Seysenbi, 30 Sәuir 2024
Din 5999 0 pikir 22 Mausym, 2016 saghat 08:53

«DIN JÁNE TARIH TAGhYLYMY» JYLY: QAZAQ RUHANIYaTYN JANGhYRTUDYNG JANA KEZENI

Asa qamqorerekshe Meyirimdi Allanyn atymen bastaymyn!

Býginde jyldam aqparat almasu ýrdisi, ony jedel taratu prosesi uaqyt ótken sayyn kóz aldymyzda damyp jatyr. Janalyqtyng jahandyq ýrdisinen shet qala almasymyz taghy anyq. Dese de, ruhani, mәdeny media kenistigimizdi dinimiz ben dәstýrimizdin, saltymyz ben ghúrpymyzdyn, taghylymgha toly tarihy qúndylyqtarmen toltyru – Siz ben bizding býgingi boryshymyz dep esepteymiz.

Onyng birden-bir tanym tamyry – din men tarih dep sanaymyz. Halqymyzdyng ardaqty úldarynyng biri Álihan Bókeyhan: «Bú zamannyng ghalymdary tarih eng ondy múghalim dep týsinedi. Dýnie de ónge júrttar qatarynda kim qor bolmaymyn, túqymym qúryp qalmasyn degen halyq ózining shejiresin imany dәrejede úghyp biluge tiyis bolady... Búl keudesinde kózi bar adam kóp oilanarlyq júmys», – dep mәni tereng tújyrym aitypty. Tarih – ótkennen ýlgi, tanymgha tarazy, tirshiligine baghdar beretin qúndylyq.

Din men dәstýr – halqymyzdyng syrtqy yqpalgha tótep beretin ruhany immuniytet ekenin eskerip, 2013-2015 jyldardy «Din men dәstýr» jyly dep jariyalap, osy qos qúndylyqtyng Diny basqarma dengeyinde keninen nasihattaluyna basymdyq berdik. «Din men dәstýr» kitaby ziyaly qauym, qarapayym halyq, jalpy jamaghatqa jol tartty. Osynau iygi iydeya diny orta men zayyrly qauymdy bir mýddege biriktirgen quatty kýshke ainaldy. Diny merekelerdi últtyq naqyshpen ýilestirip, airyqsha atap ótuding mәdeniyeti qalyptasa bastady. Býginde imam-moldalar tek dinning ghana emes, dәstýrding de nasihatshysyna ainaldy. Uaghyzdarda aqyn-jyraularymyzdyng taghylymdy tújyrymdary, ónegeli ólenderi qosa aitylatyn boldy. Ayt merekelerinde meshit aulalarynda últtyq oiyn týrlerinen jamaghat arasynda sporttyq sayystar úiymdastyru – dәstýrge ainaldy. Diny basqarma jýldesi ýshin jyl sayyn paluandar arasynda qazaqsha kýresten respublikalyq jarys ótude.         

Osy jyl basynda mening úsynysym boyynsha QMDB Tóralqa Mәjilisining sheshimimen 2016 – «Din jәne tarih taghylymy» jyly dep jariyalandy. Basty maqsat – tarihy tamyrymyzgha zer salyp, din men tarihymyzdyng baylanysyn tereng zerdeleu, Islam dini – últymyzdyng basty ruhany negizi, ata-babalarymyzdyng ústanghan, qaster tútqan joly ekenin qoghamgha nasihattau, últtyq tarihymyz ben eldik sanamyzdy, újdandy túlghalarymyzdy saralap, olardyng ómiri men enbekterin jas úrpaqqa ýlgi etu. Múny – tarihy sanany qayta týletetin parasat baspaldaghyna jasalghan iygi qadam dep esepteuge bolady.

Ghúlamalar Kenesining HI otyrysynda «Din jәne tarih taghylymy» jylyna oray jýzege asatyn iygi jobalar men is-sharalar jospary talqylanyp, bekitildi. Atap aitqanda, diny hәm tarihy kitaptar shygharu, Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng oblystardaghy, audandardaghy ókildikterinde «Din jәne tarih taghylymy» atty konferensiyalar, seminarlar, dóngelek ýstelder ótkizu, YuNESKO-nyng 2016 jyldy Yasauy jyly dep jariyalauyna oray, Qoja Ahmet Yasauiyding shygharmashylyghyna arnalghan halyqaralyq konferensiya úiymdastyru, qazaq dalasynan shyqqan din qayratkerleri men tarihy túlghalar turaly, olardyng diny tuyndylaryna arnalghan derekti filimder men zertteu maqalalar, ocherkter jariyalau, búqaralyq aqparat qúraldarynda «Din jәne tarih taghylymy» atty baghdarlamalar men habarlar úiymdastyru, osy bastamany halyqqa jan-jaqty nasihattau, t.b. iygi jobalardy jýzege asyru turaly sheshim qabyldandy.

Islam dini VII ghasyrda payda bolyp, VIII ghasyrda qazaq dalasyna keldi. Al, H ghasyrdyng sonynda Orta Aziya memleketterining resmy dini mәrtebesine ie boldy. Óz tabighaty men bolmysyna barynsha jaqyn asyl dindi tanyp-bilgen babalarymyz ony jan qalauymen qabyldaghan. Sodan beri Islam júrtymyzdyng jýrer joly, baghyt-baghdary, tiregi bolyp keledi. Islam dinin qabyldaghannan keyin qazaq halqynyng ruhani, mәdeny ómirinde ósip-órkendeu prosesi qayta janghyrdy. Islam qúndylyqtary halqymyzdyng dýniyetanymy, dәstýri, ghúrpymen ýndesip, san ghasyrlar boyy qazaq mәdeniyetimen tútasyp, el tarihynyng ajyramas bóligine ainaldy. Payghambarymyzdyng (Allanyng oghan salauaty men sәlemi bolsyn) izgi amaldary men taghylymdy tәrbiyesi últymyzdyng bolmysyna, ón boyyna sinisip ketken.

Qazaq dalasyna Islam dinining keluimen ghylym, bilim, sauda, óner salasynda jana betbúrystar bolyp, qala mədeniyeti jedel damy bastady. VI-HII ghasyrlarda Orta Aziya men Qazaqstanda qalalardyng salynuy qarqyn aldy. Ol qalalar sauda men qolónerdin, mәdeniyetting tiregine ainaldy. Batys Týrkistan jerinde Suyab, Qúlan, Merke, Taraz, Otyrar, Isfidjab siyaqty qalalar boy kóterdi.

Elimizdegi alghashqy meshitter men medreseler Otyrar, Týrkistan, Sayram, Taraz qalalarynda salynghany belgili. Meshitter әmbebap ruhany jəne ghylymy ortalyqtargha ainaldy.  Islam dini qazaq jerine beybit jolmen kelip, izgilik pen meyirimdilikti taratty. Qazaq topyraghyna Islam dinining kelui jəne ornyghuymen qatar býkil Islam əlemining jaryq júldyzdary – Əbu-Nasyr əl-Farabi, Əbu Ibrahim Ishaq əl-Farabi, Ghalamaddin əl- Jauhari, Jýsip Balasaghún, M.Qashqari, Qoja Ahmet Yasaui, Ahmet Jýineki, Múhammed Haydar Dulati, Hussam Addin As-Syghanaqy syndy ghúlama ghalymdarymyz Islam mədeniyeti men ghylymyn əlemge pash etti.

Otyrar  aimaghynan  shyqqan ghalymdar ghylymnyng týrli salalarynda jemisti enbek etip, adamzat órkeniyetine zor ýles qosty. Handyq dәuirde Islam qúndylyqtary el birligi men ruhany әlemining tiregi retinde handarymyzdyng el tútastyghyn saqtauda shygharghan zandarynda kórinis tapty.

Ásirese, Islam dinining ruhany qúndylyqtary Orta Aziyadan shyqqan ghúlamalardyng oi-pikirleri men san-salaly ghylymi, mәdeni, әdeby shygharmashylyghyna zor yqpal etti. Sol uaqyttaghy aqyn-jyraulardyng shygharmashylyghyna ýniler bolsaq, biz olardyng eng aldymen jay aqyn nemese qarapayym ghalym emes, dinning bilgirleri bolghandyghyn bayqaymyz. Bizding aqyn-jyraularymyz, ghalymdarymyz, qayratkerlerimiz din qúndylyqtaryn tereng zerttep, úghynyp, onyng nәrin qarapayym halyqqa úghynyqty ólen-jyr týrinde jetkizip otyrdy.

Jaqynda Diny basqarma osy dana babalarymyzdyng diny sarynda jazylghan múralaryn jinaqtap, «Dәstýrli Islam jauharlary» atty kitap shyghardy. Ondaghy aqyn-jyraulardyn, din qayratkerlerining ólen-jyrlary últymyzdyng ghasyrlar boyy ústanyp kele jatqan dýniyetanymynyn, adamgershilik prinsipterinin, salt-dәstýrleri men әdet-ghúryptarynyng tól dinimizding múrattarymen say keletindigin, ekeuining bir arnada toghysatyndyghyn kórsetedi. Búl qazaq halqy Islam dinin tolyqqandy ústanghan últ ekenin dәleldey týsedi. Búl kitapty jaryqqa shygharudaghy maqsatymyz – teris pighyldy iydeologiyalyq basqynshylyqqa qarsy últtyq imany immuniytetti kýsheytu.

Ahmet Jýinekiyding osy jinaqqa engizilgen bilim jayly aitqan ólenining Qúran Kәrim ayatymen ýndesui sonyng dәleli der edik.

Islam dini bilim alu mәselesin eng birinshi oryngha qoyady. Oghan sharighatta dәlel kóp. Mysaly, qasiyetti kitabymyz Qúrannyng «Mýjәdalә» sýresining 11-ayatynda: «Alla Taghala senderden iman keltirgenderding jәne ghylym bergenderding dәrejelerin kóteredi», – delingen bolsa, Ahmet Jýineky osy ayattyng maghynasyn óleng sózben órnektep:

«Bilimdining sózi bal, bolmas harab,

Bilimdini maqtaydy ajam arab.

Bilim degen tausylmas mal,

Sarqylmaytyn nesibe bolsa talap», – dep jyrlaghan.

Al, Zahiraddin Múhammed Babyrdyng «Mýbәiyә dәr fiykh» enbeginde namaz paryzdaryn tizbektep, óleng sózben:

«Paryz on eki-dýr namazda, bil,

Bilip ap әrqaysysyn jerinde qyl.

Altauyn bil syrtynda ol namazdyn,

Jәne altauyn ishinde sol namazdyn.

Nesheui shart búlardan, ony da bil,

Jәne de birnesheuin rýkin degil», – dep týsindirip, namazdyng paryzdary – on eki ekenin, jәne búlardyng altauy – syrtynda ekenin kórkem oimen jetkizgen.

Mine, búl jyr-dastandardyn, maqal-mәtelderding Islam dinimen ýndesui qazaq halqynyng diny tereng bilimi bolghanyn kórsetedi. Kýndelikti aityp jýrgen naqyl sózderimizdi hadisten tabamyz. Jyr-dastandardyng keybireui әri tildik, әri maghynalyq jaghynan da hadis mәtinderimen birdey. Ata-babalarymyz dindi qara sózben ghana emes, ólenmen jetkizui kórkem oilau qabiletining óte biyik dengeyde bolghanyn kórsetedi.

Alash ardaqtysy Ahan, Ahmet Baytúrsynúly bir sózinde bylay degen eken: «Qazaqtyng ólendi sózdi sýietin minezin bilip, dindi halyqqa moldalar ólenmen ýiretken. Din sharttaryn, sharighat búiryqtaryn ólendi hikaya, ólendi әngime týrinde aityp, halyqtyng qúlaghyna sinirip, kónilderine qondyrghan».

Islam dini – úly dala halqynyng taza ruhany bolmysymen ýndesip, adamzatqa núr shashqan túlghalar men ghalymdardyng shyghuyna negiz boldy. Qazaq dalasyna Islamnyng dәnegi egilgennen bastap, danalar men dara túlghalar jaqsylyqtyng jarshysyna ainaldy. Elding jadynda qalghan qay túlghany alsaq ta din men dәstýrin nasihattap ótken. Tekti babalarymyz Allagha degen senimine syzat týsirmedi. Músylmanshylyqty bekem ústandy. Ghibratty ghúmyr keshe bildi. Allanyng bergen aqyly men talantyn Islamdy nasihattaugha sarp etken. Olardan qalghan bilim men tәrbie auyz әdebiyeti, yaghny jyr, aitys, dastandar arqyly úrpaqtan-úrpaqqa berilip otyrdy. Biz tól tarihymyzdy zerdeley otyryp, Islamnyng últtyq bolmysymyz ben qazaq halqynyng el bolyp qalyptasuyna zor ýles qosqanyn kóremiz.

Búl túrghyda biz qazaq qoghamyna tynnan jana dýnie úsynyp jatqan joqpyz. Bar bolghany kezinde bahadýr babalarymyz salyp ketken, keyinnen kómeski tarta bastaghan soqpaqtyng sýlderin tauyp, sony qaytadan sara jolgha ainaldyrugha tyrysyp jatyrmyz. Maqsatymyz – últtyq tabighatymyzben sabaqtas sharighattaghy mazhabymyz ben tanymdyq mektebimizdi túghyrlap, asyl dýniyelerimizdi, jauharlarymyzdy jaryqqa shygharu, ýzilgenimizdi jalghap, joghaltqanymyzdy týgendeu, san ghasyrlyq tarihy bar diny dәstýrlerimizdi qalpyna keltiru. Sol arqyly qazaqtyng tolyqqandy últqa, Alashtyng irgeli elge ainaluy ýshin qoldan kelgenshe ýles qosu. «Dәstýrli Islam jauharlary» atty jana kitap sonday iygi bastamanyng jemisi.

Alla Taghala elimizge, jerimizge bereketin jaudyryp, qazaq topyraghyn týrli apattar men býlikten saqtaghay! Tәuelsizdigimizding túghyry biyik, elimizding egemendigi bayandy bolghay! Áumiyn!

Erjan qajy MALGhAJYÚLY, Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng tóraghasy, Bas mýftiy

Abai.kz

0 pikir