Dýisenbi, 6 Mamyr 2024
Dep jatyr 5227 0 pikir 21 Mausym, 2016 saghat 09:19

MÚHTAR TAYJAN: JER MÁSELESINE QATYSTY MENING ÚSTANYMYM

Eng aldymen 1,5 ay boyy jer taghdyryna alandap, maghan uatsap, FB arqyly tóte baylanysqa shyghyp, kezdesip, aqyl-kenesterin bergen, tәjiriybelerimen bólisken barlyq adamdargha – sharualargha, ghalymdargha, zangerlerge, kәsipkerlerge, auylsharuashylyq mamandaryna, qarapayym azamattargha alghys bildiremin. Maghan, qala túrghynyna, búl óte manyzdy jәne qúndy kómek boldy. Sondyqtan, tómende aitylghandar - újymdyq oy men újymdyq tәjiriybening nәtiyjesi. Mening әrbir adamnyng súraghyna jeke jauap beruge, әrbir naqty jaghdaygha qatysty anyqtau jýrgizuge fizikalyq túrghydan shamam kelmeui mýmkin, biraq men barlyq mәselelerdi jýielep, býginde bizding Komissiya ayasyndaghy әri qarayghy әreketimiz qanday boluy kerektigi turaly qorytyndygha keldim.

1. Býgin biz AUYLShARUAShYLYQ MAQSATYNDAGhY JERDI KIMGE BOLSA DA (zandy túlgha, jeke túlgha barlyghyna) JEKE MENShIKKE SATUDY TOQTATUYMYZ KEREK!
Men jerding naqty jaghdayymen, týrli kezdesulerdegi jýzdegen adamdardyng pikirimen tanysqan son, osynday sheshimge keldim. Men jeke túrghyn ýy qúrylysy (IJS), bau-baqsha sharuashylyghy (LPH), baqsha, sayajay qajettiligi (10, 20, 30 sotyq), zauyt, óndiris bazalary (1-5 gektar) ýshin jerge jeke menshik berudi joqqa shygharmaymyn. Biraq, auylsharuashylyghy masshtabynda (myndaghan gektar) jerdi jeke menshikke beruge qúqyghymyz joq. Nege?

Osy dau bastalghanda men azamattyq turaly, neke turaly zandardy, Azamattyq kodeksti , JShS turaly zandardy kýsheytip, latifundisterge, sheteldik zandy, jeke túlghalargha zandy tosqauyl qoyghan jaghdayda bizding sharualargha jerdi jeke menshikke beru kerek dep oiladym. Onda olar nesie alady, jerding qúnarlylyghyn arttyrady, ózin uaqytsha paydalanushy emes, sol jerding qojayyny sanaydy, sheneunikterding tәlkeginen saqtanady dep oiladym.

Biraq, qazir mening kózim jetti. Ol tym iydealistik týsinik eken. Biz qazir búl proseste әdildik pen adaldyq qamtamasyz ete almaymyz. Qazir kóp mәsele jabyq esik jaghdayynda, jemqorlyq shemalar boyynsha sheshiletinin barlyqtarynyz bilesizder. Sondyqtan, qazir biz jer satyp alugha mol mýmkindik beretin bolsaq, onda barlyghy sol búrynghy «dәstýr» boyynsha jabyq jaghdayda, jemqorlyqpen, әdiletsiz týrde jýzege asady. Halyq búghan deyin múnaysyz, gazsyz, uransyz qalghany siyaqty jersiz qalady.

Jerdi satudy jaqtaytyndardyng negizinen iri jer paydalanushylar ekenin bayqadym. Solardy әkimdik bir stolgha jinap, sóz berip otyr (Búl әsirese Almaty oblysyndaghy jiynda qatty sezildi). Biraq maghan olardyng ýlken jerlerdi qalay alghanyn tәptishtep týsindirip berdi. Men 1990 jyldary pay beru nauqany qalay ótkenin, 2000 jyldary kenshar, újymshar diyrektorlarynyng qalaysha jer iyesi bolyp shyqqanyn jaqsy týsindim.

Olardyng barlyghy birdey әdiletsizdikke bardy deuge bolmaydy, jaqsy mysaldar da bar. Biraq, kópshiligi adal jolmen jerge iyelik etken joq. Biraq, búl ýlken súraq. Qazirgi әngime basqada.
Qazir osy iri jer paydalanushylar jerding jappay satyluyna mýddeli. Olardyng aitatyny – investisiya, tehnologiya tartu kerek, sheteldik tәjiriybeni ýirenu kerek. Biraq, men búlardy aitarlyqtay dәleldi sebep dey almaymyn. Óitkeni, olar osyny aityp otyrghanda elding kýlkisin keltiredi. Ol kәsiporyndar qazirding ózinde super zamanaui, tehnologiyalary jana, sheteldikter kelip tәjiriybelerin ýiretip jatyr dep maqtanady. Onda jerdi shetelge beruding qajeti qansha? Jauaby týsinikti bolar.

Biraq, bir nәrse anyq – jerdi jeke menshikke bermey-aq, 49 jyl merzimge jalgha beru arqyly auylsharuashylyghyn damytugha әbden bolady.

Zaman týzelip, qoghamda jemqorlyq joyylghanda, sóz bostandyghy men demokratiya, әdildik ýstemdik qúrghanda, jergilikti әkimder әdil saylau arqyly saylanatyn bolghanda, kórshilerimiz de demokratiyalanyp, agressiyadan arylghanda jerge jeke menshik engizu mәselesine qayta oralu mýmkindigin joqqa shygharmaymyn. Biraq, qazir jerdi jeke menshikke beru – últtyq qauipsizdigimizge ýlken qater tóndiru.

Jogharyda aitylghan sebepter boyynsha biz jerdi satugha moratoriy jariyalau kerekpiz. Biraq, osyghan deyin satylghan (barlyghy 0,6 payyz) jerler eger iyeleri tómende aitalytan latifundiyagha qarsy talaptardy búzbaghan bolsa iyelerinde qaluy tiyis. Keri alynghan jaghdayda ol jerdi memleket eki jaqtyng da kelisimimen satyp aluy tiyis.

2. BIZ LATIFUNDIYa MEN NEOFEODALIZMGE ShEKTEU QOYaTYN NAQTY ZANDAR QABYLDAUYMYZ KEREK

Men latifundiya men neofeodalizmdi qalay týsinemin? Búl әdiletsiz kәsipkerlik formasy, múnda adam auylsharuashylyq maqsattaghy alyp aumaqtardy alyp alady da, ózi eshtene istemey, әri ketse ol jerdi subarendagha berip qoyyp, payda tauyp jatady. Alayda, ol jerding jaghdayyna alandamaydy, sonyng saldarynan boniytet baly tómendep, eroziya artady.

Biznesting múnday týri – arenda men subarenda qalalyq jerlerde jýzege assa bolady. Jyljymaytyn mýlik salyp, ony qansha jalgha berseng de bere ber. Arendagha kólikti, jihaz, basqa da menshikti beruge bolady. Biraq, jer әdettegi jyljymaytyn mýlik emes, ol halyqqa bir ret jәne birjola berilgen. Ol óndiristing negizgi qúraly, ekonomika men memleketting negizi. Jer – halyq qazynasy, bizge babalarymyzdan qan men ter tóge otyryp qalghan óte shekteuli resurs. Oghan sol jerde naqty enbek etetin, ómir sýretin, qamqorlyqpen qaraytyn adam ghana iyelik etui kerek.

Yaghni, jer shekteuli resurs bolghandyqtan elde latifundister qansha kóp bolsa, naqty sharualar sany da sonshalyqty kem bolady. Auyldarda kedeyshilik, júmyssyzdyq, qalalarda әleumettik shiyelenis oryn alady. Búdan bólek adamdar ózderining malyn jayatyn jer tappay qalady. Búl óte ózekti mәsele.

Sonymen, elde latifundisterge qarsy túrudyng qanday joldaryn kórip otyrmyn?

2.1. Jayylym jerler eshkimning menshiginde de, arendasynda da bolmauy kerek. Auyl túrghyny óz malyn jayatyn jerge shartsyz qúqyq iyelenui tiyis.

2.2. Búl ýshin әrbir auylda halyq sanyn artyghymen eskere otyryp, belgili-bir radius belgilenui tiyis. Osy radius ishindegi jerler eshkimning menshiginde bolmauy, eshkimge jalgha berilmeui tiyis.

2.3. Auylsharuashylyq jerlerining subarendasyna zanmen tyiym salu. Búl shara búrynnan talqylanyp kele jatsa da, әli qoldanylmady. Sonymen birge, eger auylsharuashylyq maqsattaghy jer 2 jyl ishinde óz maqsatynda iygerilmese memleketke qaytaryluy qajet. Múnday norma zanda bar, biraq, jer iyelerining «abyroyyna» baylanysty qoldanylmaydy.

2.4. Asa iri, monopoliyalyq kólemdegi auylsharuashylyghy jer ýlesterimen kýresuding eki joly bar – әkimshilik jәne ekonomikalyq. Birinshi núsqasy bir qolda qansha jer tiyesili boluy kerektigin zandyq normamen bekitudi úsynady. Búl normalar әr ónirde halyq tyghyzdyghyna, jerde ósetin daqyldar týrine qaray әr týrli boluy kerek. Men búl normanyng jaqtaushysy boldym. Biraq, ony qoldanu boyynsha jergilikti әkimdikterding qorqa soghuy, mýddelilik tanytpauyna baylanysty atalghan normalardy bekitu men baqylauda qiyndyqtar kezdesetin bolady.

2.5. Sondyqtan latifundiyagha qarsy avtomatty ekonomikalyq sharalar qodanu qolayly. Sóitip, bir qolgha ótetin jer normasyn anyqtalghannan song biz NORMADAN TYS JERLERGE PROGRESSIVTI JER SALYGhYN ENGIZUIMIZ QAJET. Eger adam nemese zandy túlgha normadan 2 ese kóp jer paydalanyp jatsa jer salyghyn 2 koeffiysentten, 3 ese kóp jer paydalansa jer salyghyn 3 koeffiysentten, ary qaray tóleydi.

2.6. Búl qarjyny biz budjetke emes, barlyq Qazaqstan azamattarynyng zeynetaqy shottaryna JSN (IIYN) boyynsha tendey bólip audaru kerekpiz. Osylaysha biz ÁR AZAMATTYNG ShARTSYZ BAZALYQ JER KIRISI arqyly «Jer – halyq qazynasy» degen úrandy naqty ekonomikalyq túrghyda qoldanysqa engizemiz. Búl jýie jariya bolatyndyqtan әr azamat mysaly Kulaginning jerinen qansha aqsha týskenin bilip otyratyn bolady. Al, Kulaginning ózine osynsha kóp jer alu ekonomikalyq túrghydan tiyimsiz bolady da ol jerden qútylugha asyghady. Búl barlyq halyq baqylap otyratyn ekonomikalyq әdisterdi qoldanu arqyly neofeodalizmmen kýres dep atalady.

2.7. Búl sharalardyng yqpaly boluy ýshin Qazaqstannyng barlyq jerining elektrondy kadastry kerek. «Qay jerdi kim arendagha alghan, ne istep jatyr, ne egilgen, qojayyny kim?» degen súraqtargha jauaptar bolu kerek sol kadastrda. Jer serigi, gugl, t.b. zamangha say qúraldar arqyly ony isteuge bolady.

Biz latifundister men neofeodaldardyng sanyn qysqartu arqyly auyldy jandandyrugha, auyl sharuashylyghyn damytugha negiz bolatyn jol ashatynymyzdy tolyq týsinuimiz qajet. Búl - jer reformasy men qoghamdaghy әleumettik túraqtylyqtyng negizgi sharttarynyng biri.

3. Qorytyndy

Kez-kelgen reforma bir nәrseni týsinuden jәne ony ózgertuge, jaqsartugha degen niyetten bastalady. Eger tek aldap, mәseleni búrmalap jiberu niyeti ghana bolsa, ol jaqsylyqpen ayaqtalmaydy.

Komissiyanyng Almaty oblysyndaghy otyrysyn qoyylymgha ainaldyru әreketine qarap (beynejazbadan kóre alasyzdar, otyrystyng alghashqy bir, bir jarym saghaty) astanalyq key adamdar miting ótti, belsendiler ústaldy, endi komissiyany da aqyryndap ysyryp tastau kerek dep otyr ma degen oigha jeteledi. Mening qatelesuim de mýmkin, bәrin uaqyt kórsetedi.
Biraq, eger Astanada osynday oy bolsa, onda olar qatelesedi.

Mәsele belsendilerde emes. Halyq qazir bizge, bizding júmysymyzgha qarap otyr, qarap qana qoymay qorytyndy shygharyp otyr. Bizding halyq talapshyl. Qazir jaz, kanikuldar men demalys uaqyty. Halyq qorytyndyny kýzde shygharady.

Sondyqtan bizde jaz boyy intensivti týrde júmys istep, barlyghyn dúrys sheshuge mýmkindik tuyp túr. Eger bizding Komissiya bosansyp ketse, otyrystardy teatrlyq qoylymdargha ainaldyrugha kóshse, onda onyng kýzdegi saldary óte auyr boluy mýmkin. Ol uaqytta ekonomikalyq ahual da odan әri kýrdelene beredi, júmyssyzdyq artady, jylytu mausymy bastalady...

Óz halqymyzdyng tarihy men últtyq minezin bilgendikten biz Qazaqtar óz jerin eshkimge jaydan jay bere salmaytynyn aituymyz kerek. Múny, әriyne, óz halqynyng tarihy men mentaliytetinen alshaq, orystanghan sheneunikter bilmeui mýmkin. Qazaq ýshin Jer – óte manyzdy mәsele, ony onaylyqpen jaba salu mýmkin emes.

Men ózim ekonomist jәne kәsipker retinde osy taqyrypty zerttey kele halqymnyng «JER SATYLMASYN, ShETELDIKTERGE JALGhA BERILMESIN!» degen formula qúraghandaghy danalyghyna, ústanymynyng dúrystyghyna barlyq jaghynan kóz jetkizdim.

Jer reformasyna qatysty júmysta da biz osyny negizge alu kerekpiz. Kezekti silkinuler men tolqular eshkimge kerek emes, ony bizding «tatu» kórshilerimiz paydalanyp ketui mýmkin. Áli de barlyghyn dúrys jәne qalypty ayaqtaugha bolady. Tek niyet bolsa jetkilikti. Eng basty niyet taza bolsa, bәrin jasaugha bolady. Shyn niyetpen júmys jasayyq, bauyrlar!

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1547
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1426
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1176
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1172