, jaryq kórgen shygharmalardy bylay qoyghanda, kókeyimizdegi oiymyzda qanday kinәrat barlyghyn sýzgiden ótkizdi. Múhtar Áuezovting "Abayy" "Kazahstanskaya pravda" gazetinde tas-talqan bolyp synaldy. Jastar teatrynda qala ziyalylarynyng jinalysy ótti. Berekesiz talqylau edi ol. Olay deytinim, Sәbit Núryshev degen ghylym kandidaty talay akademikterge "sabaq" berip, "aqyl" ýiretti. Orysshagha tili kelmeytin Ámirbek Tәkejanov syqyldy tarihshylar Sәtbaev syndy danyshpan­dardyng shaujayyna jabysty. "Últshyl­dyqty" әshkereleuden bastalghan u-shu Abay mektebine soqpay ótpedi. Sәbeng eptep abyroysyzdyqqa úrynsa, dәl osy tústa úryndy. Abay aruaghy jibermedi, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng basshylyghynan ketti. Biraq partiyanyng zorlauymen kelgen filosof Jaymúrzin eshteneni tyndyra almady. Ghabiyden men Ghabitti alma-kezek taqqa otyrghyzudy mashyqqa ainaldyrdy. Alayda, Jazushylar odaghynyng Sәbit kótergen biyikten asyp týse qoyghany shamaly.

Ólimning qasiyettisi de, qasiyetsizi de bolady eken. Shyngha shyghyp, әlemdi auzyna qaratqan tústa shart synu - búrynghy ataq-danqyn eseley týsetin kórinedi. Men Múhannyng payghambar jasynda ketkenine quanyp otyrghan joqpyn, onyng ókinishti ólimi abyroy-ataghyn búrynghydan da aspandatqanyna tәube dep otyrmyn. Tirliginde dýniyening tútqasyn jalghyz ózi ústap túrghanday sezinetin dýmdilerding kózi júmylghannan keyin kónilden ketip, aty óshe­tinderi kóp qoy.

Osy arada pysyqtay ketetin jay bar. Bir-bi­ri­men m­a­tasyp jatqan taghdyrlardyng kýngeyi de, kólenkesi de az emes. Ózi danyshpan, eshkimnen qoldap-qolpashtaudy qajet etpeytin daryndargha da baqytty sәtter kerek eken. Men Múhannyng әlemdik danqynyng asqaqtauynda Sәbenning júldyzdy sәtining sóne bastauynda kórkemdikten, әleumettik tirlikten góri baqytty kezdeysoqtyqtyng róline toqtayyn dep otyrmyn. Bireu keliser, bireu kelispes, biraq ómir shyndyghyn aitpasqa bolmas.

1961 jyly 27 mausymda qazaq dalasyna jay týsti. Múhtar syndy alybymyzdy ana dýnie alyp ketti. Halyqtyq dәstýrimizding saqtaluymen bolsyn, ne bolmasa partiya basshylyghyndaghy qúdasy Dinmúhamed Qonaevtyng sheshimimen bolsyn, Sәbiyt, Ghabiyt, Ghabiyden mәiitti Mәskeuden alyp keluge attandy. Olargha Qyrymda demalyp jatqan jerinen ar әmirimen Ábdilda Tәjibaev qosyldy. Mәskeuden kelgen qaraly kóshti Almatyda qarsy alghan halyqtyng yqylas-peyili úly ókinishke oranyp túrdy. Shyn jyladyq, ah úrdyq. Bayraghymyzdan aiyryldyq dedik.

Bәrine de uaqyt tóreshi. Osy arada mening esime Temirtau oqighasyna baylanysty ótken plenumda Sәbit Múqanovtyng sóilegen sózi týsip otyr. Múny Diymekeng oilady ma, oilamady ma, әiteuir Múhana jasalar jaqsylyqtyng bәri Sәbenning mysyn basyp, abyroyy men bedeline núqsan tiygizuding amalynday bolyp shyqqany ótirik emes.

Temirtau júmysshylary kenes zamanynda ereuilge shyghyp, qaru kýshimen basylghan-dy. Ony el-júrtqa sezdirmeuding bar aila-amaldary jasalghan bolatyn. Janalyqqa qúlaghy elendep, el jaghdayyn kózben kórip jýretin jazushylar, onyng ishinde partiyanyng naqsýieri, Ortalyq Komiytetting mýshesi Sәbit Múqanov múnday oqighadan qalys kaluy kýnә.

Kóterilis atauly jaysyzdyqtan kýisizdikten bastau alady ghoy. "Qazaq dalasyn aralaudan artyq maghan demalys kerek emes", - dep әmbege jayyp jýretin Sәbeng Temirtau júmysshylarynyng ashtyq-jalanashtyqqa qarsy ereuilining sebebin týsine kelip, ony qalyng qazaq mal­shylarynyng jay-kýiimen salystyrady. Hal-jaghdaylary búlardan da tómen ekenin kózi kórip jýrgen jazushy osy plenumda sóileuge bel baylaydy.

Búl sózding mәn-maghynasyn ghana emes, qalay aitylghanyn bajaylay bayandayyn. Óitkeni, qazaqtyng qanqu sózimen elge jetip, anyq-qanyghyn әli kýnge deyin bilmey jýrgen aghayyndar kóp jәne múnyng zardaby Sәbit Múqanov ýshin qanday bolghanyn da angharyp qalamyz.

Ortalyq Komiytetting Temirtau oqighasyna arnalghan XVI plenumy 1959 jyly 23 qazanda ótti. Sonda sózining nayzasyn Sәbit Múqanov Ortalyq Komiytetting birinshi hatshysy N.IY.Belyaevke baghyttaydy. "S bolishevistskoy pryamotoy zayavlyay eto", - dep qamshyny basyp-basyp kep jiberipti. Demek, respublikany basqaryp otyrghan birinshi hatshydan ayaghyn tartpaghan Sәbeng kimnen jasqansyn! Osyndaghy әreketinen Sәbenning qazaq halqyna jany qalay ashitynyn, tipti últshyldyghyn aiqyn kóremiz. "V nashey strane trujeniky tak ploho ne jivut, kak v otgonnyh otarah. Tam prosto adskie usloviya. Ya kak chlen SK KP Kazahstana y deputat Verhovnogo Soveta Kazahskoy SSR, nastaivai na tom, chtoby vopros o jilishnyh usloviyah dlya chabanov byl vkluchen v postanovlenie dannogo plenuma. Kontroli nad etim voprosom doljno vzyati na sebya Buro SK KP Kazahstana, v nem lichno tov. Belyaev - pervyy sekretari. Tak ya govoru potomu, chto prak­tika raboty pokazyvaet, chto v otvetstvennyh delah trudno nadeyatisya na tov. Kunaeva. Po vseobshemu priznanii on yavlyaetsya "meshkom obeshaniy". Ya otchasty razdelyay etu osenku. Razdelyay potomu, chto u tov. Kunaeva chasto slova rashodyatsya s delom".

Áriyne, ýkimet basynda otyrghan azamatqa búl óte auyr kinә.

Temirtau oqighasyn qaraghan plenumnyng materialdary aqyn-jazushylardyng qolyna týskende óndelip, tolyqtyrylyp, el-júrtqa jayylyp, әr týrli saqqa jýgirtilip ketetin edi. Ony meylinshe jasyryp keldi. Alayda, onyng alys janghyryghy filologiya ghy­lym­darynyng doktory, әrbir maghlúmaty tir­nektep jinap, aiy-kýnimen kórsetetin ataq­ty bibliograf Ábdilhamit Narym­betovting qúlaghyna jetipti. "Qazaq әdebiyeti" gazetining 2000 jylghy 2 mausymda shyqqan sanynda Sәbit Mú­qa­novtyn: "1959 jyly Temirtau kóterilisi turaly mәsele plenumda qaraldy. Men plen­um­da sóz sóilep, N.IY.Belyaevty da, D.A.Qonaevty da (Qazaq SSR Ministrler Ke­nesining predsedateli) qatty synadym. Olar me­ning búl synymdy jaratpady. Qonaev plenumda maghan otpor bermek bolyp sóiledi. Osy plenumnan keyin N.IY.Belyaev: "Mú­qanovtyng bar kitabyn qarap, qate tabyndar", dep Qazaqstannyng KGB-syna tapsyrma berdi. KGB qyz­m­etkerleri "Al­maty" gostiy­niy­sa­sy­nan bir bólme alyp, 2 ay boyy mening kitaptarymdy qarap eshteme taba almady", - degen esteligi Kenes óki­meti qúla­ghan­nan keyin ghana jariya­landy.

Plenumda aitylghan syndy Diymekeng ke­shi­re alma­pty.

Sәbit pendelik túrghydan emes, iydeologiyalyq túrghydan óte úrynshaq qayratker edi. Oghan zamany dem berdi, ózinin taqyr kedeyden shyghyp, jetimdikpen jetilgeni negizgi tirek boldy. Sondyqtan partiya men kenesting sózi Sәbene Qúran sózinen artyq sanalghany ótirik emes jәne búl oiyn qysylmay, qymtyrylmay aitatyn.

Qúday bergen mol darynnyng arqasynda jiyrmasynshy jyldardyng ózinde-aq "Súlushash" pen "Adasqandardy" jazghannan keyin Sәbit danqy Qazaqstangha keng tarady. Sózi uәli boldy. 1946 jyly Gh.Mýsirepovtin: "Sәbitting enbekteri - halyq qazynasy, el maqtanyshy. Sәbitti qazaqtyng elinen, eldi Sәbitten aiyratyn eshbir sanylau bolghan emes", - dep sendirui tarihy shyndyq. Mine, osynday adamnyng auzynan jogharydaghyday plenumda syn estu kimning bolsa da úiqysyn búzary haq. Onyng qayyrymyn qaytarugha Diymekeng Múhtar Áuezovting әlemdik abyroyyn myqtap paydalandy. Solay oilasyn, oilamasyn meyli, biraq nәtiyjesi osynday boldy.

Sәbenning Múhanmen qarym-qatynasyn әdeyi ushyqtyrghandardyng qansha payda tapqandary bizge mәlim. Qazaqtyng "solay bolypty ghoy" deytin ósek-ayanyn óshiru ýshin ózim anyq biletin jaylardy qújatpen dәleldeyin.

1933 jylgha deyin Múhtar men Sәbit shýiirkelesip sóilesken adamdargha úqsa­maydy. Sәbenning jiyrmasynshy jyldar­daghy ashy da ojar maqalalarynda Múhtar últshyl, bayshyl degen pikir ondy-soldy jazylghan. Múhang Almatynyng týrmesinde jatqan kezde 1932 jyly jazylghan "HH ghasyrdaghy qazaq әdebiyeti" degen Sәbenning atyshuly enbeginde túnghysh ret Múhtar Áuezovting monografiyalyq portreti berildi. 378-418-betterde, tabany kýrektey 40 bettey, yaghny 2,2 baspatabaq kóleminde arnayy tarau jazdy. Artyq aitqany, kem soqqany, әdeyi búrmalaghany bar búl enbekte mynaday týiin jasaldy: "Aqyndyq, jazushylyq kýshin alghanda Múhtar kýshti jazushy. Tili súlulyghynyng ýstine Múhtar keyipker jasaugha sheber. Múhtardyng keyipkerlerining syrtqy kórinisi men ishki sezimi aiqyn kórinip otyrady. Onyng keyipkerlerining kóbinde jasyrynbaq joq, qay tapqa jatatynyn aiqyn kórip otyrasyn. Taptyq betin býrkemeydi, óse beredi, órkendey beredi. Bastaghan isin ayaqtaugha túraqtylyghy jetedi. Bayshyl jazushylardyng ishinde baylar tabynyng taptyq keskinin onyng keyipkeri arqyly kórsetu retinde Múhtardan asqany joq. Jazugha sheberlik jaghynan proletariat jazushylaryna Múhtardan ýirenetin nәrse kóp" (418-bet) degenin qanday saqqa jýgirtsek te, Múhtardyng úly jazushy ekendigin moyyndauy aiqyn da anyq.

Sәbit Múhana 1933 jyly 21 aqpanda úzaq hat jazypty. Onda: "Biz Almatyda kóriskende jóndi sóilese alghanymyz joq. Bizding senimen sóileskendegi maqsatymyz - seni ýgitteu emes, týzelem dep alghan betine joldastyq kómek kórsetu. Búdan birer jyl búryn biz ekeumiz eki taptyng jyrshysy ek. Seni subektivno da únatpaytyn em. Sóitken saghan mening osy hatty jazuymnyng ózi kóldeneng qaraghan adamgha úqpaytyn nәrse syqyldy kórinui mýmkin. Taptar bitkenmen, tap ókilderining tatulyghy bolu mәselesi әli erte", - dep marksizm-leninizm dýniye­tanymyn taramdata bayandaydy. "Búl sózder, әriy­ne, ýgit emes (sen syqyldy pikiri er­jetken adamdy ýgitteuding ózi balalyq bolar edi)", - dep qayyryp: "Jana qogham jarshysy bolamyn degen niyetindi qúptaymyn, әsirese "Ashyq hatyndy" adal niyetinmen jazghanyna senemin", - deydi.

Mәriyәm Qojahmetqyzy Múqanovanyng teledidargha bergen súhbatynda jәne auyzeki әngimesinde eskerer bir jay bar. "1933 jyldyng kóktemine qaray Sәbitke Múhtar Leningradtan: "Otbasymdy kóshirip әkele jatyrmyn", - dep telegramma berdi. Qarsy alyp, jataqhanamyzgha qondyrdyq. Tamaq ishkennen keyin Sәbit pen Múhtar ekeui as bólmege kirip alyp týni boyy sóilesti. Kóz shyrymyn aldyrmay, tanerteng Almatygha shygharyp saldyq. Sondaghy úzaq sózderining týiini 1933 jylghy әlgi hatyna týsipti: "Saghan qiyndyq az kezdespeydi, óitkeni sen proletariat tilegine qarsy bolghan adamsyn, sondyqtan proletariat saghan birazgha deyin sene almaydy. Sen: "Qatelestim be?" - dep birazgha deyin jaltaqtyq isteuing mýmkin, "jasasyn" jaghyn basynqyrauyng mýmkin. Sen búrynghy Múhtar bolsang "qanjyghada kórisermiz" dep aiday berer ek. Qazir ol pikirden, әriyne, aulaqpyz. Týzeluine bizden kerek jәrdem bolsa, qoldan kelgenshe ayanbaymyz", - deydi.

Sәbit oqudan kelgenshe Múhtardyng 1935 jylgha deyin birde-bir kitaby basylyp shyqqan joq. Shygharmayyn demedi, soghan redaktor bolatyn adam Almatydan tabylmapty. Kýni búryn dayyndalghan Múhannyng "Eskilik kólenkesinde" atty jiyrmasynshy jyldardaghy әngimeler jinaghyna redaktor bolyp, qysqasha alghysóz jazyp shygharghan adam - kәdimgi Sәbit Múqanov. Jәne kýni býginge deyin әuezovshil bolyp kelgen jәne jýrgenderding oiyna kelip, auzyna týspegen pikirdi, yaghny alghashqy әngimesi "Qorghansyzdyng kýninen" bastap: "Múhtar europalyq mәdeniyet dengeyinde shygharma berdi", - degendi aitqan taghy da Sәbit Múqanov. Osy batyrlyghy, әdebiyetke, Múhtargha degen janashyrlyghy 1937 jyly Sәbitke pәle bolyp jabysty. Qyzyl qyrghyn túsynda gazet betinde, jinalystarda Sәbendi kinәlaghandar auyr sayasy aiyp etip taqqandar boldy.

Talay qiyn-qystau kezenning ózinde syr bermegen tatu-tәtti qarym-qatynas Sәbit pen Múhtar arasynda 1939 jylgha deyin sozyldy, teperishti birge kórdi. Bolar-bolmas qaljynnan ot shyqty. Oghan eki alyptyng jazghan hattary kuә. Onyng shet jaghasyn Túrsyn Júrtbay M.Áuezov múrajayynan alyp, "Sәbit Múqanov taghylymy" degen jinaqta 1990 jyly, odan keyin "Talqy" roman-essesinde jariyalady. Biraq tolyq aitpady, tarta sóiledi.

Aqyn jazushynyng tarihtaghy ornyn aiqyndaytyn negizgi kórsetkishting biri óz elinde, ózining ana tilinde ardaqtalghan, qadirlengen shygharmalarynyng bóten júrt tiline audaryluy. Sәbit Múqanov shygharmalary dýnie jýzining tiline, onyng ishinde әlemdik orys, aghylshyn, qytay, fransuz tilderine audarylyp, san milliondaghan taralymgha jetti. Keybir tuyndylary әlemdik әdebiyet hrestomatiyasyna endi. Qazaq әdebiyeti tarihynda óz romanyn orys tilinde birinshi bolyp jariyalaghan jazushy - Sәbit Múqanov. 1935 jyly Mәskeuding kórkem әdebiyet baspasynan "Syn baya" degen atpen "Adasqandar" romany B.Maldybaev pen O.Frelihting audar­masymen qalyng oqyrmangha jol tartty. Liyteraturnaya gazetada" V.Tev­keliyding "Povesti ob obrechennyh" degen únamdy resenziyasy jariyalan­ghanda dýniyeni kýidire sóilemese ishi kebetin "Kom­somoliskaya pravda" gazeti R.Shpunttyng "Politicheskie slepsy iz Gosliy­tiyz­data" degen zәrli maqalasynda baspany sayasy jaghynan túqyrtyp, "Liyte­ra­tur­naya gazetany" "advokaty kulachestva" dep aiyptady. Mәskeude kóterilgen jel Qazaqstangha qúiyn bolyp jetken uaqytta Qazaqstan Jazushylar odaghy S.Múqanovtyng "Syn baya" romany turaly arnayy qauly alyp, qalyng oqushy júrtshylyqqa jetkizbeu ýshin kitapty jabyq qorda, yaghny kitap týrmesinde ústau turaly sheshim shyghardy. Ádette, keudesinde jany joq, kórkemdiginde ilip alary shamaly tuyndy múnday әngimege ilikpeydi. Orys baspasózin óz qorasyna qasqyr týsip ketkendey dýrliktirgen qazaqtyng birinshi shygharmasy boluynyng ózi Sәbenning pendelik tirligine qanshama qiyndyq әkelgenmen, qazaq әdebiyetine sonshama abyroy syilap jatqany, dýniyede qazaq degen el bar ekenin sezdirip jatqany zor quanysh edi.

Sәbit Múqanovtyng әlemge aty belgili bola bastauy odan әri jalghasa týsti. Fransiyadan oralghan Qazaqstan partiya úiymynyng jetekshisi Levon Mirzoyan 1936 jyly elge bagha jetpes sәlemdeme әkep bergeni tarihtan mәlim. "Súlushash" fransuz tilinde audarylyp, Parijde shyghypty. Búryn Qazaqstan aspanynda atoy salghan Sәbeng endi әlem әdebiyetining baspaldaghyn attap, ýlken-ýlken daryndarmen terezesi teng jazushy sanatynda atala bastady. Sәken: "Batyraq inim, jaradyn", - degen qysqa da núsqa qoshtaumen kókke kóterdi. Sәbeng bolmashygha mәz bolyp, kókiregin keretinderge úqsamay, ózining qarapayym tabighatymen óndirip enbek ete berdi. Ár shygharmasymen halqyn quantyp, abyroyyn asqaqtatty. "Súlushash", "Botagóz", "Ómir mektebi", "Baluan Sholaq", "Móldir mahabbat" kóptegen tilderge audarylyp, qazaq әdebiyetining danqyn shetelge shygharghany YuNESKO sheshimine negiz bolyp әlem 100 jyldyghyn toylady.

Sәbit Múqanovtyng shygharma­shy­lyghy turaly úly aqyn-jazushylardyng ait­qandary men jazghandaryn tizip jat­pay, aty-jónderin ataudyng ózi-aq biraz syrdan habar berer. Aleksey Tolstoy, Leonid Leonov, Aleksandr Fadeev, Samuil Marshak, Galina Serebryakova, Aaly Toqambaev, Týgelbay Sydyqbekov, Ionas Shimkus, Petrusi Brovka, Maksim Ryliskiy, Suleyman Ragimov, Vadim Sobko, Berdi Kerbabaev, David Kuguli­tinov, Imre Trencheny Valida­p­feli, Rasul Ghamzatov, Mirmuhsiyn, Mú­s­tay Kәrim, Petr Proskuriyn, Fedor Pan­ferov, Shynghys Aytmatov... Sәbeng danqyn әlemge jayghandar, Qúdaygha shýkir, jeterlik.

Ár daryn óz elinde abyroyly, be­deldi bolsa ghana shet júrtqa tanylmaq. Ol jaghynan Sәbende esh kendelik joq, tipti halyqtyghy jaghynan onymen qaptaldasar jazushy joqtyghyn ónge emes, ózimizding danalarymyz moyyn­da­ghanyn aitsaq ta jetkilikti. 1947 jyly úly Múhtar Áuezov "Joly keng jazu­shy" degen enbeginde: "Sәbitting aty qazaq oqushysynyng mol qauymyna óte danqty, anyq qymbat attyng biri. Onyng aty býkil Odaq elining oqushysyna da mәlim", - degenmen-aq shektelsek te bolar edi. Al bagha týgil, jay sózding ózine saran, talghampaz Ghabit Mýsirepov: "Sәbitting tarihtan alatyn erekshe orny egiz eki salamen kelip, bir arnagha qúyatyn jazushylyq enbegining nәtiyjesi. Onyng biri әdebiyet qazynasyna qosqan Sәbitting óz shygharmalary bolsa, ekinshisi, qazaq kenes әdebiyetining qozghalysyn úiymdastyru, basqaru jaghyndaghy enbegi", - degen sýbeli oilaryna eshkim dau aita almas. Óz elinen, óz tendesterinen osynshama biyik bagha alghan úly klassikting enbegin ózgeler onan әri asyra maqtamasa, kem týsire qoyghan joq. Orystyng ataqty jazushysy Leonid Leonovtyn: "Mú­qanov talantynyng al­dynda basymdy iyemin", - dep moyyndauy alys, jaqyn elder danagóilerining týiindi oiy ekeninde esh shýbә joq. Olay bolsa, Mú­hana da, Sәbene de YuNESKO she­shimin jalynyp-jalpayyp súrap almaghanymyz halyqtyq abyroydyng eng ýlkeni. Osynday úlylarymyz ben kemen­gerlerimizding bolghanyna tәube deyik.

Qazaq qoghamynda kýiigi әli b­a­syl­may kele jatqan pendelik mәselening tý­yinin sheshsek, keyingi úrpaq tiyisti sabaq alar, aldynghy úrpaq bayqap sóiler dep ýmitteneyik. Tarihtyng tazalyghyn, halyq mereyining asqaqtauyn tileyik.

 

Túrsynbek KÁKIShEV, professor.

«Egemen Qazaqstan», 28 Shilde 2010

ALMATY.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1397
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1227
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 984
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1061