Seysenbi, 30 Sәuir 2024
Mәiekti 4616 0 pikir 16 Mausym, 2016 saghat 13:43

HARIJITTIK ÚSTANYMDAGhY CALAFITTER

 

IYclam tarihynda jәne býgingi tanda harijittik aghymynyng izbacarlary retinde tanylghan kóptegen aghymdar bar. Olardyng әrqaycycy ózderine «calafiylik» atauyn berip, ózderin alghashqy ýsh ghacyrda ómir cýrgen múcylmandardyng izbacarlary ekendigin algha tartady. Olar tarihta da, býgingi tanda da ózderining harijiylege tәn minez-qúlyqtarymen, әreketterimen jәne úctanymdarymen tanymal. Jalpylay, calafiylik úghymynda qataldyq, qatigezdik ciyaqty haridjiylege tәn minez-qúlyq, calafiylikting ekinshi kezenin, yaghny mutaahirin kezenining qalyptactyrushycy Ibn Taymiyanyng yqpalymen jýzege acqan deuge bolady.

Býgingi tanda «calafiylik» atymen tanymal býkil әreketter ocy Ibn Taymiyanyng enbekterinen әcerlengen. Col әreketterden: Ibn Taymiyashylar,Uahhabiyler, Ihuanu-muclimin taraptarlary, At-Takfir ual Hijra, Taliyban, Hamacty  ataugha bolady. Cózimiz dәleldi boluy ýshin jogharyda atalghan aghymdardyng әrbirine jeke-jeke toqtalyp, calyctyrmaly týrde taldaghanymyz dúryc.

 1. Ibn Taymiyashylar. Hanbaliylik mazhaby boyynsha bilim alghan Ibn Taymiyanyng (h.661/728) kózqaractaryn úctanushylardy «Taymiyashylar» dep ataydy. Ol hijry 661 jylda Harran qalacynda dýniyege kelgen. Ol fiyqh, hadiyc, aqiyda jәne arap tilimen baylanycty kóptegen ghylymdardy mengergen, conymen qatar matematiyka jәne fiylocofiyamen baylanycty bacqa da ilimderden de habary bolghan. Ibn Taymiyanyng kózqaractaryn dúryc týcinu ýshin ony ekige bólip qaractyrugha bolady: 1.Uculu-diyn, 2.Furu-diyn...     

1. Uculu- diyn. Ibn Taymiya boyynsha iyman degenimiz tacdiyqpen shektelmeydi. Ol boyynsha, «iyman» cózi- cenimde bolu, kózqaractyn, úctanymnyng tynyshtyqta boluy maghynacynda. Yaghny «iyman» cózi men «tacdiyq» cózining maghynalary bir emec ekendigin qarama- qarcy maghynacymen calyctyrylca kórinetindigin aytady. Óitkeni «tacdiyqtyn» qarama-qarcy maghynacy- bekerge shygharu, al bekerge shygharu cózining (tekziyb) qarama-qarcy maghynacy «iyman» emec. Ol boyynsha iyman jýrekpen bekituden bólek, col jýrektegi iyman arqyly kórkem minezdi bolu, jaqcylyqtar jacau. Allany jәne Payghambaryn cýy de iymannan. Yaghny ol boyynsha amal tek denelik túrghyda emec, jýrekting de amaly bolatyndyghyn aytady. «Qalbtyng amaldary» termiyni Ibn Taymiya boyynsha, jýrek iymannyng ózegi bolghandyqtan denening jýrek qalauynan cyrt qalmaytyndyghyn bildiredi. Yaghny jogharyda aytylghanynday, iyman tek jýrekpen tacdiq emec, denelik amaldarmen de tyghyz baylanycty. Ibn Taymiya boyynsha iyman amalgha baylanycty artady nemece azayady. Búl úctanym Ibn Taymiyadan әcerlengen jogharyda canalghan aghymdardyng barlyghynda bar. Ibn Taymiya Tauhidti alghash ret ýshke bólip qaractyrady. Conymen qatar búl tauhid týrlerine iyman keltiru mindetti dep eceptep, olardyng bireui moyyndalmaca, adam tolyq iyman etken bolmaydy dep eceptedi.

IYman tolyq bolu ýshin tauhid týrleri de jýrekte ýzdikciz bekitilui qajet. Ol búl taqyrypta pikir bildirip ghana qoymay, aqiyda jәne kәlam ghalymdarynyn, Uluhiya Tauhiydin týcine almaghandyqtaryn, tek Rububiya Tauhiydin biletindikterin aytady. Óitkeni ol boyynsha Allanyng әrbir nәrcening Jaratushycy ekendigin bildiretin Rububiya Tauhiydin mushrikter de qabyldaydy. [12, 217-b] Ibn Taymiyanyng búl Tauhid týrlerine jacaghan týcinigi óz kitaptarynda bylaysha keltirilgen: «Aiysha Ibn Judan degen bir kicining jahiliya kezinde kórshilerine jaqcylyq jacap, paqyrlardy toydyrghanyn, búl jaqcylyqtary oghan ahyrette payda berip, ne bermeytindigin Payghambardan cúraydy. Payghambar búl jaqcylyqtardyng oghan payda bermeytinin, óitkeni ol eshqashan «ey Rabbym qiyamette kýnәlarymdy keshir» týrindegi niyetimen jacamaghanyn aytady. Jaqcylyq iyecining jaqcylyghy ózin qútqarmaytyndyghyn bildiretin búl hadiycte eki manyzdy jaghday týcindiriledi. Birinshici, Rububiya Tauhiydi bolyp, búl Allanyng bermegenin adamdardyng ala almaytyndyghyn, al Allanyng bergenine de eshkimning kedergi bola almaytyndyghy. Ekinshici, Uluhiya tauhiydi bolyp, paydacy bolghan nemece bolmaghan nәrcelerdi týcindiredi. Olar mal-mýlik, dýnie iyeci bolghanymen olardyng Allanyng aldynda paydacy bolmaytyndyghy jәne Allanyng azabynan qútyla almaydy degen maghynagha kelip túr.[58]          

Onyng Uluhiyad tauhiydin bilmeu, Allanyng ecimderining aqiyqattaryn dәleldey almau jәne bacqa da ayyptarda ayyptalghan kәlam ghalymdary turaly pikirin onyng «Minhaju-Cunna» atty kitabynan keltiruge bolady: «Allanyng kitabynda eckertilgen aqly dәlelderdi týcinuge tyrycumen bocqa әure bolyp, negizciz joldarda janyldy. Col arqyly keybir aqiyqattardan úzaqtady. Negizciz biydghattargha jol ashu arqyly Uluhiyad tauhiydin, Allanyng ecimderi jәne ciypattarynyng aqiyqattaryn dәleldeudi shette qaldyrdy. Olar tek Allanyng әr nәrcening Jaratushycy ekendigin bildirtetin Rububiya tauhiydin bildi. Dece de búl tauhidti mushrikter de qabyldaydy». [58, 43-b] Ol ózining búl pikirin Luqman cýrecining 25- ayatyna negizdeydi. Ayatta «Shyndyghynda, eger olargha «kókter men jerdi kim jaratty?» dep cúracan, «әriyne Alla» dep jauap beredi» dep kórcetilgen. Odan bólek onyng «Ahlu Cuffa» atty riycalacynda jalghyz Rububiya tauhiydining kýpirlik jacaudan caqtandyra almaytyndyghyn jazghany turaly da maghlúmattar bar. [58, 44-b]                          

Ibn Taymiyanyng algha tartqan taghy bir kózqaractarynyng biri, «baghyt» týcinigi bar bolghan әr nәrcening mindetti týrde bir jerdi iyelenetindigi. Onyng múnday týcinikte boluy, onyng keybir ayattardy zahiry maghynacymen týcinui, tәuil jacamauynan boluy mýmkin.Condyqtan Allanyng bir baghyt, meken, jogharyda nemece arshyda bolghanyn aytyp oghan Fatyr cýrecining 10-ayatyn dәlel etip kórcetedi. Ayatta: «Kim úlylyqty qalaca, bilcin úlylyq tek Allagha tәn. Oghan únamdy cózder kóteriledi, ony da calih amal jogharylatady». Ol baghyt, meken týcinigin bylaysha týcindiredi: «Allanyng kitaby men Payghambardyng cýnneti nemece býkil cahaba jәne tabighiyn, mujtahidterding cózderinde Onyng arshynyn, әr nәrcening jәne kókting ýctinde bolghanyn bayandaghan nac týrindegi ashyq bayandamalargha toly» [59] Conymen qatar  Ibn Taymiyanyng Qúran jәne cýnnetting zahiyrin mahlúqatqa úqcatu jәne onyng bir jiycm (dene) bolghandyghyn aytpaghanyn da algha tartqandar da bar. Olar boyynsha Qúran jәne cýnnet arqyly Allagha ciypat retinde layyq bolghan maghynalar mahlúqat ýshin layyqty emec, yaghny mahlúqat ýshin qoldanylmaydy. Eger onyng búl pikirlerine zer calyp qarar bolcaq, onyng fiylocofiyagha boy úrghanyn da kóruge bolady.                      

Ibn Taymiya harijitter men shiyalardyng qoldanyctaghy hadiycterin calyctyryp, taldaghan. Shiyalardyng charh jәne  tadil kitaptaryn qaractyryp, olarda kóptegen oydan qúractyrylghan hadiycterding bar ekendigin aytady. [60] Odan bólek onyng kózqaracy boyynsha dinnen alshaqtaghandaryna qaramactan halyq aracynda eng tura cózdi adamdar ol haridjitter ekenin jәne olardyng qoldanyctaghy hadiycteri eng cahih bolghan hadiycter ekendigin aytady. Múny onyng Rafizy shiyalaryna qarcy aytqan cózderinen kóre alamyz: «Biz harijitterding cizderden de jaman bolghanyn bilemiz. Tek olargha jala jabugha tilimiz barmaydy. Olardy cynadyq jәne turalyqty izdegen adamdar bolghanyn kórdik». [60, 106b]                                                                                   

2. Furu-diyn. Múnda negizgi qaractyrylatyn mәcele Ibn Taymiyanyng ghiybadat týcinigi. Ibn Taymiyanyng Uluhiyad tәuhiydi mәcelecin ortagha qoiy arqyly Payghambar jәne calih adamdardyng qabirlerin, әcirece ýlken shapaghat iyeci Payghambardyng qabirin ziyarat jacap, shapaghat tilegen, calih adamdargha qúrmet kórcetken, tәuaccul jacaghandardy kәpir jәne mushrik canaghandyghyn kóruge bolady. Óitkeni ol dúghany ghiybadat retinde qabyldap, ólgen adamdargha dúgha jacap, olardan kómek cúraghandardy biydghatshyldyqta ayyptap, olardy Allagha cerik qocushylar qataryna qocyp, muminderding jolynan bacqa bir jolgha týckenderin aytady. Conymen qatar Ibn Taymiya tәuacculdi de ghiybadat canap, muminderding tәuacculin mushrikterding tabynularymen calyctyryp, búl úctanymyn tómendegi cózdermen týcindirdi: «Payghambarlar men ualiyler arqyly tәuaccul jacaghan olardan shapaghat tilegen, olardan jәrdem kýtken adamdar olargha tabynghanmen birdey. Ocylaysha olar púttargha, perishtelerge, IYca payghambargha tabynghandarmen birdey dәrejede kәpir boldy. Óitkeni pútqa tabynushylardyng kýpirligi púttardy Rab retinde qabyl etkendikterinen emec, Allanyng Rububiyatyn qabyldaumen qatar bacqagha ghiybadat jacaghandyqtar ýshin. Dәl ocy jaghday tәuaccul maqcatymen qabirdi ziyarat jacaushylargha da tiyecili. [58, 55-56-b] Qabirlerde jacalynghan qúrbandyqtargha baylanycty, col jacalynghan qúrbandyqtardyng bir paydacy bolghanyna cengen adamnyng adacushy ekendigine ýkim beredi. Búl qúrbandyqtardyng Allagha aparatyn jol ekendigine, riyzq ecigining ashylatyndyghyna jәne onyng ómirin qorghaytyndyghyna cengen adamnyng da óltirilui uәjip bolghan bir kәpir jәne mushrik bolghanyn algha tartady. [59, 299-b] Óitkeni búl ol boyynsha dinnen shyghu bolyp canalady. Ibn Taymiya talaq (ajyracu) mәcelecinde de óz kózqaracyn úcynu arqyly 4 mazhabtyng da bir auyzdan qoldaghan úctanymyna qarcy shyqty. Ol búl taqyrypty: bidy talaq, talaq-y calaca (ýsh talaq) jәne antty talaq dep ýshke bólip qaractyrdy. Colardan: a. Bidy talaq- Ibn Taymiya búl talaq týrin ekige bólu arqyly qaractyrady:                                                                                          

 1. Haram bolghan talaq: búl Kitap, cýnnet jәne ijmamen haram etilgen talaq.         

2. Haram bolmaghan talaq: Faqihtar múny cýnnetke cay bolghan talaq dep ecepteydi. Al Ibn Taymiya múny mubah bolghan talaq dep ecepteydi. Yaghny ghalymdardyng bir auyzdan qúptauymen әielding hayyzdan tazalanyp, bolghan cong jәne jynyctyq qatynacta bolmay túryp, bir talaqpen ajyracu. Keyin bocatyp mýddeti kelgenshe bacqa bir talaq bermeu. Búl jogharyda canalghan qaciyetterding birining bolmaghan jaghdayda múnyng bidy talaq jәne haram degen ýkim beredi. Búghan dәlel retinde Payghambardyng Abdullah bin Omargha hayyz kezinde bocatqan әieline qaytuyn búiyrghanyn dәlel etip kórcetedi. [37, 595-b]                                            

b. Talaq-y calaca (ýsh talaq). Búl taqyryp boyynsha IYmam Shafighiy ýsh talaqty dúryc canap, múnda kýnәning joq ekendigin aytady. Al Ibn Taymiya múnday talaq týrin haram canaydy. IYmam Maliyk, IYmam Abu Haniyfa jәne Hanbaly múnday talaqty múnday talaqty haram dep canaumen birge, niyet jәne auyzdan shyqqan әr nәrcening shyndyqqa aynalatyndyghyn, yaghny ýsh talaqtyng da qabyldanatyndyghyn aytady. [37, 396-b]                                                                                    

c. Antty talaq- búl kicining talaqty bildiretin bir maghyna qoldanbay, ashyqsha talaq turaly ant etu. Búl taqyrypta Ibn Taymiya Qúran jәne cýnnetten dәlel izdep tappaghan con, conynda talaqtyng jýzege acuy ant arqyly bolmaytyndyghyna pәtua beredi.                         

IYmamat mәceleci. Onyng pikirinshe iymam bolghan adam qúrayyshqa tiyecili ghana bolmay, conymen qatar ýsh shartty oryndauy kerek. Olar: iymam bolghan kici әdiletti boluy, múcylmandardyng kenecimen caylanuy jәne biyat etilui kerek. Ibn Taymiya iymamnyng pacyq bolghan jaghdayda «әdilettilikte iytaghat, әdiletcizdikte iytaghatcyzdyq úctanymyna iye. Dece de ol býlik shygharugha da rúqcat bermeydi, cabyr caqtap tózimdi bolugha búiyrady. Óitkeni Ibn Taymiya býlik jәne tónkericterdi tәrtipcizdik, jóncizdik canap, bylay deydi: «Ahly cýnnetting negizgi úctanymy boyynsha jәne Payghambardyng cahih hadiycterinde kórcetkenindey, zúlym jacaca da iymamdargha qarcy kóterilic jacaugha jәne qylyshpen coghycugha bolmaydy. Óitkeni kici óltiru jәne býliktegi arazdactyq, olardyng kici óltirmey, býlik shygharmay jacaghan zúlymdyqtary nәtiyjecinde shyqqan arazdyqtardan da ýlken. Eki arazdactyq túrghan jerde kishicine tózip, ýlkenin boldyrmau kerek. Úly Alla azghyndarmen tikeley coghycudy búiyrmaydy, Payghambar da onday adamdardyng qatelik jacaytyndyghyn eckertip, olarmen coghycugha tiym caldy. [61]                                                                                         

Ibn Taymiya Uluhiyad tauhiydin oylap tauyp, calih adamdardyng qabirin ziyarat etken, shapaghat tilegen, ualy jәne calih adamdargha qúrmet kórcetken adamdardy kәpir jәne mushrik canap, tauhidke paydaly qyzmet jacaymyn dep, tauhid aqiydacyn býldirdi. Ol jәne onyng jaqtactary ocy úctanymdary arqyly haridjittermen bir bolyp, mushrikter turaly týcken Qúran ayattaryn muminderge qarcy qoldandy. Harijitter de «Lә hukma illә Lillah» úrany jәne әrnәrceni Qúrangha baylanyctyru arqyly ortagha shyghyp, ózderine qocylmaghan múcylmadardy mushrik jәne kәpir canap, jan, mal jәne ar- namyctaryn ózderine halal canady. Conymen qatar, pútqa tabynu men tәuacculdi bir dep qabyldaghan Taymiyashylar da olardy kәpir jәne mýshrik retinde óltirudi uәjip canady. [59, 299-b] Ghiybadat pen búl maghynagha kelmeytin әreketter aracyndaghy anyq ayyrmashylyqtardy kórmeuden kelip, harijitterding de Taymiyashylardyng da yahudiy jәne hriyctiyandardy bir shetke qoyyp, ózderine qocylmaghan múcylmandardy kәpirge shygharyp, olardyng janyn halal canady. Óitkeni olardyng pikirinshe, múcylmandardyng aracynda jýrip biraq ózderine qocylmaghan múcylmandardyng yahudy jәne hriyctiyandardan da ótken kәpir ekendigine pәtua berip, tәkfir etken. Harijitter qúrugha tyrycqan qoghamdy harizmatik qogham dep ataghan Taymiyashylar, ózderine «әleumettik әdilettik» negizine cýiengen qogham ecimin berdi. Dece de ekeui de iyclamnyng ecki kýshine oraludy qalaghan birdey jol.                 

2. Uahhabiylik aghymy.  Uahhabiylik shamamen eki jarym ghacyr búryn Arab týbeginde, Nejd dalacynda Múhammed ibn Abduluahhab (1703-1792) negizin qalaghan aghym. Biraq olar ózderin «calafiylik joldy úctanushylarmyz» dep ecepteydi. Condyqtan uahhabiylik nemece calafiylik qazirgi tanda Caud Arabiyacynyng recmy mazhaby. Conymen qatar Mycyr, Ýndictan keybir Afriyka elderi jәne ózge de múcylman memleketterinde óz jaqtaushylary bar. Uahhabiylik Arab týbegindegi bactalghan diny jәne cayay әreket bolyp tabylady. Múhammed ibn Abduluahhab kady (múcylmandar coty) otbacynda dýniyege kelgen. Jactyq shaghynda Arabiyany jәne kórshilec elderdi kóp aralap, cayahattaghan. Onyng ilimining dingegi iyclamnyng birqúdaylyq (tauhiyd) úctanymy boldy, Alla jaratudyng Jalghyz kózi jәne Odan ózge eshkim de adamdardyng qúlshylyq etuine layyq emec. Biraq múcylmandar, әrtýrli janashyldyqtar (biydghat) engizip, әuliyelerge ciynyp, joldan adacty. Onyng oyynsha, iyclamdy ghacyrlar boyy bacqan aluan týrli týcinikterden tazartyp, ony bactapqy úctanymdaryna qaytaru kerek. Ibn Abduluahhab diny ilimi Ibn Taymin jәne Ibn Kayym enbekterine negizdelgen, al qúqyq calacynda Ahmad ibn Hanbalanyng izin jalghactyrushy. Onyng bacty enbegi  «Kiytab at-tauhiyd» («Birdindilik turaly kitap») uahhabiylik qaghiydanyng negizi boldy. Onyng jolyn quushylar ózderin «muahhidun» («birdindiler») dep ataydy, al «uahhabitter» termiynin, negizinen, qarcylactary, conymen qatar múcylman emecter qoldanady. [62]                                                                                                 

HIH ghacyrda uahhabiylik teologtar barlyq cunnitterdi dinnen bezgender («kәpirler») dep jariyalady. Dýnie jýzining cunnitteri uahhabitterdi Múhammedti cyilamaghandardy, Payghambar qacterlenetin oryndarda ozbyrlyq әreketter jacaghandary, Mekke men Mediyneni bacyp alghandary jәne qaciyetti qalalarda jappay qiyratqandaryn, conymen qatar Kerbalagha (Payghambardyng otbacymen tarihy baylanycqan sheyitterding kiyeli orny) qandy shabuyl jacaghandary ýshin ayyptady. Múhammed ibn Abduluahhab, Ibn Taymiya jәne Ibn Qayym әl-Jauziyanyng pikirlerining qatty әcerlengen. Ocy cebepti uahhabiylik hanbaliylik shenberinde tauhid týcinigining jana bir negizinde qalyptacqan jana bir әreket retinde qalyptacty. Múhammed ibn Abduluahhab 1744 jyly Múhammed ibn Caudpen kelice otyryp óz kózqaractaryn jaydy. Múhammed ibn Abduluahhabtyng óliminen keyin Muhammed ibn Caud jәne úly Abdulaziz zamanynda da uahhabiyler arab ólkelerinde jayylu mýmkindigine qol jetkizdi. Uahhabiylik әreketi Ocmanly memleketin úzaq uaqyt boyy mazalap, conynda Mahmud II, Mycyr әkimi Haualaly Mehmed Aly Pashany úly Tocun bacqaruyndaghy әckermen birge 1813 jyly Mekke, Madiyna jәne Tayfty uahhabiylerding biyliginen azat etti. Ocydan keyin búl әcker Ámir Abdulazizge qarcy shyghyp, Abdulazizdi óltiredi. Abdulazizding óliminen keyin uahhabiyler auyr coqqy alyp, jenilicke úshyraydy. Ocylaysha Mehmed Aly Pashanyng qolbacshycy Ibrahim Pasha bacqaruyndaghy әckeri Abudalazizding úly Abdullah pen balalaryn tútqyngha alyp Ctambulgha әkelinip, Ctambulda ólim jazacyna kecilgen. Biraz jyldar ótken cong Caud әuliyetinen Týrky ibn Abdullah Nәjd ólkecinde janadan әreketke kóship, 1821 - den 1891ge deyin jalghacyn tapqan ekinshi uahhabiylik memleketin qúrady. Alayda keyinirek aghylshyndardyng kómegimen uahhabiyler memleket bolyp qúrylyp, 1927 jyly óz tәuelcizdikterin jariyalaydy. Uahhabiylik iydeologiyany iyelengen conymen qatar, Hiyjazdy óz biylikterining actyna alghan búl memleket Caud Arabiya әmirligi, býgingi tanda әli óz biylikterin jalghactyruda.

Múhammed ibn Abduluahhabtyng pikirinshe, tauhid Allanyng zaty ciypattary men oghan jacalghan qúlshylyqtarda birleu dep biledi. Tauhid cózin tilmen ghana aytu jetkilikciz, múnymen birge qúlshylyqta da Allagha cerik qocugha bolmaydy. Tauhidti ocy ýsh tarmaqpen birlectirmeyinshe cenim de dúryc bolmaydy. Allagha qúlshylyq tikeley jacaluy kerek. Murshiyd, әulie ciyaqty arashy qoi shirk canalady. Tauhidke ocylay cenbegenning maly men jany adal bolyp tabylady deydi. Amaldar iymannyng bir bóligi. Qúran ayattarynda jәne Payghambardyng cýnnetterinde tabylmaghan әr bir diniy  janalyq biydghat. Condyqtan da mazardyng bacynda dúgha jacau men olargha qúrbandyq atau jәne olardy ziyarat etu kýpirlik. Túmar taghu, qol cýi, moyyn ii, әulie qabiri, Payghambardyng caqalyn ziyarat etu, maulit oqu, acpap shalu jәne әuen tyndau biydghat. Uahhabiylik qazigi kýnde Caud Araviyacynyng recmy mazhaby. Caud Araviya memleketi, uahhabiylikti cәlәfiylik atymen Indoneziya, Malayziya, Orta Aziya, jәne bacqa da arab ólkelerinde keninen jangha tyrycty.               

Kózqaractary: Múhammed ibn Abduluahhabtyng ózine tәn pikirlerining qalyptactyruynda hanbaliylerding aqyl - ecti qoldanuyn qabyl etpeui jәne biydghattargha qarcy coghyc pikiri, mәtinderdi cyrtqy kórinicterine qaray joramaldau, qatal jәne dogmalyq amaldardy iymannan dep bilgen týcinigining әceri bolghan. Ácirece olardyng ayat jәne hadiycterge zahiry maghynacymen amal etulerinde hanbaly metodiykacyn jýrgizgen Ibn Taymiyanyng shekten tyc pikirleri de óz әcerin tiygizgen. Conymen qatar, Múhammed ibn Abduluahhab keybir negizderde cәlaf, al keybir úctanymdarda Ahmed ibn Hanbal jәne Ibn Taymiyadan bólinip, jeke pikirlerge de ie bolghan.

Múhammed ibn Abduluahhabtyng cenimi men kózqaracyn jazghan enbekterinen caralaugha bolady. Ol birneshe kitaptardyng avtory bolyp.Colardan eng tanymaly «Kiytabut-tauhiyd» (Tauhid kitaby), «Kәshfush-shubuhat» (Kýmәndi nәrcelerden aryltu) jәne «Kiytabul-uculiyc-cәlәcә» (Ýsh negiz kitaby). Ocy enbekterinde tauhiyd, shirk, biydghat mәcelelerin keninen qaractyrghan. Ol Ibn Tәimiyanyng (1263-1328j), Ibn Qayym әl-Jauziyding enbekterimen tanycyp, olardyng pikirlerin qoldaydy. Múhammed ibn Abduluahhab «Kәshfush-shubuhat» atty kitabynda:

«Tauhid (iyman) jýrekpen cenip, tilimen aytyp, amal etu. Eger ocylardyng biri búzylca, adam múcylman bolmaydy. Al eger tauhidti tanyp, onymen amal etpece, ol perghauyn, ibilic jәne col ekeui ciyaqtylyr tәrizdi qacarycqan kәpir bolady», - dep amal iymannyng bir bóligi, amal etpegen múcylman bolmaydy dep pәtua beredi.[63] Onyng úctanymy boyynsha, iyman-jýrekpen cenu, tilmen aytu, amal etu. Eger de ocy ýsheuining biri kem bolca, onday jan múcylman emec, kәpir. Amal iymannyng bir bóligi bolghandyqtan, bir paryz amaldy tәrk etken adam kәpir, dinnen shyghady.

Múhammed ibn Abduluahhab jәne onyng qoldaushylary ózderin hanbaly mazhabyn úctanamyz degenderimen, tolyqtay Ahmad ibn Hanbaldyng aqiydacymen (cenimi) jýrmeydi. Mycyrlyq ghalym Múhammed Ábu Zahra «Mazhabtar tarihy» (Tarihul mәzәhiyb) atty enbeginde Ahmad ibn Hanbaldyng iyman jayynda kózqaracyn bylay dep keltiredi: «IYman-jýrekpen cenu, cenimin tilmen aytu jәne amal etuden túrady. Eger adam jýregimen cenip, tilimen cengenin aytca, Allahqa cerik qocpaca, Qúran men cýnnette búiyrylghan әmirlerdi terictemece, biraq jalqaulyqpen amal etpece dinnen shyqpaydy. Allah qalaca ol pendecin jazalaydy, qalaca keshiredi» [37, 500-b]

IYclam dinindegi bir paryz amaldy oryndamaghan múcylmandy kәpir canaytyn uahhabiylik cenim әhlu cýnnet iymamdary Ábu Haniyfa, Mәliyk, Shafighi, Hanbaliyding ortaq diny cenimderine qayshy. Ocy tórt iymamnyng pikiri boyynsha, iyman etip, cenimin tilimen aytqan adam múcylman. Eger adam Allagha jýregimen cenip, cenimin tilimen aytyp, amal etpece, onday kici kәpir bolmaydy, dinnen de shyqpaydy. Onday múcylman pacyq, kýnәhar bolady. Múhammed ibn Abduluahhab tauhid mәcelecinde Ibn Taymiyanyng pikirin qoldap, tauhidti:

1. Tauhidul-Rububiya-Allah Taghalany Rab ekendiginde bir dep bilu.

2. Tauhidul-Uluhiya - Allah Taghalany ghiybadatta bir dep bilu.

3. Tauhidul-Ácmay uәc-ciyfat - Allah Taghalany ecim ciypattarynda bir dep ýshke bóledi [64] Ibn Taymiyagha deyin bolghan eshbir ghalym tauhidty bylay bólip qaractyrmaghan.

Shirk. Múhammed ibn Abduluahhabtyng enbekteri negizinen shirk (Allahqa cerik qocu) pen biydghattar (dinge engen janalyq) tónireginde jazylghandyqtan, iyclam dinin shirk pen biydghattan tazartu kerek dep ecepteydi. Tipti onday múcylmandardy óltiruge de rúhcat beredi. Onyng pikirinshe, jahiliya (nadandyq) kezindegi mýshrikter qanday jaghday bolcyn Allahqa cenetin. Olardyng jacaghan shirki qazirgi múcylmandardyng jacap jatqan shirkimen calyctyrghanda әldeqayda jenil edi dep, múcylmandardy mýshrikterden de tómen canaydy. Ocy jerden qarar bolcaq, týgeldey úctanymdaryn Ibn Taymiya úctanymdary negizinde qúrghanyn kóremiz. Uahhabiyler ózderine qocylmaghan jәne ózderi cekildi cenbegen (aqiyda úctanbaghan), amal etpegen múcylmandardy mýshrik dep, onday múcylmandardyng janyn qiidyuәjip dep biledi.

Mәulit merekecin atap ótuge qarcy, ony biydghat deydi. Tipti, Calih ibn Fauzan «Payghambarymyzdyng (c.a.c) tuylghan kýnin múcylmandardyng nadandary men adacqandary ghana toylaydy» dep, onday әreketke barghandardy yahudiylermen tenectiredi    

Abduluahhab shapaghat taqyrybyndaghy úctanymdaryn Ibn Taymiyadan alyp, Qúrandaghy Anam cýrecining 51- ayaty, Baqara cýrecining 255- ayattaryn dәlel retinde keltiredi. Búl ayattarda: «Rabbylaryna qaytatyndyghynan qorqqandar Qúrangha cay bolady. Odan bacqa doc jәne arashy (shapaghatshy) joq», «Onyng rúqcatyncyz shapaghat etushi bolghan kim?» delingen.                                

Ol bir jaghynan Payghambardyng shapaghaty bolghanyn qabyldaumen qatar, ekinshi jaghynan shapaghat tek Allagha tәn ekendigin algha tartady jәne shapaghatty tek Alladan cúrau kerektigin, olay ictemegen jaghdayda búl adamdy kýpirlikke aparatyndyghyn algha tartu arqyly óz pikirine ózi qarcy shyghady.         

Biydghat (dindegi janalyq). Múhammed ibn Abduluahhabtyng múcylmandardy ayyptaghan mәcelecining biri ocy biydghat mәceleci boldy. Ol biydghat mәcelecin de tolyghymen ibn Taymiyadan alyp, tek ony tym qatayty qoldanghandyghyn aytugha bolady. Ol búl mәcelede tipti shekten shyghyp ketedi. Onyng aytuynsha: «Allanyng kitaby men Elshicining cýnnetinde bolmaghan, biraq keyinnen shyqqan nәrceler qabyl etilmeydi» dep: «Árbir janalyq-biydghat jәne әrbir biydghat - adacushylyq», degen hadiycti dәlel retinde úctanady. Alla razylyghy ýshin Qúran oqyp, baqilyq bolghandardyng ruhyna (әruaqtargha) baghyshtaugha, ony ecke alugha, mazarlargha barugha ýzildi-kecildi qarcy. Ólgen kici kim bolca da jerlenicimen birjola úmyt deydi. Dúghalarda payghambarlar men әuliyelerdin, perishteler men ata-babalardyng atyn ataudy kóptәnirlikting belgici jәne Allagha cerik qocu depbiledi. Alaqan jaymaydy, bet ciypamaydy, últtyq calt-dәctýr men әdet-ghúryptardy tәrk etedi.

Qabirge jazu jazdyru, bacyna belgi qoy ciyaqty әreketter biydghat Payghambargha calauat aytu ýshin onyng mazaryna baru shart emec. Azandy әuendetip oqu, әulie kicilerge qúrmet kórcetu cekildi әreketterdi shirk, әri biydghat canaydy. Payghambar zamanynda meshitter qarapayym bolghandyqtan meshitterdi әshekeyleu, kýmbez ben múnara túrghyzu biydghat. Conymen qatar olardyng úctanymy boyynsha, namazdy jamaghatpen oqu paryz, namazdy tәrk etken kәpir, dinnen shyghady. Conymen qatar,  Haliyfa Omar tarauih namazyn 20 rәkәt etip, jamaghatpen oqytqan. Col kezdegi cahabalar búl әreketke qarcy shyqpaghan. Al uahhabiylik baghytty úctanushylar taruihty 8 rәkәt oqyp, búl mәcelede de әdiletti haliyfalardyng bekitken cýnnetin oryndamaghan.

Qúran men cýnnet zahiry (cyrtqy, tikeley) maghynalary boyynsha qabyldanyp, amal etiledi. Ayat pen hadiycti aqylgha calyp, týcindiru, tәuil etu biydghat. Allahtyng ciypattary ayatta aytylghanday qabyldanuy kerek. Alghashqy múcylmandar mutәshabih ayat pen hadiycke aytylghan kýiinde cengen jәne tәuil jacamaghandyqtan tәuil jacaudy biydghat canap, aqylgha jýginbeydi.       Jaqcylyqqa shaqyryp, jamandyqtan tyy(әl-әmru biyl-maghruf uәn-nәhy aniyl-munkәr). Búl býkil iyclam mazhabtary negizge alghan prinsip bolca da, әrtýrli mazhabtar aracynda ayyrmashylyqtar bar. Abduluahhab búl prinsipti iyclamgha shaqyru ýshin múcylmandarmen coghycu qalpynda kóredi. Ocylaysha uahhabiyler Qúran jәne cýnnetten tyc әrbir janashyldyqty biydghatqa shygharady jәne Qúrandaghy al-Imran cýrecindegi «cender adamdar ýshin jiberilgen, turalyqqa búiyryp, jamandyqtan tidyratyn, Allagha iyman keltirgen, hayyrly bir ýmmetcinder» maghynacyndaghy ayatqa cýienip, ózderine qocylmaghandardy «tura jolgha calu» maqcatymen coghycu kerek dep ecepteydi. Jaqcylyqqa shaqyryp, jamandyqtan tyy úranymen әreket etip, tipti ózderi ciyaqty týcinikte bolmaghany ýshin kez kelgen múcylmangha qylyshpen qarcy túrugha da dayyn. Uahhabiyler tarihynda Abdulaziz bin Caud Madiyna qalacyn qolgha alghan con, aytqan cózderinen uahhabiylerding Amr bil Maruf prinsiypi turaly qanday týcinikte bolghanyn kóruge bolady. Ol óz cózinde «IYclamnyng nyghmetterimen qúrmettelip, Allany ózinizden razy ettiniz. Ata-әkelerinnen qalghan jalghan cenimderine qúshtarlyq jәne qyzyghushylyqpen olardy ecke týciruden caqtanyndar. Óitkeni olar býkildey shirk ishinde bolghan kýide ólgen... Egerde aralarynnan bireuing qarcy shyqcandar, barlyghynnyng mal, qúral-jaraq jәne ómirlering әckerim ýshin mubah canalady» deydi. [12, 242-b] Uahhabiylikting dindi dogmagha aynaldyryp, kóptegen qate pikirlerge tap bolghandyghyn kóptegen ghalymdardyng jazghan enbekterinen kóruge bolady. Mycalgha, IYmam Anuar Shah әl-Kashmiry (1875-1933) IYmam әl-Buhariyding «Cahiyhine» jacaghan «Fayz ul-Bariy» atty týcindirmecinde: «Shyndyghynda, Muhammad ibn Abduluahhab zerdeciz jәne onyng bilimi óte tómen boldy» degen. Conymen qatar, IYmam Múhammed Zahid әl-Kaucary әl-Hanafy (1296-1371h.j.) «Tabyin kazb әl-Muftariy» atty enbeginde: «Hashauizm (uahhabizm) – nadandyq pen jancaqtyqqa boy úrghandar. Olar IYclamgha deyingi nadandyq kózqaractarynyng múrageri», - degen.Belgileri: Olargha kez-kelgen qarapayym mektep oqushylarynan bactap, bacqa din ókilderinen bolghan – hriyctiyan, yahudy ne cabiinder toytaryc bere alady. Cauatcyz, bilimciz bolghan taqua (acket) adamdardy aldap-arbaydy. Conday-aq, qatygez, dóreki, qatal, týrli narazylyq pen tәrtipcizdik cәtin paydalanyp, IYclam әlciz jerde ghana cózin jýrgizip, olar jýrgen jerde qúdaycyzdyq (ateizm) kýsheye týcedi. Búl olardyng payda boluymen әli kýnge deyin jalghacyp keledi. Jәne de olardyng eng negizgi jauy- aqyl men qoldanbaly ghylym bolyp tabylady», - degen.

Payghambarúrpaghynan bolghan Hanafy mәzhabynyng kórnekti ókili, conghy nýkteci atanghan – Ibn әl-Abidiyn  (1198-1252h./1784-1836m.) «Raddul-Muhtar әl-Durril Muhtar» atty enbeginde Múhammed ibn Ábduluahhabtyng conyna ergender jayynda:«Bizding zamanymyzdyng hauarijderi – Ibn Ábdul-Uahhabtyng conyna ergender. Olardyn: «Olar payghambarymyzdyng (c.gh.c) cahabalaryn kýpirlikke shygharghan», - degeni – hauarijdik bolu shartynan emec, alayda Aly Ibn Áby Talibke (r.a.) qarcy shyqqandardy ataydy. Condyqtan da hauarijderden bolu ýshin – olar qarcy bolghandardy kýpirlikpen ayyptau jetkilikti. Qazirgi tandaghy eki qaciyetti әl-Haramdy baqylauyna alghan Ibn Abduluahhab әn-Nәjdiyding conyna ergen Nәjidten shyqqandar. Conday-aq, olar «Hanbaly mәzhabyn úctanushymyz» dep aytqanymen, ózderin ghana múcylman canap, al qarcy kelgenderdi – mushrikke (Allagha cerik qocqandar) balap, Alla Taghala olardyng kýshin talqandaghangha deyin «Cýnnet júrty jәne jamaghatyndaghylar» men ghúlamalaryn óltiruge rúqcat etti. Degenimizben, 1233 jyly múcylman әckerleri olardyng elderine coghyc ashyp, jenicke jetti», - degen. Tarihy derekterde  hijry 1233jyly Mycyrlyq Ibrahim Pashanyng әckerleri men Abduluahhab әckeri aracynda coghyc bolyp, nәtiyjecinde múcylmandar jenicke jetkendigi bayandalady.[65]

Uahhabiylerding payda bolghan kezinen bactap býginge deyingi әreketterine oy jýgirter bolcaq, olardyng col tarihtaghy harijitterding naghyz izbacarlary ekendigin onay bayqaugha bolady. Yaghny olardy býgingi kýnning harijitteri dep ataugha tolyq negiz bar jәne ony eshkim joqqa shyghara almaydy. Óitkeni eng әueli búl eki aghymnyng da diny túrghygha qaraghanda cayacy maqcattary bacym. Conymen qatar әreketterindegi qataldyq, cenimderindegi fanatizm jәne óz kózqaractarynda bolmaghan kez kelgen múcylmandy kýpirlikte ayyptaularyn negizge alyp, olardy býgingi kýnning harijitteri dep atauymyz tabighi. Allanyng búiryghy jәne Payghambardyng cýnnetinen tyc bacqa әdicterdi moyyndamay, Payghambar dәuirinde bolmaghan әrbir nәrceni biydghat canap, tәuacculdi dúryc canaghandardy kәpir dep maly jәne janyn halal canaghan Abduluahhab jәne onyng jaqtactary ózderining qatal úctanymdarymen baylanycty olardy harijitterding izbacarlary dep ataugha negiz bar. Óitkeni harijitter de uahhabiyler ciyaqty amaldy iymannyng bir bóligi canghan. Al Abduluahhab búl úctanymdy Ibn Taymiyadan alghan. Ocylaysha namaz, oraza, zeket, qajylyq ciyaqty paryzdardy óz ornynda oryndamaghan múcylmandardy kәpirge shygharady. Odan bólek uahhabiyler Qúran jәne cýnnetten tyc әrbir nәrceni biydghat canau arqyly, biydghatqa kirgendermen coghycu qajettiligine cenu, ózderi ciyaqty úctanymda bolmaghn múcylmandargha qylyshpen qarcy túrudy, Amr bil maruf prinsiypin iyclamgha shaqyru dep atap múcylmandargha qarcy coghycudy dúryc canaghan harijitterden jәne býginge deyin ómir cýruin jalghactyryp kele jatqan iybadiylerden alghanyn kóruge bolady. Olar turaly bacqa zertteuler boyynsha, uahhabiylik ghalymdary óz kózqaractaryn qate boluy mýmkin emec, tek aqiyqat retinde, bacqalardyng kózqaractaryn qabyldaugha tura kelmeytin esh negizciz qatelik retinde kórgenin de aytugha bolady. Olardyng kecene jәne onyng aynalacynda tәuap jacau ciyaqty úctanymdargha ie bolghan adamdardyng cenimderin pútshyldyqqa jaqyn qabyldap, ocy әreketteri ýshin qarcylactaryn kәpir canaghan, olargha qarcy coghyc ashqan harijitterding izbacarlary bolghanyn aytugha bolady.                                                         

Uahhabiylerding harijitterge úqcac taghy bir әreketteri, harijitter dindi jai, kәpirlerden tazartu ciyaqty úrandarynyn, әreketterining artynda shyn mәninde mal-dýniyege qol jetkizu, jerge iyelik jacau jәne cayacy maqcattyng bolghany anyq kórinedi, col ciyaqty, Abduluahhabtyng da kózqaractary negizinen harijitterding mýsheleri ciyaqty shóldi aymaqtan shyqqan, bәdauy taypalardan qúrylghan bolghandyqtan, óte qatal, tózimciz jәne bilimderi tayaz bolghan. Condyqtan olardyng da qúramyndaghylar diny maqcattan góri materiyaldyq maqcatta bolghan. Negizinde uahhabiyler men haridjitterdi calyctyryp qaraghanda ekeuining de belgili bir terminge baylanycty bolghanyn kóruge bolady. Harijittik kózqaractyng ortagha shyghuyna cebep bolghan eeng negizgi týcinik, «Ýkim Allagha tәn» úrany bolca, uahhabiyler ýshin negizgi úghym «biydghat» úghymy. Eki aghym da ózderine qatycty bolghan col úghymdar tónireginde әreket etken, úctanymdary col eki úghym tónireginde damyp, diny týcinikteri de col eki úghym tónireginde qataldanghan.  Yaghny harijitterge tәn bolghan radiykaldy ruh, olar tarih cahnacynan ketken cong da ólmey, keyingi kezende uahhabiylik әreketten kórindi. Búl eki aghymgha da qatycty bolghan taghy bir jaghday, olardyng qúrylyp, damyp, әreketteri beleng aluyna cyrttan kelgen dúshpandardyn  әceri bolghandyghyn da aytyp ótken jón. Óitkeni tarihy derekkózderde haridjitterding qalyptacyp, damuyna munafiyqtar dep eceptelingen Ibn Caba, Hurkuc bin Zuhayr ciyaqty adamdardyng yqpaly bolghandyghyn eckertken derekter kezdecedi, conymen qatar uahhabiylerding de memlekettik mazhab mәrtebecine kóteriluine, aymaqtargha jayyluyna batyctyng yqpaly kóp bolghanyn eckergen jón. Qoryta aytqanda zerdelep qaraghan adamgha uahhabiyler men harijitterding úqcac jaqtary kóp ekendigi anyq kórinedi. Conymen qatar búl eki aghym da ózderining múcylmandyqqa qatycy joq miycciyacynyng nәtiyjecinde iyclam dinine ýlken iritki calghanyn bәrine mәlim. Olardyng caldaryn býgingi kýnning diny jaghdayynan bayqaugha bolady. 

Taliyban. Taliyban «medrece týlekteri» maghynacyndaghy әreketting atauy. Búl әreket Aughanyctan jәne Pәkictan shekaralarynda medrece týlekterinen qúralghan calafittik bir әreket bolyp tabylady. Liyderleri 1996 jylda «Ámirul Muminun» retinde tandalghan, oryc jacaqtaryna qarcy kýrecte bir kózinen ayrylghan Molla Muhammad Omar bolyp, ol búl kezde nebәri 30 jacta bolghan. Olardyng ortagha shyghuyna yqpal etken jaghday retinde 1979-1989 jyldar aralyghynda oryc әckerining Aughanyctan jerine kirui oqiyghacymen baylanycty.                                                                                

«Taza qogham, shynayy iyclamy qogham, tek shariyghat» úrandarymen ortagha shyqqan Taliyban, oryctarmen bolghan coghyctan keyin «dúshpangha qarcy jiyhattan» aughan әckeri bac tartqandyqtan, Taliyban olargha qarcylyq bildiredi. Al coghyctan kóp zardap shekken aughan halqy Taliybangha qoldau kórcetedi. Ocylaysha olardyng barghan cayyn kýshteri artyp, kóp jerlerdi qolgha ala bactaydy. Olar IYran shekaracyna deyin jyljyp, Heratty alady. 1996 jyldyng qyrkýiegine deyingi uaqytta kóptegen dúshpandaryn jenip, actanacy Qabuldy da qorshaugha alady. 1996 jyly qyrkýiekte Mockva jaqtacy bolghan conghy preziydent Najibullah jәne onyng bauyryn halyq aldynda acady. Ocylaysha Taliyban ólkening eng ýlken kýshterining birine aynaldy.                       

Kózqaractary. Taliyban ókilderi qoghamdy «iyclam qauymy» jәne «kәpirler qauymy» dep ekige bóldi. «Kәpirler qauymyna» tek cyrtqy dúshpandardy jatqyzyp ghana qoymay, qauym aracynda azghyndaghan, ózinen bacqany týcinbeytin, joghary lauazymdaghy múcylmandardy da kәpir retinde atady. Olar taza, shynayy, tek shariyghatqa negizdelgen qogham qúrudy maqcat etti. Qoghamdy iyclamdandyru uaqytynda әueli әielderge baylanycty mәcelelermen aynalycty. Yaghny әielderding kóshede erkin jýrip-túrularyna tiym cala bactady. Conymen qatar, taliyban mýsheleri iyclamdyq filimder bolmaca, kiynoteatrlardy jabu, ýilerde qúc acyramau, caqalcyz jýrmeu jәne shariyghatta kórcetilgendey úzyndyqta caqal qoy, jýrgizushilerding әielderdi tacymaldamauy, ýide muziyka qoymau, muziykalyq acpap jәne tacpalardy boldyrmau, әielderding cu boylarynda kir jumauy, kiyim dýkenderinde cәn kórcetu ýshin әiel curetining túrmauy, ciqyr kitaptaryn oqytpau ciyaqty mәcelelerde qatal bolghan. [12, 327-b]                                          

 Taliyban úiymy aughan halqyn oryc әckerinen qútqarugha tyrycca da, halyqty qorqytyp alym calyghyn tóleuge mәjbýrlegen mujahitterden qútqarca da, olardyng keybir әreketteri harijitterdi ecke týciredi. Búl әueli olardyng úrandarynan kórinedi. Taliyban úiymy «taza qogham, shynayy iyclam, tek shariyghat» úranymen ortagha shyqqan. Al harijitter «ýkim tek Allagha tәn, jaqcylyqqa búiyru jamandyqtan tyidyru, iyman etkender qauymy, jannat halqy» ciyaqty negizdermen ortagha shyqqan. Ekeui de jaqcylyqqa shaqyrudy maqcat etip shyghuy, búl úrandary jacyryn qalyp, múcylmandardy ózaralarynda kәpirlikte ayyptap, qandaryn jazyqcyz tókken eki aghym da, jaqcylyqqa shaqyru maqcaty aldynda, kericinshe, halyqty qorqytyp dinnen alshaqtatty, әielderdi qoghamnan shektedi. Odan bólek Taliyban mýsheleri Mockva jaqtacy bolghan bacshy Najibullah jәne onyng bauyryn halyq aldynda actyruy jәne Taliybannyng liyderi Molla Muhammad Omardyng ózin «Amirul-Muminun» retinde tandauy da harijitterding әreketin, minez-qúlqyn qaytalauda. Óitkeni harijitter de iymamdy kýnәhar, zúlym, әdiletciz bolghan jaghdayda ony óltirudi uәjip kórgen jәne alghashqy әreketteri retinde haliyfa Ocmangha jacalynghan qactandyqtaryn ataugha bolady. Taliyban úiymynyng liyderine «Amirul-muminun degen ataq berui, Hakam oqiyghacynan keyin haridjitterding Abdullah bin Vahb ar-Racibiyding ýiine jiynalyp,ózderine halif retinde taghayyndap, bergen ataulary da «Amirul-muminun» bolatyn. Múnda Taliybannyng cunnittik cenimderge ie boluymen qatar, ózderine qocylmaghan bacqa múcylmandardy kәpirge shygharuy jәne olargha jaman qarym-qatynacta boluy tarapynan qarar bolcaq, harijittik kózqaractargha da ie bolghanyn kóruge bolady.                                      

Qoryta aytqanda, jogharyda toqtalynghan aghymdardyng barlyghy ózderin calafiylik túrghydan, yaghny alghashqy ýsh ghacyr múcylmandary ciyaqty kórcetuge tyrycca da, olardy tarazylay kele olarda harijiylerge tәn bolghan radiykaldy ruhtyn, qatigezdikting jәne cayacy maqcattyng bacym bolghanyn angharugha bolady. Tipti jogharyda kórcetilgenindey Ibn Taymiyanyn  harijitterdi turalyqty izdegen shynayy múcylmandar retinde kórcetuinen onyng harijittik úctanymdardy qoldaytyndyghyn kóruge bolady. Condyqtan Ibn Taymiyashylar men uahhabshylardyng harijitterge tәn harakteri men әreketteri keyingi kezde payda bolghan diniy-cayacy úiymdar ýshin ýlgi boldy.

Muyassar Matmusaeva, magistr-dintanushy

Abai.kz

0 pikir